Seksuele bijwerkingen van psychiatrische medicatie

Hoewel psychiatrische medicatie niet voor niets voorgeschreven wordt en vaak goed het werk doet, is er veel sprake van bijwerkingen, ook seksuele bijwerkingen. Deze bijwerkingen op seksgebied kunnen bestaan uit een geremd orgasme, een verminderde erectie en minder zin in seks. De seksualiteit kan zelfs zo verstoord raken dat de cliënt het medicatiegebruik staakt. Gelukkig zijn er een aantal alternatieven bij een seksuele bijwerking van psychiatrische medicatie.
Psychiatrische medicatie heeft het leven van veel psychiatrische cliënten een stuk draaglijker en leefbaarder gemaakt. Helaas gaat verbetering op het vlak van het psychiatrisch ziektebeeld dikwijls gepaard met bijwerkingen, zo ook bijwerkingen op het seksuele vlak. Voor sommige mensen zijn deze seksuele bijwerkingen zelfs reden om met de medicatie te stoppen.

Psychiatrische medicatie kan een direct en een indirect effect hebben op de seksualiteit van de cliënt.
Direct en rechtstreeks kan medicatie alle fasen van de seksuele respons beïnvloeden. Je kan hierbij denken aan het onvermogen een erectie te krijgen en/of behouden, onvoldoende lubricatie (bevochtiging) van de vagina en orgasmeproblemen.
Ook indirect kan de medicatie invloed hebben op het seksleven. Zo kan een bepaald medicijn er bijvoorbeeld voor zorgen dat de slijmvliezen droger worden, waardoor je sneller last hebt van een onfrisse adem. Daarnaast kan een medicijn ongewenste haargroei opleveren, waardoor de cliënt zich minder aantrekkelijk kan voelen wat op zijn beurt invloed heeft op de seksualiteit.

De werking van psychiatrische medicatie

Psychiatrische medicatie wordt ingezet wanneer er sprake is van een psychiatrische stoornis bij een cliënt. Deze medicatie werkt over het algemeen in op het neurotransmitter systeem. De belangrijkste neurotransmitters hebben te maken met het dopaminerge systeem, het serotonerge systeem en het noradrenerge systeem. De mate waarin de stof in een medicijn dopaminerg, serotonerg of noradrenerg is bepaalt niet alleen de werking van de medicatie, maar ook de mogelijke bijwerkingen op het seksueel gebied.

Seksuele bijwerkingen van psychiatrische medicatie

Anxiolytica

Anxiolytica zijn medicijnen die de angst bij een cliënt bedoelen te verminderen. Vaak voorgeschreven anxiolytica zijn onder andere benzodiazepinen als diazepam (Valium) en oxazepam. Anxiolytica versterken de werking van de neurotransmitter GABA. Benzodiazepinen hebben als meestgenoemde bijwerking het vertragen van het orgasme. Bij het anxiolyticum buspiron worden geen bijwerkingen op seksueel gebied genoemd, behalve een enkele melding van priapisme.

Antipsychotica

Antipsychotica vallen onder de groep medicatie die psychotische verschijnselen verminderen of stoppen. Vroeger werden antipsychotica ook wel neuroleptica genoemd. Alle antipsychotica blokkeren de dopaminerge werking, sommigen daarnaast tevens de serotonerge werking.

De vrijwel altijd optredende bijwerking van 'ouderwetsere' antipsychotica als haloperidol en thioridazine is een teveel aan prolactine. Dit heeft als gevolg dat de zin in vrijen afneemt, er soms melk afgescheiden wordt uit de tepels en men vruchtbaarheidsproblemen kan krijgen. Tevens kunnen erectie, ejaculatie en orgasme geremd worden.

De modernere antipsychotica als clozapine, risperidon en olanzapine treden minder seksuele bijwerkingen op. Bij risperidon kan er echter nog wel sprake zijn van een teveel aan prolactine.

Stemmingsstabilisatoren

Stemmingsstabilisatoren worden ingezet bij cliënten met een manische depressiviteit. De werking van een stemmingsstabilisator is dan ook tweeledig: enerzijds voorkomen/beperken van een manie en anderzijds voorkomen/beperken van een depressie.

Lithium is de meest voorgeschreven stemmingsstabilisator. De seksuele bijwerkingen van lithium lijken zich vooral op het vlak van minder zin, geremde erectie en geremd orgasme voor te doen. Sommige mensen krijgen echter meer zin en beleven juist een beter orgasme als bijwerking.

Antidepressiva

Antidepressiva stabiliseren en normaliseren de stemming. Sommige antidepressiva hebben niet alleen een antidepressief effect, maar ook een anxiolytisch effect. Hoewel het effect van een antidepressivum pas na enkele weken optreedt, treden de bijwerkingen vrijwel meteen op. Om deze reden wordt er een soms een lage dosering antidepressivum voorgeschreven bij de behandeling van premature ejaculatie.

Er wordt een onderscheid gemaakt tussen een oudere groep van tricyclische antidepressiva, zoals desipramine, imipramine, clomipramine en amitrityline en een groep van moderne antidepressiva, de SSRI's (Selective Serotonine Reuptake Inhibitor). Veelvoorgeschreven SSRI's zijn paroxetine, fluoxetine, sertraline en citalopram.

Bij de traditionele, tricyclische antidepressiva, worden voornamelijk bijwerkingen als opwindingsproblemen, libidostoornissen en orgasmeproblemen genoemd. Bij de SSRI's wordt voornamelijk de verstoring van het orgasme genoemd. Vooral de antidepressiva citalopram en paroxetine kennen veel bijwerkingen doordat bij deze middelen de serotonineheropname het sterkst wordt geremd.

Wat te doen bij seksuele bijwerkingen van psychiatrische medicatie?

Seksuele bijwerkingen van psychiatrische medicatie verlagen niet alleen de kwaliteit van leven, maar óók de therapietrouw. Voor sommige cliënten wegen de voordelen van het medicijn niet op tegen de bijwerkingen op seksueel gebied en stoppen daarom met de medicatie. Er zijn een aantal alternatieven voor stoppen met de medicatie bij seksuele bijwerkingen.

Tijd en geduld

Bij meer dan 20% van de medicijngebruikers vermindert of verdwijnt de seksuele disfunctie naar aanleiding van het medicijngebruik binnen zes maanden. Het kan dus een mogelijkheid zijn het verloop van de tijd af te wachten om te bekijken of er sprake is van spontaan herstel na verloop van tijd.

Een medicatievrij interval

Bij bepaalde medicijnen kan je overwegen om voor het vrijen een medicatievrije periode in te lassen van 76 uur. Bij 50% van de mensen bleek het seksuele functioneren verbeterd na deze zogenaamde "drug holiday".

Overstappen naar een ander medicijn

In het geval van antidepressiva kan men soms overstappen naar een medicijn met een vergelijkbare antidepressieve werking maar minder seksuele bijwerkingen. Dit zijn over het algemeen niet de eerste, tweede en derde keus middelen. Het heeft vaak weinig zin om te wisselen van medicatie binnen eenzelfde medicatiegroep, dus van de ene SSRI naar de SSRI. Uit Spaans onderzoek komen moclobemide, trazodon en mirtazapine als geschikte alternatieven bij een SSRI gerelateerde seksuele disfunctie naar voren.

Lees verder

• Seksuele disfuncties: libidostoornissen
• Seksuele disfuncties: opwindingsstoornissen
• Seksuele disfuncties: orgasmestoornissen