Ziekte van Alzheimer: symptomen, oorzaak en behandeling

De ziekte van Alzheimer, vaak kortweg Alzheimer genoemd, is de meest voorkomende oorzaak van dementie, de verzamelnaam voor ruim 50 ziekten, waarbij de hersenen informatie niet meer goed kunnen verwerken. De ziekte van Alzheimer, genoemd naar de arts die het voor het eerst beschreven heeft (Alois Alzheimer) is verantwoordelijk voor circa 70 procent van de gevallen van dementie. De meerderheid van mensen met de ziekte van Alzheimer is 65 jaar en ouder, maar het kan ook voorkomen bij mensen onder de 65 jaar. Alzheimer is een progressieve ziekte; de ziekte neemt in de loop der tijd steeds verder toe en beschadigt steeds meer hersencellen. De ziekte wordt veroorzaakt door abnormale eiwitstapeling in de hersenen met afname van hersencellen als gevolg. Alzheimer kan anno 2023 niet genezen worden en behandeling richt zich op het vertragen van de progressie en het verbeteren van de kwaliteit van leven.

• Wat is de ziekte van Alzheimer?
• Soorten Alzheimer
• Oorzaken
• Amyloid
• Tau
• Symptomen van de ziekte van Alzheimer
• Subtypen
• Verloop van de ziekte
• Onderzoek en diagnose
• Behandeling
• Medicijnen
• Intensief sporten
• Voeding
• Ergotherapie
• Levensverwachting
• Preventie
• Preventieonderzoeken
• Hart-hoofdverbinding
• Lichamelijke beweging en voeding
• Sociale verbindingen en intellectuele activiteit
• Hoofdletsel

Wat is de ziekte van Alzheimer?

De ziekte van Alzheimer is de meest voorkomende vorm van dementie, gevolgd door vasculaire dementie, frontotemporale dementie en Lewy body dementie. Ongeveer 70% van alle mensen met dementie heeft deze vorm. Het werd voor het eerst beschreven in 1907 door dr. Alois Alzheimer. De ziekte van Alzheimer beschadigt de hersenen als gevolg van abnormale eiwitstapeling in de hersenen, wat aanvankelijk resulteert in geheugenproblemen en later ontwikkel je problemen met denken en taal en je kan te maken krijgen met veranderingen in karakter en gedrag. De grootste risicofactor voor het krijgen van de ziekte van Alzheimer is leeftijd; drie op de tien mensen boven de 85 jaar hebben dementie. Maar de ziekte van Alzheimer kan reeds toeslaan op jonge leeftijd. Mensen met Alzheimer leven gemiddeld acht jaar nadat hun symptomen merkbaar zijn geworden voor hun omgeving, maar de overleving kan variëren van 4 tot 20 jaar, afhankelijk van de leeftijd en andere gezondheidsproblemen die je hebt. Dementie wordt verdeeld in 3 stadia van ernst aan de hand van de 'clinical dementia rating'(CDR)-schaal, van licht (CDR-score 1) tot gevorderd (CDR-score 3).

Soorten Alzheimer

Er zijn twee hoofdtypes van de ziekte van Alzheimer:

1. Vroege Alzheimer, ook wel bekend als de 'ziekte van Alzheimer op jonge leeftijd': Deze vorm van Alzheimer treft mensen jonger dan 65 jaar. De eerste tekenen van verschijnen doorgaans tussen 40 en 60 jaar.
2. Late Alzheimer is de meest gangbare vorm van Alzheimer. Het komt voor bij mensen van 65 jaar en ouder. Deze vorm van Alzheimer is progressief, wat betekent dat na verloop van tijd steeds meer delen van de hersenen worden aangetast, hetgeen leidt tot meer symptomen en verslechtering van de aandoening

Oorzaken

De oorzaak van Alzheimer is anno 2023 niet bekend. Wanneer het hersenweefsel van Alzheimerpatiënten onder de microscoop onderzocht wordt, worden er twee afwijkingen aangetroffen die als kenmerkend voor de ziekte worden beschouwd. Er is sprake van stapeling van eiwitten in de hersenen. Men vermoedt dat het eiwit amyloid de primaire oorzaak is van de ziekte van Alzheimer, maar het eiwit tau speelt evenwel ook een belangrijke rol.

