Acanthosis nigricans: symptomen, oorzaak en behandeling

Acanthosis nigricans is een zeldzame huidaandoening of huidziekte. Acanthosis Nigricans wordt gekenmerkt door hyperpigmentatie met een versterkt huidreliëf. Bij deze aandoening staan donkere huidverkleuringen en een dikke, fluweelachtige huiduitslag in de oksels, nek, geslachtsdelen, je achterste, onder de borsten en lies voorop. Ook kan sprake zijn van een verdikte huid op de handpalm en voetzolen. In de westerse wereld komt de aandoening het frequentst voor in associatie met obesitas en insulineresistentie. Behandeling van acanthosis nigricansis is vooral gericht op het verminderen van de symptomen en het aanpakken van de onderliggende oorzaak. Acanthosis nigricans kan voorkomen worden door het nastreven van een gezonde levensstijl en een goed gewicht.

• Wat is acanthosis nigricans?
• Betekenis
• Epidemiologie
• Symptomen: donkere verkleuring en verdikking huid
• Verschijnselen
• Voorkeursplekken
• Pathofysiologie en ontstaansmechanisme van acanthosis nigricans
• Insulineresistentie: de meest voorkomende oorzaak
• Stimulatie van groeifactoren
• Hormonale en endocriene stoornissen
• Genetische factoren
• Maligne acanthosis nigricans: een alarmsignaal
• Chronische ontsteking
• Samenvatting van het mechanisme
• Oorzaak van acanthosis nigricans
• Paraneoplastische syndromen
• Risicofactoren
• Onderzoek en diagnose
• Vraaggesprek en lichamelijk onderzoek
• Differentiële diagnose
• Behandeling van acanthosis nigricans
• Leefstijlveranderingen
• Onderliggende oorzaak
• Lokale behandeling
• Complicaties
• Prognose

Wat is acanthosis nigricans?

Sophie, een 35-jarige onderwijzeres, merkte tijdens het douchen donkere, fluweelachtige plekken op haar nek en oksels. Ze dacht eerst dat het gewoon wat viezigheid was, maar zelfs na grondig wassen verdwenen de plekken niet. Met lichte gêne vroeg ze haar huisarts om advies. Na een korte inspectie stelde hij vast dat ze acanthosis nigricans had, een huidconditie die vaak samenhangt met insulineresistentie. Verrast door de link met haar gezondheid, onderging Sophie aanvullende tests, die een beginnende vorm van diabetes type 2 aan het licht brachten. Met aangepaste voeding en beweging werkte ze niet alleen aan haar bloedsuikerspiegel, maar zag ze de donkere plekken geleidelijk vervagen – een win-win voor haar huid én haar gezondheid.

Acanthosis nigricans is een huidaandoening met hyperpigmentatie en hyperkeratose (verdikking) van de huid. De huidlaesies zijn grijs-roze tot bruinzwart van kleur en hebben een fluweelachtig tot papillomateus oppervlak, dat wil zeggen dat er wratachtige bultjes kunnen ontstaan.

Betekenis

Acanthosis nigricans is een medische term die verwijst naar een huidconditie, waarbij de huid donkerder, dikker en fluweelachtig van structuur wordt. De naam is afgeleid van twee Griekse woorden:

• Acanthosis: Dit betekent "verdikking" of "toename van cellagen", en verwijst naar de verdikking van de opperhuid (de epidermis).
• Nigricans: Dit betekent "zwartachtig" of "donker", en beschrijft de verkleuring van de aangetaste huid.

De aandoening komt vaak voor in huidplooien zoals de nek, oksels, liezen en onder de borsten. Het wordt meestal geassocieerd met insulineresistentie, obesitas, hormonale aandoeningen, of soms met een onderliggende maligniteit. Hoewel acanthosis nigricans zelf niet schadelijk is, kan het een teken zijn van een onderliggend gezondheidsprobleem dat verdere aandacht vereist.

Epidemiologie

Acanthosis nigricans is een huidconditie die zich kenmerkt door donkere, verdikte en fluweelachtige plekken, vaak in de plooien van het lichaam zoals de nek, oksels en liezen. Hoewel het op het eerste gezicht een cosmetisch probleem lijkt, kan het een belangrijke indicator zijn van onderliggende gezondheidsproblemen zoals insulineresistentie of hormonale disbalans. In dit uitgebreide overzicht duiken we in de epidemiologie van acanthosis nigricans, met aandacht voor geslachts- en leeftijdsverschillen, invloed van klimaat, voeding, leefstijl en genetica, zowel in Nederland, België als wereldwijd.

