Zo herken je ontstekingsverschijnselen

Een ontsteking is een lichamelijke reactie op weefselbeschadiging, pathogene microben of schadelijke stoffen en andersoortige prikkels. Iedereen heeft wel eens last van een ontsteking, zoals een ontstoken nagelriem of misschien zelfs een steenpuist. Plaatselijke ontstekingsreacties zijn doorgaans heel karakteristiek. De oorzaken kunnen talrijk zijn. Een steriele ontsteking is vaak het gevolg van overbelasting, zoals een slijmbeursontsteking. En wat is trouwens het verschil tussen een besmetting, een infectie en een ontsteking?

Inhoud

• Wat is een ontsteking?
• Besmetting, infectie of ontsteking?
• Ontstekingsreacties – de verschijnselen
• De vijf symptomen
• Fysiologie van de ontstekingsverschijnselen
• Oorzaken van ontstekingsreacties
• Categorieën
• Wie wint de strijd?

Wat is een ontsteking?

Bij een ontsteking denkt men meestal meteen aan ziektekiemen, zoals bacteriën en andere pathogene micro-organismen. Ontstekingsreacties kunnen echter door tal van andere oorzaken ontstaan. Wanneer bacteriën een wond binnendringen en zich daar vermenigvuldigen en toxinen afscheiden, reageert het lichaam met een aantal typische ontstekingsreacties. Het afweersysteem zal er alles aan doen om de binnendringers te elimineren en de weefselschade te beperken en te herstellen. Het is een teken dat het lichaam zich op de juiste wijze verzet en het gevecht aangaat met deze microben... en die strijd doorgaans ook wint.

Besmetting, infectie of ontsteking?

Voor alle duidelijkheid: de begrippen besmetting, infectie en ontsteking zijn geen synoniemen. In het geval van pathogene microben of parasieten is er bij een besmetting contact (binnendringen) met deze ziektekiemen, maar het afweersysteem maakt er korte metten mee voordat er sprake is van een vermeerdering van de microben. Dat wil dus zeggen dat er geen klinische reacties optreden, van een infectie hoeft geen sprake te zijn. In contact komen (besmetting via luchtwegen of de huid) met bijvoorbeeld het verkoudheidsvirus wil kortom niet zeggen dat men er uiteindelijk ook ziek door wordt.

Ziekteverschijnselen
Een infectie daarentegen betekent dat de bacteriën of parasieten het lichaam zijn binnengedrongen en zich hebben kunnen vermenigvuldigen en verspreiden, waarbij men onderscheidt maakt tussen een plaatselijke infectie, zoals een steenpuist, of een systemische infectie zoals dat bij griep het geval is. Een infectie leidt mogelijk tot ziekteverschijnselen, ofwel klinische reacties. Een ontsteking is de lichamelijke reactie op een infectie of een andersoortige prikkel, ofwel het symptomencomplex ervan.

Geen ziektekiemen
Om het nog ingewikkelder te maken: een ontsteking kan plaatsvinden zonder dat er sprake is van een infectie door ziektekiemen. Het is goed om onderscheid te maken tussen de bovengenoemde begrippen, aangezien ze vaak door elkaar worden gehaald en er daardoor verwarring ontstaat bij de uitleg van ziekteprocessen. Plaatselijke en acute ontstekingsreacties (symptomen) volgen een klassiek patroon, ofwel een reeks klassieke verschijnselen die door de eeuwen werd opgemerkt, zoals huidreacties die zich op een typische wijze ontwikkelen. Bij chronische ontstekingen treden deze klassieke verschijnselen minder prominent op de voorgrond.

