Hersenvliesontsteking: symptomen, oorzaak en behandeling
De symptomen van een hersenvliesontsteking lijken in eerste instantie op die van griep. De symptomen van hersenvliesontsteking bij kinderen en volwassenen kunnen bestaan uit hoge koorts; hoofdpijn; misselijkheid, overgeven (braken); verwardheid, slaperigheid of sufheid; pijnlijke gewrichten; overgevoeligheid voor licht of geluid; nekkramp of nekstijfheid (bij kin op de borst). Bij een baby of jong kind kunnen de symptomen hersenvliesontsteking afwijken. Hersenvliesontsteking of meningitis is een potentieel levensbedreigende infectie van de hersenvliezen. De meest ernstige vorm van hersenvliesontsteking is bacteriële meningitis. Hersenvliesontsteking wordt meestal veroorzaakt door een bacterie of virus, respectievelijk een virale en een bacteriële meningitis genoemd. Niet iedereen die met de betreffende ziektekiemen (bacterie of virus) wordt besmet, krijgt ook daadwerkelijk hersenvliesontsteking.- Wat is hersenvliesontsteking?
- Hoe krijg je hersenvliesontsteking en is het besmettelijk?
- Incubatietijd
- Wie zijn vatbaar?
- Is een koortslip bij een baby gevaarlijk?
- Bacteriële meningitis
- Meest ernstige vorm van hersenvliesontsteking
- Soorten bacteriën
- Borstvoeding beschermt baby tegen bacteriële hersenvliesontsteking
- Virale meningitis
- Fungale (schimmel) meningitis
- Andere oorzaken van meningitis
- Risicofactoren
- Hersenvliesontsteking symptomen
- Symptomen hersenvliesontsteking baby's en zeer jonge kinderen
- Algemene symptomen
- Bloedvergiftiging: paarse vlekjes op de huid
- Direct medische hulp inschakelen
- Complicaties
- Onderzoek en diagnose
- Anamnese, lichamelijk onderzoek en lumbaalpunctie
- Overige onderzoeken
- Behandeling van een hersenvliesontsteking
- Prognose
- Preventie
- Hersenvliesontsteking in het nieuws
- Opmars streptokokken A-meningitis door opkomst UK-variant (9 maart 2023)
- Meisje overleden aan complicaties mazelen (28 oktober 2013)
- Hersenvliesontsteking neemt weer toe in België (9 mei 2013)
Hersenvliesontsteking kan optreden bij waterpokken / Bron: 9Gawin/Shutterstock.comWat is hersenvliesontsteking?
Hersenvliesontsteking of meningitis is een potentieel levensbedreigende infectie van de hersenvliezen (meningen) - de drie vliezen die de hersenen en het ruggenmerg omgeven en beschermen. Indien het niet wordt behandeld, kan hersenvliesontsteking ernstige gevolgen hebben. Meningitis kan worden veroorzaakt door onder andere bacteriën, virussen en schimmels. Naast dat het zelfstandig kan voorkomen, kan hersenvliesontsteking ook optreden bij mazelen, bof, en waterpokken (virale vorm); bij longontsteking, middenoorontsteking en schedelbasisfractuur (bacteriële vorm).Hoe krijg je hersenvliesontsteking en is het besmettelijk?
Ongeveer 75-80% van de meningitisvarianten zijn viraal, dat wil zeggen dat een virus de veroorzaker is. Bacteriële varianten kunnen echter tot een ernstige, dodelijke ziekte leiden en worden veroorzaakt door de meningokokbacterie en de pneumokokbacterie. Afhankelijk van het soort virus, kan men virale meningitis oplopen via druppelinfectie (aanhoesten, dat wil zeggen door het inademen van virussen die vrijkomen als iemand die geïnfecteerd is, hoest of niest) of via hand-mondcontact met besmette ontlasting.Incubatietijd
De incubatietijd -dat is de periode tussen besmetting en de eerste symptomen- is zeven tot veertien dagen. Bacteriële hersenvliesontsteking kan men krijgen via druppelinfectie (aanhoesten). Het blijkt dat ongeveer één op de tien personen drager is van de meningokokbacterie zonder dit te weten (een drager is namelijk zelf niet ziek). De bacterie nestelt zich in de neus en soms weet de lastpak het slijmvlies te doordringen en treedt zij de bloedbaan binnen. De incubatietijd is twee tot tien dagen.Wie zijn vatbaar?