M/V-verschillen: wie krijgt het vaker?

• Vrouwen: Acanthosis nigricans komt iets vaker voor bij vrouwen dan bij mannen. Dit kan te maken hebben met hormonale factoren, zoals polycysteus ovariumsyndroom (PCOS), dat vaker bij vrouwen voorkomt en geassocieerd is met insulineresistentie. In Nederland is ongeveer 60% van de gevallen van acanthosis nigricans bij vrouwen vastgesteld.
• Mannen: Hoewel minder frequent, zijn mannen zeker niet immuun voor deze aandoening. Bij mannen wordt acanthosis nigricans vaak later gediagnosticeerd, mogelijk doordat zij minder snel medische hulp zoeken voor huidproblemen. In België bijvoorbeeld is 40% van de geregistreerde gevallen bij mannen.

Kinderen versus volwassenen: een groeiend probleem

• Kinderen: Het aantal kinderen met acanthosis nigricans neemt toe, vooral in verband met de stijgende percentages van obesitas en type 2 diabetes op jonge leeftijd. In Nederland heeft naar schatting 1 op de 200 kinderen last van deze huidconditie. Kinderen met overgewicht lopen een hoger risico, en acanthosis nigricans kan een vroeg teken zijn van insulineresistentie.
• Volwassenen: Bij volwassenen is acanthosis nigricans vaker gerelateerd aan chronische aandoeningen zoals diabetes type 2, hormonale stoornissen of het gebruik van bepaalde medicatie. In België heeft ongeveer 5% van de volwassenen met obesitas last van acanthosis nigricans.

Voorbeeld: Lisa, een meisje van 12 uit Amsterdam, ontwikkelde donkere plekken in haar nek. Bij nader onderzoek bleek ze beginnende insulineresistentie te hebben, een waarschuwingssignaal dat haar hielp om (met hulp van haar ouders) tijdig haar leefstijl aan te passen.

Klimaat en geografische invloed: de rol van zon en regio

• Klimaat: Er is geen directe link met het klimaat. Toch kunnen zonblootstelling en huidtype invloed hebben op de zichtbaarheid van de aandoening. In zonnige klimaten kan hyperpigmentatie duidelijker zichtbaar zijn.
• Nederland en België: In deze gematigde klimaten is de prevalentie voornamelijk gerelateerd aan leefstijl en genetische factoren, eerder dan aan het klimaat.
• Overzeese gebiedsdelen: In de Nederlandse Antillen en Suriname wordt acanthosis nigricans vaker gerapporteerd, mogelijk door een hogere prevalentie van obesitas en type 2 diabetes in deze regio's.

Voeding en leefstijl: een spiegel van gezondheid

• Voeding: Een dieet rijk aan suikers en verzadigde vetten draagt bij aan obesitas en insulineresistentie, belangrijke risicofactoren voor acanthosis nigricans. In Nederland volgt ongeveer 50% van de bevolking geen richtlijnen voor gezonde voeding, wat het risico op metabole aandoeningen verhoogt.
• Leefstijl: Sedentair gedrag en gebrek aan fysieke activiteit zijn cruciale factoren. Mensen die minder dan 30 minuten per dag bewegen, hebben een verhoogd risico op insulineresistentie en dus op acanthosis nigricans.

Voorbeeld: Tom, een 45-jarige kantoorwerker uit Brussel, merkte donkere verkleuringen op zijn oksels. Met een BMI van 32 en een zittende leefstijl werd bij hem prediabetes vastgesteld.

Genetica: aanleg en erfelijkheid

• Etniciteit: Acanthosis nigricans komt vaker voor bij mensen met een donkere huidskleur, zoals personen van Afrikaanse, Zuid-Aziatische of Latijns-Amerikaanse afkomst. Genetische predispositie speelt hierbij een rol.
• Familiaire aanleg: Er is bewijs dat acanthosis nigricans vaker voorkomt in families, wat wijst op een genetische component. Als een direct familielid de aandoening heeft, is de kans groter dat anderen in de familie het ook ontwikkelen.