Ontstekingsreacties – de verschijnselen

De lichamelijke reactie op pathogene microben – bijvoorbeeld ziektekiemen die zich in een splinterwondje hebben kunnen verspreiden – waren al bekend bij de Romeinen. In die periode werden vijf verschijnselen (symptomen) beschreven, die ook tegenwoordig geldig zijn:

De vijf symptomen

1. Roodheid (rubor).
2. Warmte (calor).
3. Zwelling (tumor).
4. Pijn (dolor).
5. Gestoorde functie (functio laesa).

Fysiologie van de ontstekingsverschijnselen

Bovengenoemde symptomen zijn met enige fysiologische kennis makkelijk te verklaren. Wanneer ziektekiemen het lichaam zijn binnengedrongen, zullen de bloedvaten zich verwijden. Er stroomt dan meer bloed (roodheid, rubor) naar het aangedane lichaamsdeel. Het doel ervan is mede om de fagocytose ruim baan te geven, waarbij veelal neutrofiele granulocyten (leukocyten) de binnengedrongen bacteriën omhullen en verteren met behulp van eiwitenzymen. Door de bloedtoevoer voelt de ontstoken plek warm aan (warmte, calor).

Toxinen van bacteriën
Hierdoor, en als gevolg van de verwijde bloedvaten, vullen de omringende weefsels zich met vocht (zwelling ofwel oedeem, tumor). Dat prikkelt de zenuwuiteinden (pijn, dolor). Ook de toxinen (giftige afbraakproducten) van bacteriën spelen hierbij een rol. Door deze lichamelijke reacties wordt in het dagelijks leven het aangedane lichaamsdeel ontzien (gestoorde functie, functio laesa).

Oorzaken van ontstekingsreacties

Tal van ‘prikkels’ kunnen ontstekingsreacties veroorzaken. Bepaalde reacties noemt men steriele ontstekingen, omdat ze niet veroorzaakt zijn door micro-organismen. Sommige van de hierboven genoemde klassieke verschijnselen en reacties zijn niet altijd zichtbaar, bijvoorbeeld als de ontsteking plaatsvindt in een inwendig orgaan.

Categorieën

De vele oorzaken zijn samen te vatten in de volgende zes categorieën:

1. Chemische oorzaken. Hieronder rekent men ook de giftige gassen, zoals chloor en traangas, en etsende stoffen.
2. Mechanische oorzaken. Men moet dan bijvoorbeeld denken aan verwondingen. Ook bloeduitstortingen en overbelasting van spieren en gewrichten vallen in deze categorie.
3. Brandwonden. De primaire ontstekingsreactie is niet het gevolg van het binnendringen van ziektekiemen. Later kunnen bacteriën wel een rol gaan spelen (secundaire infectie).
4. Allergieën. Hooikoorts is daarvan een voorbeeld.
5. Ziektekiemen. Allerlei micro-organismen, zoals bacteriën en virussen – tevens de grootste categorie veroorzakers – kunnen ontstekingsreacties tot gevolg hebben.
6. Immunologische reacties. Zoals acuut gewrichtsreuma.

Wie wint de strijd?

Ook in de strijd tegen infecties hangt alles af van evenwicht. Het aantal bacteriën, het soort pathogene microben (virulentie) en de afweerkrachten van het lichaam bepalen de uitkomst. Maar wees gerust, doorgaans leggen de bacteriën of virussen het loodje. In sommige gevallen is er echter antibiotica nodig om de afweer van het lichaam een steuntje in de rug te geven, zoals in sommige gevallen nodig is bij agranulocytose, een gevaarlijke aandoening waarbij de neutrofiele leukocyten sterk verlaagd zijn.

Sepsis
Soms krijgen de ziektekiemen toch de overhand en bereiken via de lymfevaten het bloed. Er kan dan een sepsis (bloedvergiftiging) ontstaan en in het ergste geval een septische shock. Met de juiste behandeling komt het gelukkig zelden zover.

Lees verder

• Zo ontstaat een abces
• Oorzaken van pijn – ontsteking
• Schaafwonden en straatvuil – een gevaarlijke combinatie
• Besmetting of infectie?
• Zo ontstaan jeugdpuistjes (acne vulgaris)