Vooral jonge kinderen en mensen tot 30 jaar zijn zeer vatbaar voor meningitis. De meeste kinderen hebben echter voldoende weerstand tegen de ziekte. Het is niet bekend waarom sommige kinderen wel ziek worden. Wel is het zo dat als je immuunsysteem verzwakt is, of als je luchtwegen (neus, keel) geïrriteerd of ontstoken zijn, je vatbaarder bent. De besmettelijkheid is niet groter wanneer er een kind ziek is. Bacteriën die meningitis veroorzaken komen veel voor onder de bevolking, ook als veroorzaker van courante luchtweginfecties. Contact met deze bacteriën is niet te vermijden.
Koortslip bij een tiener / Bron: Istock.com/Levent KonukIs een koortslip bij een baby gevaarlijk?
Een koortslip kan bij pasgeborenen fataal eindigen. Het is van belang of een moeder die net is bevallen en een koortslip heeft, eerder een koortslip heeft gehad. Bij een recidief, dus terugkerende infectie, zijn er immers antistoffen bij haar aanwezig die ook bij de baby in het bloed zijn gekomen. De baby is hierdoor gedurende ten minste een half jaar beschermd tegen een dergelijke herpesinfectie. Als een baby jonger dan drie maanden toch een koortslip krijgt, moet je onmiddellijk de dokter bellen. Vooral bij jonge baby’s kan het herpesvirus zich verspreiden naar de hersenen en andere organen. Dit kan serieuze, permanente of fatale gevolgen hebben. Het kan bijvoorbeeld leiden tot een hersenontsteking of hersenvliesontsteking.Bacteriële meningitis
Meest ernstige vorm van hersenvliesontsteking
De meest ernstige vorm van hersenvliesontsteking is bacteriële meningitis. Bij ongeveer 20% -25% van de gevallen kan bacteriële meningitis fataal zijn, zelfs als deze wordt behandeld. Bacteriële meningitis ontwikkelt zich meestal tussen de 2 tot 10 dagen, nadat de persoon met de bacterie besmet is geraakt. Het ziekteverloop is doorgaans snel. Binnen 24 tot 48 uur is de persoon zeer ernstig ziek. Bij een zeer snel verloop van bacteriële meningitis, kan binnen 24 uur de dood optreden.Soorten bacteriën
Verschillende bacteriestammen kunnen acute bacteriële meningitis veroorzaken:- Streptococcus pneumoniae (pneumokok). Deze bacterie is de meest voorkomende oorzaak van bacteriële meningitis bij zuigelingen, peuters en volwassenen in Europa. Het veroorzaakt vaker longontsteking, of oorontsteking of bijholteontsteking.
- Neisseria meningitidis (meningococcus). Deze bacterie is een belangrijke oorzaak van bacteriële meningitis. Deze bacteriën veroorzaken vaak een bovenste luchtweginfectie, maar kan ook meningokokken meningitis veroorzaken wanneer ze in de bloedbaan terechtkomen. Dit is een zeer besmettelijke infectie die voornamelijk tieners en jongvolwassenen treft.
- Haemophilus influenzae (Haemophilus). Haemophilus influenzae b (Hib) was ooit de belangrijkste oorzaak van bacteriële meningitis bij kinderen. Maar het Hib vaccin heeft het aantal gevallen van deze vorm van meningitis enorm verminderd. Het zit in het Rijksvaccinatieprogramma voor jonge kinderen.
- Listeria monocytogenes (listeria). Deze bacteriën kunnen worden gevonden in ongepasteuriseerde kaas, hotdogs en vleeswaren. Zwangere vrouwen, pasgeborenen, ouderen en mensen met een verzwakt immuunsysteem zijn het meest vatbaar. Listeria kan de placenta passeren, en een infectie in de late zwangerschap kan fataal zijn voor de baby.