Regionale verschillen: Nederland, België en de wereld

• Nederland: Ongeveer 1-3% van de bevolking heeft acanthosis nigricans, vaak geassocieerd met obesitas en diabetes type 2. Stedelijke gebieden zien hogere percentages, mogelijk door een minder actieve leefstijl en ongezonde voedingspatronen.
• België: De prevalentie is vergelijkbaar met die in Nederland. In Wallonië worden iets hogere cijfers gerapporteerd, mogelijk door socio-economische factoren die van invloed zijn op voeding en leefstijl.
• Wereldwijd: In de Verenigde Staten heeft ongeveer 5% van de bevolking acanthosis nigricans, met hogere percentages onder Afro-Amerikanen en Hispanics. In ontwikkelingslanden neemt de prevalentie toe naarmate obesitas en diabetes epidemisch worden.

Andere factoren: medicatie en hormonale invloeden

• Medicatie: Sommige geneesmiddelen, zoals hoge doses niacine, anticonceptiepillen en corticosteroïden, kunnen acanthosis nigricans veroorzaken of verergeren.
• Hormonale aandoeningen: Aandoeningen zoals het syndroom van Cushing, acromegalie en PCOS zijn geassocieerd met een verhoogd risico. Deze aandoeningen verstoren het hormonale evenwicht en kunnen leiden tot insulineresistentie.

Voorbeelden en cijfers: de impact in beeld

• Cijfers: Wereldwijd wordt geschat dat 20% van de mensen met obesitas acanthosis nigricans ontwikkelt. In Nederland komt obesitas voor bij 14% van de bevolking, wat betekent dat duizenden mensen mogelijk met deze huidconditie te maken hebben.
• Voorbeeld: In een studie onder Surinaamse Nederlanders werd gevonden dat 30% van de deelnemers met type 2 diabetes acanthosis nigricans had, wat het belang onderstreept van vroege detectie en interventie.

Symptomen: donkere verkleuring en verdikking huid

Verschijnselen

Bij acanthosis nigricans ontstaat meestal in de huidplooien een licht tot donkerbruine pigmentatie, en een versterkt huidreliëf, een verdikking van de huid. Het gaat om een grijze tot bruinzwarte verkleuring van de huid met een fluweelachtig tot wratachtig oppervlak. Bijna altijd zijn de huidafwijkingen symmetrisch verdeeld over het lichaam. In zweterige plooien kunnen de afwijkingen gaan jeuken en stinken.

Voorkeursplekken

Acanthose betekent 'verdikking van de opperhuid' en nigricans duidt op 'verzwartend'. Dit huidbeeld doet zich vooral voor in de oksels (zie foto bovenaan het artikel), liezen, bilnaad, onder de borsten, nek en rond de navel. Tevens kan de huid op de handpalm en voetzolen verdikt zijn. Ook kunnen er veranderingen van de ogen en nagels optreden, zoals wratachtige verdikkingen rond de ogen en ongewone broze nagels. Normaal gesproken geven de afwijkingen geen klachten, maar soms kan er jeuk optreden. Het is een zeldzame ziekte, die zowel bij kinderen als volwassenen kan voorkomen.

Pathofysiologie en ontstaansmechanisme van acanthosis nigricans

Acanthosis nigricans is een aandoening die wordt gekenmerkt door donkere, verdikte, fluweelachtige huidgebieden, meestal in huidplooien zoals de nek, oksels, liezen, en soms andere delen van het lichaam. Het ontstaan ervan is een complex proces dat wordt beïnvloed door hormonale, metabole en genetische factoren. Hier volgt een uitgebreide uitleg over de pathofysiologie en het ontstaansmechanisme.

Insulineresistentie: de meest voorkomende oorzaak

Insulineresistentie, vaak geassocieerd met obesitas en diabetes type 2, is de belangrijkste trigger voor acanthosis nigricans.

Mechanisme:

• Bij insulineresistentie reageert het lichaam niet goed op insuline, waardoor het pancreas meer insuline produceert om de bloedsuikerspiegel te reguleren.
• Hoge insulinespiegels (hyperinsulinemie) stimuleren de groei van huidcellen in de basale laag van de epidermis via insulin-like growth factor 1 (IGF-1).
• Dit leidt tot overmatige proliferatie van keratinocyten (de belangrijkste huidcellen) en melanocyten (pigmentcellen), wat resulteert in verdikte en gepigmenteerde huid.

Stimulatie van groeifactoren

Hoge insulinespiegels en andere hormonale disbalansen activeren specifieke groeifactoren zoals IGF-1 en epidermale groeifactor (EGF).