Amyloid

De ziekte van Alzheimer wordt in verband gebracht met de opeenhoping van plakkerige plaques van bèta-amyloïde eiwitten in de hersenen, maar hun functie - indien aanwezig - is anno 2010 onduidelijk. Er worden bij Alzheimerpatiënten plaques aangetroffen in de hersenen; klontjes van een eiwit genaamd beta-amyloïde kunnen op verschillende manieren hersencellen beschadigen en vernietigen, ook interfereren ze de communicatie tussen cellen.

Tau

Hersencellen zijn afhankelijk van een intern ondersteunings- en transportsysteem om voedingsstoffen en andere essentiële materialen te vervoeren. Dit systeem vereist de normale structuur en het functioneren van een eiwit dat tau wordt genoemd. Bij Alzheimer veranderen draden van tau-eiwit in abnormale kluwen in hersencellen, wat leidt tot haperingen in het transportsysteem. Dit leidt tot verdere achteruitgang en uiteindelijk de dood van hersencellen.

Symptomen van de ziekte van Alzheimer

In de vroege stadia kunnen de symptomen van de ziekte van Alzheimer erg subtiel en nauwelijks merkbaar zijn. Het begint echter vaak met vergeetachtigheid en moeite met het vinden van de juiste woorden voor alledaagse voorwerpen. Symptomen van Alzheimer zijn:

• vergeetachtigheid
• aanhoudende en frequente geheugenproblemen, vooral van recente gebeurtenissen
• moeilijker om een gesprek te volgen
• minder vloeiend spreken
• midden in een gesprek stoppen met praten en vergeten hoe je verder moet
• herhalen wat je daarvoor ook al zei
• verlies van enthousiasme voor eerder genoten activiteiten
• langer doen over routinetaken
• namen van mensen of plaatsnamen vergeten
• moeite om vragen en instructies te verwerken
• afgenomen sociale vaardigheden
• emotionele onvoorspelbaarheid

De symptomen variëren en de ziekte vordert bij ieder individu in een ander tempo, afhankelijk van de gebieden in de hersenen die getroffen zijn. Goede en slechte dagen wisselen zich af bij ziekte van Alzheimer en zelf op één dag kan het variëren. De klachten worden erger in tijden van stress, vermoeidheid of slechte gezondheid.

Subtypen

Binnen de ziekte van Alzheimer zijn er 2 belangrijke subtypen te onderscheiden met ieder een eigen patroon van cognitieve beperkingen en mogelijk ook een eigen onderliggend ziektemechanisme: een met vooral geheugenproblemen en een met vooral uitval op andere cognitieve gebieden. 60% van de mensen met Alzheimer heeft overwegend geheugenverlies. De andere groep scoorde juist wat beter op de geheugentesten van het neuropsychologisch onderzoek en vielen uit op bijvoorbeeld executieve functies, beeldverwerking en ruimtelijk inzicht.[1]

Verloop van de ziekte

De mate van progressie van de ziekte varieert van persoon tot persoon. Alzheimer mondt echter onherroepelijk uit in volledige afhankelijkheid en uiteindelijk tot de dood, meestal als gevolg van een andere ziekte zoals longontsteking.