Borstvoeding beschermt baby tegen bacteriële hersenvliesontsteking
Onderzoek wijst uit dat borstvoeding de baby beschermt tegen infecties die door de bacterie Hemophilus influenzae type B (HiB) worden veroorzaakt én tegen de meningitis die daaruit voort kan komen.¹Virale meningitis
De prognose voor virale meningitis is veel beter dan die voor bacteriële meningitis. Het verloopt in de meeste gevallen mild en verdwijnt meestal spontaan. De meeste mensen herstellen volledig nadat ze behandeld zijn. De meeste gevallen in Nederland worden veroorzaakt door een groep van virussen die bekend staan als enterovirussen, die het meeste voorkomen tegen het einde van de zomer en het begin van de herfst en zeer besmettelijk zijn. Virussen zoals het herpes simplex virus, hiv, bof, Westnijlvirus en andere virussen, kunnen ook virale meningitis veroorzaken.Fungale (schimmel) meningitis
Fungale meningitis is relatief zeldzaam en veroorzaakt chronische meningitis. Het kan qua symptomen acute bacteriële meningitis nabootsen. Fungale meningitis is niet besmettelijk; het kan niet worden verspreid van persoon tot persoon. Cryptokokkenmeningitis is een veelvoorkomende schimmelvorm van de ziekte die mensen treft met immuundeficiëntie, zoals aids. Het is levensbedreigend als het niet behandeld wordt met een antimycoticum, een antischimmel-medicijn.Andere oorzaken van meningitis
Meningitis kan ook veroorzaakt worden door niet-infectieuze factoren, zoals chemische reacties, medicijnallergie, sommige vormen van kanker en ontstekingsziekten zoals sarcoïdose.Risicofactoren
Risicofactoren voor meningitis of hersenvliesontsteking zijn onder meer:- Niet gevaccineerd zijn voor bof, Haemophilus influenzae type b en pneumokokkenvaccins;
- Leeftijd: de meeste gevallen van virale meningitis komen voor bij kinderen jonger dan 5 jaar. Bacteriële meningitis komt veel voor bij kinderen jonger dan 20 jaar.
Overmatig alcoholgebruik is een risicofactor voor hersenvliesontsteking / Bron: Marian Weyo/Shutterstock.com - Wonen in een grote groep, bijvoorbeeld in slaapzalen en personeel op militaire bases, en kinderen op kostscholen. Ook kinderen die verblijven op een kinderopvang hebben een groter risico op meningokokken meningitis. Dit komt waarschijnlijk doordat de bacterie wordt verspreid via de luchtwegen, en zich snel verspreidt bij grote groepen mensen.
- Zwangerschap vergroot het risico van listeriose, een infectie veroorzaakt door listeria bacteriën, die ook meningitis veroorzaken. Listeriose verhoogt het risico op een miskraam, doodgeboorte en vroeggeboorte.
- Gecompromitteerd immuunsysteem. Aids, alcoholisme, diabetes, het gebruik van immunosuppressieve geneesmiddelen en andere factoren die je immuunsysteem beïnvloeden, zorgen ervoor dat je meer vatbaar bent voor meningitis.
- Intraveneus drugsgebruik.
- Roken.
Hersenvliesontsteking symptomen
De meest voorkomende hersenvliesontsteking symptomen, die al of niet in combinatie met elkaar optreden, van zowel bacteriële als virale hersenvliesontsteking, zijn de volgende:- hoge koorts;
- hoofdpijn;
- misselijkheid, overgeven (braken);
- verwardheid, slaperigheid of sufheid;
- aanhoudend hikken;
- pijnlijke gewrichten;
- overgevoeligheid voor licht of geluid;
- nekstijfheid (bij kin op de borst: het verschijnsel dat het hoofd niet of met grote moeite voorover gebogen kan worden), ook wel nekkramp genoemd;
- bewegen van de nek is pijnlijk, alsook het optrekken van de benen;
- gezwollen lymfeklieren.
Bij iedereen ouder dan twee jaar zijn de drie meest voorkomende symptomen hersenvliesontsteking hoge koorts, hoofdpijn en de kenmerkende nekstijfheid.
Symptomen hersenvliesontsteking baby's en zeer jonge kinderen
Algemene symptomen
Pasgeborenen en hele jonge kinderen kunnen naast bovengenoemde algemene symptomen, ook andere verschijnselen vertonen:- géén koorts;
- géén nek-stijfheid;
- gezwollen fontanel;
- apathische (wezenloze) blik;
- verlaagd bewustzijn, sloom en slaperig zijn;
- er ziek en grauw uitzien;
- voeding weigeren, niet willen eten, soms zelfs braken;
- prikkelbaar en geagiteerd;
- huilerig en kreunerig (een kreunend geluid maken);
- luierpijn (bij het optillen van de beentjes om de luier te verschonen als het kind plat op de rug ligt);
- niet aangeraakt willen worden tijdens bijvoorbeeld het verschonen.
Bij verergering van de ziekte kunnen bij elke persoon, ongeacht de leeftijd, epileptische aanvallen (toevallen) optreden.