• IGF-1: Insuline-achtige groeifactor 1 speelt een rol in celgroei en -deling. Overmatige activatie leidt tot hyperplasie (overmatige groei) van de epidermis.
• EGF-receptoractivatie: Overstimulatie van de epidermale groeifactorreceptor bevordert de productie van huidcellen en verhoogt de melanineproductie, wat bijdraagt aan de donkere verkleuring.

Hormonale en endocriene stoornissen

Hormonale aandoeningen zoals het polycysteus ovariumsyndroom (PCOS), het syndroom van Cushing, of acromegalie kunnen ook leiden tot acanthosis nigricans.

• PCOS: Verhoogde androgenen in combinatie met insulineresistentie stimuleren huidveranderingen.
• Cushing: Overproductie van cortisol beïnvloedt de huidstructuur en kan hyperinsulinemie verergeren.
• Acromegalie: Overmatige productie van groeihormoon leidt tot stimulatie van huidcelproliferatie.

Genetische factoren

In zeldzame gevallen speelt genetica een rol in het ontstaan van acanthosis nigricans. Dit komt voor bij erfelijke syndromen zoals het syndroom van Miescher of syndroom van Bardet-Biedl. Mutaties in genen die betrokken zijn bij celgroei en insulinegevoeligheid kunnen predisponeren tot deze huidconditie.

Maligne acanthosis nigricans: een alarmsignaal

Bij sommige patiënten is acanthosis nigricans een uiting van een onderliggende maligniteit, meestal een gastro-intestinale kanker (zoals maagkanker). Dit type wordt "maligne acanthosis nigricans" genoemd en heeft een ander ontstaansmechanisme:

• Tumorgeassocieerde groeifactoren: Tumoren produceren stoffen die de proliferatie van huidcellen stimuleren, zoals transforming growth factor alpha (TGF-α), dat de epidermale groeifactorreceptor (EGFR) overactiveert.
• Snelle progressie: Maligne acanthosis nigricans ontwikkelt zich snel en treft vaak atypische locaties zoals de lippen, mondholte en handpalmen.

Chronische ontsteking

Bij obesitas en insulineresistentie speelt chronische laaggradige ontsteking een rol. Adipokines en pro-inflammatoire cytokines, zoals tumor necrosis factor alpha (TNF-α), verstoren de normale functie van huidcellen en dragen bij aan hyperplasie en hyperpigmentatie.

[CODE]

Samenvatting van het mechanisme

• Insulineresistentie of hormonale disbalans → verhoogde insuline- en IGF-1-activiteit.
• Overstimulatie van huidcellen → toegenomen proliferatie van keratinocyten en melanocyten.
• Hyperplasie en hyperpigmentatie → verdikte, donkere en fluweelachtige huid.
• Bij maligniteiten → tumorgeassocieerde factoren stimuleren abnormale huidgroei.

[?CODE]

Oorzaak van acanthosis nigricans

De oorzaak van acanthosis nigricans is anno 2024 nog niet volledig opgehelderd. Er lijkt een relatie te zijn met insulineresistentie. Huidcellen kunnen door groeifactoren worden aangezet tot groei, bijvoorbeeld insuline-like growth factor (IGF). Dergelijke groeifactoren zijn in verhoogde mate in het bloed aanwezig in geval van onder meer overgewicht en bij ziekten zoals diabetes en stofwisselingsziekten. De aandoening kan derhalve een verband hebben met diverse aandoeningen en afwijkingen, zoals:

• obesitas of overgewicht;
  Overgewicht / Bron: Istock.com/VladimirFLoyd
• als uiting van een kanker (paraneoplastisch);
• bepaalde endocriene (glandulaire) stoornissen, zoals diabetes;
• hormonale afwijkingen;
• als onderdeel van syndromen, zoals syndroom van Cushing, Polycysteus-ovariumsyndroom (PCOS);
• als reactie op sommige geneesmiddelen.

In sommige families komt deze aandoening vaker voor.