Onderzoek en diagnose

Het is niet eenvoudig om de ziekte van Alzheimer vast te stellen. De diagnose wordt pas gesteld na zorgvuldig onderzoek. Dit onderzoek kan bestaan uit:

• een gedetailleerde medische voorgeschiedenis
• een grondig lichamelijk en neurologisch onderzoek
• stellen van vragen om te zien hoe het geheugen ervoor staat
• MMSE (Mini-mental state examination) test bij vermoeden van dementie: deze test kijkt hoe het is gesteld met je geheugen, taalvermogen en concentratie (cognitieve vaardigheden)
• urine- en bloedonderzoek
• heteroanamnese: vraaggesprek met iemand uit je directe omgeving zoals je partner of goede vriend om te kijken of je omgeving problemen signaleert met betrekking tot je geheugen en taal en veranderingen in gedrag
• neurologisch en neuropsychologisch onderzoek
• lumbaalpunctie voor onderzoek van hersenvocht te onderzoeken
• beeldvormend onderzoek (MRI, PET)

Deze tests helpen andere aandoeningen met vergelijkbare symptomen uit te sluiten, zoals hormoonstoornissen, een vitaminetekort, verkeerd medicijngebruik of een depressie. Nadat andere oorzaken zijn uitgesloten, kan een klinische diagnose van de ziekte van Alzheimer worden gesteld met ongeveer 80% tot 90% zekerheid. De diagnose kan alleen na je dood worden bevestigd door onderzoek van het hersenweefsel.

Het is belangrijk om een ​​vroege en nauwkeurige diagnose te hebben om te bepalen of een behandelbare aandoening anders dan de ziekte van Alzheimer de symptomen veroorzaakt. Als de ziekte van Alzheimer wordt gediagnosticeerd, kan medische behandeling en andere hulp worden ingezet.

Behandeling

De huidige aanpak van Alzheimer is erop gericht mensen te helpen hun cognitieve functies te behouden, gedragssymptomen onder controle te brengen en de ziekteverschijnselen te vertragen.

Medicijnen

Er zijn anno 2023 in Nederland in totaal vier medicijnen tegen dementie op de markt: galantamine, rivastigmine, donepezil en memantine. Deze middelen vertragen bij sommige mensen de achteruitgang van het geheugen. De meeste medicijnen werken het beste voor mensen in de vroege fase of in de het middenstadium van de ziekte van Alzheimer. Ze kunnen bijvoorbeeld een tijdje bepaalde symptomen vertragen, zoals geheugenverlies. Het is belangrijk om te begrijpen dat geen van deze medicijnen de ziekte zelf stopt, laat staan geneest.

Intensief sporten

Er is geen reden om aan te nemen dat sporten het cognitieve functioneren van thuiswonende patiënten met dementie van lichte of matige ernst verbetert. Sporten biedt thuiswonende demente ouderen dus geen voordeel op het gebied van algemeen dagelijkse levensactiviteiten, gedragssymptomen, valpartijen, kwaliteit van leven of belasting van hun mantelzorger – en zeker geen betere cognitie.[2]

Voeding

Sommige studies suggereren dat diëten rijk aan groenten en fruit de cognitieve achteruitgang en de ziekte van Alzheimer bij ouderen kunnen vertragen of voorkomen. Een plantaardig dieet heeft een hoger aantal plantaardige stoffen en antioxidanten, waarvan is aangetoond dat ze de progressie van de ziekte van Alzheimer vertragen en cognitieve tekorten omkeren.[3]

Het MIND-dieet vermindert het risico op Alzheimer en vertraagt het ziekteproces.[4] Het dieet stimuleert de consumptie van groenten, bessen, noten en zaden, volle granen, olijfolie, vis, bonen en gevogelte.

Ergotherapie

Er is geen bewijs dat ergotherapie welke zich zich op de activiteiten en handelingen van het dagelijks leven bij mensen die daarbij problemen ondervinden, de functionele achteruitgang bij patiënten met Alzheimer-dementie vertraagt.[5]

Levensverwachting

De levensverwachting van iemand met alzheimer kan uiteenlopen van 4 tot 20 jaar, de ziekte duurt gemiddeld acht tot tien jaar.