Bloedvergiftiging: paarse vlekjes op de huid
Door dezelfde bacteriën en virussen die ook verantwoordelijk zijn voor hersenvliesontsteking, kan bloedvergiftiging (sepsis) optreden. Sepsis kan het gevolg zijn van hersenvliesontsteking, maar het kan ook zelfstandig optreden, zodat de kenmerkende verschijnselen van meningitis, zoals nek-stijfheid, niet aanwezig zijn. Het meest kenmerkende symptoom van sepsis is het ontstaan van paarse vlekjes op de huid. In 80% van de gevallen treedt er rood-paarse huiduitslag (petechiën) op, dat zijn kleine punt-bloedinkjes die niet weggedrukt kunnen worden door er bijvoorbeeld een glas tegenaan te drukken. Deze plekjes op de huid worden in snel tempo groter en vormen bloeduitstortingen. Vooral bij de verwekker 'pneumokok' worden deze rood-paarse vlekken waargenomen.Direct medische hulp inschakelen
Bij een vermoeden van hersenvliesontsteking en/of sepsis, is dringend medische hulp vereist.Complicaties
Een snelle en adequate medische behandeling vermindert het risico op hersenbeschadiging en langetermijncomplicaties, waaronder:- aanhoudende koorts;
- cerebrale parese, een houdings- en/of bewegingsstoornis als gevolg van een hersenbeschadiging
- coördinatie- en evenwichtsproblemen;
- darmproblemen (bij pasgeborenen);
- diffuse intravasculaire coagulopathie (DIC, een bloedstollingsstoornis);
- encefalitis (hersenontsteking);
- epileptische aanvallen;
- gedrags- en persoonlijkheidsveranderingen
- hartafwijkingen (bij pasgeborenen);
- verlies van het gehoorvermogen en/of gezichtsvermogen (geheel of gedeeltelijk);
- leverproblemen (bij pasgeborenen);
- misvormde ledematen (bij pasgeborenen);
- nierfalen;
- ontwikkelingsproblemen bij het kind;
- spraakverlies (geheel of gedeeltelijk);
- shock;
- subdurale effusie (een ophoping van vocht tussen de schedel en de hersenen;
- syndroom van inadequate secretie van antidiuretisch hormoon (SIADH);
- verlamming (gedeeltelijk of volledig).
Onderzoek en diagnose
Anamnese, lichamelijk onderzoek en lumbaalpunctie
De diagnose meningitis wordt gesteld op basis van je medische voorgeschiedenis, lichamelijk onderzoek en tests. De arts zal vrijwel altijd een lumbaalpunctie uitvoeren. Via een ruggenprik wordt dan wat hersenvocht uit je lichaam gehaald. Dit onderzoek wordt met een dunne holle naald uitgevoerd. De vloeistof wordt gecontroleerd op de aanwezigheid van bacteriën en virussen.
Bloedafname / Bron: Istock.com/anna1311Overige onderzoeken
Andere tests die kunnen worden uitgevoerd zijn:- Een complete bloedbeeld (CBC) om te controleren op tekenen van infectie;
- Urinetest, om te controleren op infecties in de urinewegen;
- Röntgenfoto van de borst, om te controleren op longinfecties;
- Soms is er een biopsie van hersenweefsel nodig;
- CT-scan of MRI, om te zoeken naar zwelling van hersenweefsel of complicaties zoals hersenbeschadiging.
Behandeling van een hersenvliesontsteking
De meeste mensen met virale meningitis beginnen zich al binnen 3 dagen beter te voelen en ze herstellen binnen 2 weken. Bij milde gevallen van virale meningitis mag je thuis herstellen, met maatregelen als vochttoediening, bedrust en pijnstillers.Bij bacteriële (of ernstige virale meningitis) is behandeling in een ziekenhuis geboden, waar de bacterie met antibiotica wordt bestreden. Ook zul je ontstekingsremmers toegediend krijgen. Daarnaast krijg je extra vocht.
Prognose
De vooruitzichten van meningitis hangen af van wat de oorzaak ervan is. Zonder behandeling heeft bacteriële meningitis een heel hoog sterftecijfer. Zelfs met de juiste behandeling is het sterftecijfer ongeveer 15-20%, met een hoger risico bij oudere mensen. Het soort bacterie maakt ook verschil; pneumokokken- en Listeria-meningitis hebben hogere sterftecijfers dan meningokokkenmeningitis. Overlevende patiënten kunnen langetermijnproblemen ervaren, zoals doofheid, blindheid, toevallen, verlamming, verminderde mentale toestand en ledematenverlies. Virale meningitis daarentegen heeft over het algemeen een goede prognose en leidt meestal tot volledig herstel.Vaccinatie kan thans veel bacteriële infectie voorkomen die meningitis veroorzaken, zoals Hib, meningokokken (A, B, C, W135 en Y) en pneumokokken.