Paraneoplastische syndromen

Paraneoplastische syndromen (PNS) of verschijnselen zijn verschijnselen, die niet direct door ingroei of massawerking van de tumor worden veroorzaakt, maar die de tumor begeleiden. Het ontstaat meestal door humorale factoren en veel van deze syndromen worden niet volledig begrepen. Acanthosis nigricans als uiting van een kanker, wordt vooral gezien bij adenocarcinoom van het maag-darmstelsel. Deze uiting van acanthosis nigricans wordt wel 'maligne acanthosis nigricans' genoemd. Maligne betekent 'kwaadaardig'. De volgende soorten kanker kunnen gepaard gaan met acanthosis nigricans:

• alvleesklierkanker;
• blaaskanker;
• borstkanker;
• darmkanker;
• eierstokkanker;
• endeldarmkanker
• endometriumkanker'of baarmoederkanker;
• feochromocytoom, een gezwel van de bijnieren;
• galblaaskanker;
• galwegkanker;
• leverkanker;
• longkanker;
• lymfeklierkanker:
• Hodgkinlymfoom; en
• non-Hodgkinlymfoom (NHL).
• maagkanker;
• mycose fungoides (MF);
• nierkanker;
• prostaatkanker;
• schildklierkanker;
• slokdarmkanker;
• teelbalkanker; en
• Wilms' tumor, een vorm van nierkanker die alleen bij kinderen voorkomt.

Risicofactoren

De risicofactoren om acanthosis nigricans te ontwikkelen, zijn:

• Obesitas. Des te zwaarder je bent, des te groter je risico op acanthosis nigricans.
• Familiegeschiedenis. Sommige soorten acanthosis nigricans lijken erfelijk bepaald te zijn.

Onderzoek en diagnose

Vraaggesprek en lichamelijk onderzoek

De aandoening kan door een arts worden gediagnosticeerd door middel van een anamnese en een lichamelijk onderzoek. Ook kan bloedonderzoek, celonderzoek, en een huidbiopsie worden uitgevoerd, vooral om onderliggende afwijkingen aan te tonen.

Differentiële diagnose

De volgende aandoeningen kunnen (aanvankelijk) een soortgelijk beeld geven:

• atopisch eczeem;
• candidiasis;
• chronische oppervlakkige schilferende dermatitis;
• erythrasma;
• giant melanocytaire nevi;
• hemochromatose;
• hypertrofische ouderdomswrat;
• ichthyosis hystrix;
• Inflammatoire lineaire verruceuze epidermale naevus (ILVEN);
• naevus van Becker;
• parapsoriasis en plaque (ziekte van Brocq);
• pellagra, een vitaminedeficiëntieziekte;
• pemphigus vegetans, een variant van pemphigus vulgaris (auto-immuun blaarziekte);
• syndroom van Gougerot Carteaud (GC);
• tinea corporis of ringworm;
• ziekte van Addison;
• ziekte van Dowling-Degos.

Behandeling van acanthosis nigricans

Leefstijlveranderingen

In de westerse wereld komt de aandoening het frequentst voor in associatie met obesitas en insulineresistentie. Door meer te bewegen en slechte eetgewoonten om te buigen naar een gezond dieet en leefpatroon, kan de aandoening bestreden worden. Leefstijlverandering en vermindering van lichaamsgewicht, kan leiden tot een snelle verbetering van de acanthosis nigricans.

Onderliggende oorzaak

Het verhelpen van de onderliggende oorzaak, is in het algemeen de therapie. Wanneer acanthosis nigricans veroorzaakt wordt door een geneesmiddel, dan moet er samen met de arts naar een nieuw middel worden gezocht. De afwijkingen zullen verdwijnen, zodra de medicatie wordt gestopt. De arts past zo nodig hormoonvervangende therapie toe voor patiënten met bepaalde endocriene stoornissen.

Lokale behandeling

Lokale behandelingen kunnen bestaan uit dermabrasie en laser. Toepassing van zalf met tretinoïne of salicylzuur kan ook enig effect hebben.

Complicaties

Mensen met acanthosis nigricans ontwikkelen veel vaker diabetes type 2.

Prognose

Acanthosis nigricans zal waarschijnlijk verbeteren als de oorzaak is verwijderd. Obesitas-gerelateerde acanthosis nigricans zal bijvoorbeeld verbeteren met gewichtsverlies, en door geneesmiddelen geïnduceerde acanthosis nigricans zal waarschijnlijk verdwijnen wanneer je stopt met de inname van het medicijn. Erfelijke varianten kunnen al dan niet vervagen met het ouder worden, en maligniteit-geassocieerde varianten kunnen, nadat de maligniteit is verwijderd, vervagen.

Lees verder

• Huidaandoeningen A-Z: symptomen, oorzaak en behandeling
• Jeukende huid of jeuk: oorzaken van jeuk en soorten jeuk
• Bruine vlekken op de huid: nek, hand, gezicht, schouder, arm