Preventie

Kan de ziekte van Alzheimer worden voorkomen?[6]

Preventieonderzoeken

Minder dan 1% van de mensen met de ziekte van Alzheimer heeft een vroege vorm die geassocieerd is met genetische mutaties. Alzheimer in een vroeg stadium komt voor bij mensen onder de 65 jaar. Dit wordt ook wel de 'ziekte van Alzheimer op jonge leeftijd' genoemd. De eerste tekenen van deze vorm verschijnen meestal tussen 40 en 60 jaar. Mensen met deze genetische mutaties zullen gegarandeerd de ziekte ontwikkelen.

Een lopend klinisch onderzoek, uitgevoerd door het Dominantly Inherited Alzheimer Network (DIAN), test of antilichamen tegen bèta-amyloïd de ophoping van bèta-amyloïde plaques in de hersenen van mensen met dergelijke genetische mutaties kunnen verminderen, vertragen of voorkomen en daardoor de symptomen van Alzheimer verminderen. Deelnemers aan het onderzoek krijgen antilichamen (of een placebo) voordat ze symptomen ontwikkelen, en de ontwikkeling van bèta-amyloïde plaques wordt gecontroleerd met hersenscans en andere tests.

Een ander klinisch onderzoek, kortweg bekend als het A4-onderzoek (Anti-Amyloid Treatment in Asymptomatic Alzheimer’s), test of antilichamen tegen bèta-amyloïd het risico op de ziekte van Alzheimer kunnen verminderen bij oudere mensen (van 65 tot 85 jaar) met een hoog risico op de ziekte. Het A4-onderzoek wordt uitgevoerd door de Alzheimer's Disease Cooperative Study.

Anno 2023 is er op basis van het onderzoek sterk bewijs dat mensen hun risico kunnen verminderen door belangrijke leefstijlveranderingen door te voeren, zoals regelmatige lichaamsbeweging en het behouden van een goede hartgezondheid.

Hart-hoofdverbinding

Wetenschappelijk onderzoek toont aan dat er maatregelen zijn die je kunt nemen om het risico op milde cognitieve stoornissen en dementie te verminderen.

Verschillende aandoeningen die bekend staan om het risico op hart- en vaatziekten te verhogen, verhogen ook het risico op het ontwikkelen van Alzheimer, zoals hoge bloeddruk, diabetes en een hoog cholesterolgehalte. Sommige autopsiestudies tonen aan dat tot wel 80% van de mensen met de ziekte van Alzheimer ook hart- en vaatziekten hebben.

Een langdurige vraag is waarom sommige mensen kenmerkende Alzheimer-plaques en -klitten ontwikkelen, maar géén symptomen van Alzheimer ontwikkelen. Vasculaire ziekte kan onderzoekers uiteindelijk helpen een antwoord te vinden op deze prangende vraag. Sommige autopsiestudies suggereren dat plaques en klitten in de hersenen aanwezig kunnen zijn zonder symptomen van cognitieve achteruitgang te veroorzaken, tenzij de hersenen ook tekenen van vasculaire ziekte vertonen. Meer onderzoek is anno 2023 nodig om de link tussen vasculaire gezondheid en Alzheimer beter te begrijpen.

Lichamelijke beweging en voeding

Regelmatige lichaamsbeweging is een gunstige strategie om het risico op Alzheimer en vasculaire dementie te verlagen. Lichaamsbeweging komt de hersencellen direct ten goede door de bloed- en zuurstoftoevoer naar de hersenen te vergroten.

Huidig bewijs suggereert tevens dat hartgezonde voeding de hersenen kan beschermen. Een dergelijk dieet omvat het beperken van de inname van suiker en verzadigde vetten en ervoor zorgen dat er veel fruit, groenten en volle granen worden gegeten. Er is geen enkel dieet dat het beste is. Twee diëten die zijn bestudeerd en gunstig kunnen zijn voor het verlagen van het risico op Alzheimer zijn:

• het DASH (Dietary Approaches to Stop Hypertension) dieet; en
• het Mediterraan dieet.