Preventie
Onderstaande vaccinaties zijn de meest effectieve manier om meningitis te voorkomen:- Haemophilus influenzae type b: Hib-vaccinatie wordt aan alle kinderen in Nederland aangeboden via het Rijksvaccinatieprogramma.
- BMR (bof, mazelen, rodehond): een kind krijgt de BMR-vaccinatie aangeboden met 14 maanden. Op de leeftijd van 9 jaar wordt de BMR-vaccinatie herhaald.
- Neisseria meningitidis. Vaccinatie tegen Neisseria meningitidis serogroep C is sinds 2002 opgenomen in het Rijksvaccinatieprogramma).
- Pneumokokken. Vaccinatie tegen pneumokokken wordt aan alle kinderen in Nederland aangeboden via het Rijksvaccinatieprogramma.
- Streptococcus pneumoniae, ook wel pneumokok genoemd en pneumokokkenziekte kan veroorzaken. Vaccinatie tegen pneumokokken wordt aan alle kinderen in Nederland aangeboden via het Rijksvaccinatieprogramma.
- Varicella (waterpokken). Inenting tegen waterpokken is in Nederland mogelijk, maar is niet opgenomen in het Rijksvaccinatieprogramma.
Hersenvliesontsteking in het nieuws
Opmars streptokokken A-meningitis door opkomst UK-variant (9 maart 2023)
In 2022 en begin 2023 is het aantal gevallen van hersenvliesontsteking door groep A streptokokken, ook bekend als Strep A, aanzienlijk gestegen, meldt het Nederlands Referentie Laboratorium voor Bacteriële Meningitis (NRLBM). In deze periode waren er negentien keer meer gevallen dan het gemiddelde van vijf per jaar in de afgelopen veertig jaar. Opvallend is dat de meerderheid van deze gevallen sinds mei 2022 wordt veroorzaakt door de M1UK-variant van Strep A. Dit type meningitis gaat mogelijk gepaard met hogere sterftecijfers en kan leiden tot handicaps. De stijging wordt toegeschreven aan de opkomst van deze variant, die zich zowel via de huid als via druppeltjes in de lucht verspreidt. Artsen worden aangemoedigd alert te zijn op deze trend, en er wordt gewaarschuwd dat het risico op verdere stijging aanwezig is zolang invasieve streptokokken A-infecties hoog blijven.²Meisje overleden aan complicaties mazelen (28 oktober 2013)
Een 17-jarig meisje uit Zeeland is op 26 oktober 2013 overleden aan de complicaties van mazelen. Dat meldt het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) op haar website. Het meisje dat niet gevaccineerd was tegen de infectieziekte, kampte onder meer met hersenvliesontsteking.Hersenvliesontsteking neemt weer toe in België (9 mei 2013)
Het aantal invasieve meningokokkeninfecties (vooral hersenvliesontstekingen) in België neemt opnieuw toe, aldus de Belgische minister van Volksgezondheid Laurette Onkelinx. Sinds de invoering van het vaccin tegen meningokokken type C is het aantal gevallen van meningokokkeninfecties in de periode 2002-2012 in België gedaald van 3,7 naar 1,1 per 100.000 inwoners. Het aantal gevallen type C in de periode 2009-2011 nam echter weer toe van 7 tot 21. Ook voor meningokokken type B werd een vaccin ontwikkeld, maar het is volgende de minister nog onduidelijk of dat vaccin effectief zal zijn tegen de B-stammen die in België circuleren. Ook het aantal gevallen type B nam in de periode 2010-2012 toe van 76 tot 87. In 2012 stierven zeven mensen aan de infectie tegenover telkens acht in 2010 en 2011.³[OLIST]Cochi SL, Fleming DW, Hightower AW, et al. 'Primary invasive Haemophilus influenzae type b disease: a population-based assessment of risk factors.' J Pediatr. 1986; 108:997-896. [2] Istre GR, Conner JS, Broome CV, et al. 'Risk factors for primary invasive Haemophilus influenzae disease: increased risk from day care attendance and school-aged household members.' J Pediatr. 1985; 106:190-198.
Medisch Contact. Opmars streptokokken A-meningitis door opkomst UK-variant. https://www.medischcontact.nl/actueel/laatste-nieuws/nieuwsartikel/opmars-streptokokken-a-meningitis-door-opkomst-uk-variant (ingezien op 7-1-2024)
Hersenvliesontsteking neemt opnieuw toe in België, demorgen.be, 27 mei 2013[/OLIST]