Het DASH-dieet benadrukt groenten, fruit, vetvrije of magere zuivelproducten, volle granen, vis, gevogelte, bonen, zaden en noten, en plantaardige oliën. Het DASH-dieet beperkt natrium, zoetigheden, suikerhoudende dranken en rood vlees.

Een mediterraan dieet omvat relatief weinig rood vlees. Het benadrukt volle granen, fruit en groenten, vis en schelpdieren, en gezonde vetten zoals noten en olijfolie.

Er is ook een combinatie van beide mogelijk in de vorm van het MIND-dieet. De afkorting MIND staat voor Mediterranean-DASH Intervention for Neurodegeneratieve Delay-dieet. Het combineert delen van het DASH-dieet (Dietary Approaches to Stop Hypertension) en het mediterrane dieet.[7]

Sociale verbindingen en intellectuele activiteit

Verschillende studies geven aan dat het behouden van sterke sociale verbindingen en het mentaal actief blijven naarmate we ouder worden, het risico op cognitieve achteruitgang en Alzheimer kunnen verlagen. Deskundigen zijn anno 2023 niet zeker van de reden voor deze associatie. Het kan te maken hebben met directe mechanismen waardoor sociale en mentale stimulatie de verbindingen tussen zenuwcellen in de hersenen versterken.

Hoofdletsel

Er lijkt een sterke link te zijn tussen het toekomstige risico op cognitieve achteruitgang en ernstig hoofdletsel, vooral wanneer het letsel bewustzijnsverlies met zich meebrengt. U kunt uw risico op Alzheimer verminderen en uw hoofd beschermen door:

• Het dragen van een autogordel.
• Het dragen van een helm bij het deelnemen aan sporten.
• Het "valveilig" maken van uw huis door rommel, losse tapijten en slechte verlichting te minimaliseren.

Noten:

1. Esther van Osselen. Twee ziekten van Alzheimer. Ned Tijdschr Geneeskd. 2017;161:C3638
2. Lamb SE, Sheehan B3, Atherton N, Nichols V2, Collins H, Mistry D, Dosanjh S, Slowther AM, Khan I, Petrou S, Lall R; DAPA Trial Investigators. Dementia And Physical Activity (DAPA) trial of moderate to high intensity exercise training for people with dementia: randomised controlled trial. BMJ. 2018 May 16;361:k1675. doi: 10.1136/bmj.k1675.
3. Malar DS, Devi KP. Dietary polyphenols for treatment of Alzheimer's disease--future research and development. Curr Pharm Biotechnol. 2014;15(4):330-42.
4. Morris MC, Tangney CC, Wang Y, Sacks FM, Barnes LL, Bennett DA, Aggarwal NT. MIND diet slows cognitive decline with aging. Alzheimers Dement. 2015 Sep;11(9):1015-22. doi: 10.1016/j.jalz.2015.04.011. Epub 2015 Jun 15. PMID: 26086182; PMCID: PMC4581900.
5. Nienke Fleuren. Ergotherapie vertraagt functionele achteruitgang niet. Ned Tijdschr Geneeskd. 2016;160:C3276
6. ALZ. Can Alzheimer's Disease Be Prevented? https://www.alz.org/alzheimers-dementia/research_progress/prevention (ingezien op 4-9-2023)
7. Martin Sulman. MIND-dieet of hersendieet om Alzheimer te voorkomen + weekmenu. https://mens-en-gezondheid.nl/home/voeding/mind-dieet-of-hersendieet-om-alzheimer-te-voorkomen/ (ingezien op 4-9-2023)

Lees verder

• Dementie: symptomen, oorzaken, vormen, soorten & behandeling
• Vasculaire dementie (VD): symptomen, oorzaak en behandeling
• Lichte cognitieve stoornis: symptomen, oorzaak & behandeling