Wat is een waan?

In de psychiatrie komen wanen vaak voor, zoals bij (vergiftigings)psychosen en schizofrenie. Ook arteriosclerose bij ouderen en alcoholisme/drugsmisbruik veroorzaken wanen. Mensen met een waan, ofwel een inhoudelijke denkstoornis, zijn niet te corrigeren in hun opvattingen. Vaak gaat het geheugen eveneens meedoen en treedt er geheugenvervalsing op. Wanen zijn er in alle soorten en maten, variërend van vervolgingswaan tot vergiftigingswaan en zondewaan. De waan is doorgaans frappant in strijd met de werkelijkheid en staat steevast als een muur tussen de betrokken persoon en de realiteit in. De primaire waan kent drie fasen: de waanstemming, de waankristallisatie en de waanwereld. Het waansysteem dat dan ontstaat, is het moeilijkst te behandelen.

Inhoud

• Wat is een waan?
• Karakteristieke symptomen van een waan
• Van zondewaan tot vergiftigingswaan
• Soorten wanen
• Oorzaken van een waan
• Gevaren van een waan
• Drie categorieën
• Drie fasen van de waan
• De waanstemming
• De waan die zich nestelt
• De waan als bouwwerk
• Blakend van zelfvertrouwen
• Afwijzing door de omgeving

Wat is een waan?

Correct gezegd is een waan een inhoudelijke denkstoornis die berust op onjuiste gronden, ofwel een inbeelding die niet geworteld is in de werkelijkheid. Een waan kan zo 'solide' zijn dat de patiënt niet met redelijke, logische argumenten van die denkstoornis of verkeerde werkelijkheidsbeoordeling is af te brengen.

Psychiatrische stoornis
Wanen komen veel voor bij psychiatrische stoornissen, in tal van vormen en uitingen. Zoals de paranoïde waan (achterdocht) en de grootheidswaan. In tegenstelling tot de primaire waan kunnen ze het gevolg zijn van of aansluitend op een hallucinatie optreden (secundaire waan).

Karakteristieke symptomen van een waan

Een waan is een gedachte of een idee die niet op feiten berust. De gedachte is met andere woorden in strijd met de realiteit, waar de betrokkene niet met logisch denken vanaf te brengen is. Aanvankelijk zijn alle correctiepogingen om de patiënt weer op het 'pad van de realiteit' te laten belanden doorgaans futiel. Waangedachten werpt de patiënt zelf op. Het zijn gedachten en ideeën die hij over de realiteit heen spint, een soort beschermend, psychisch cocon. Hierdoor wordt de structuur van de waangedachte steeds onduidelijker, aangezien de waan op verweven wijze tussen de patiënt en de realiteit in gaat staan

Waarheid
Voor de patiënt is de waarheid van de waan een onwankelbare vanzelfsprekendheid. Denk dus niet dat de omgeving hem aan het twijfelen kan brengen over de juistheid van de waangedachte. Sterker nog, elke poging daartoe zal de cocon veeleer hechter maken.

Van zondewaan tot vergiftigingswaan

Het scala aan waansoorten is enorm. Zoals de betrekkingswaan. In de relationele sfeer kan dat betekenen dat de betrokkene hardnekkig blijft denken dat de partner er een andere relatie op nahoudt. Of de hypochonderwaan, de onwrikbare gedachte dat men een terminale ziekte onder de leden heeft. Bekend is ook de paranoïde waan ('Iedereen wil me bestelen...'). En wat te denken van de zondewaan.

Soorten wanen

Een waan kan zo ver gaan dat de betrokkene denkt dat alle ellende in de wereld op de een of andere wijze ontstaan is door zijn eigen toedoen. Sterker nog, aan de hand van allerlei situaties uit het verleden beschuldigt hij zichzelf van de kommer en kwel van anderen. Een greep uit de vele soorten wanen:

• Achtervolgingswaan.
• Grootheidswaan.
• Paranoïdewaan.
• Betrekkingswaan.
• Zondewaan.
• Vergiftigingswaan.
• Benadelingswaan.
• Kleinheidswaan.
• Narcistische jaloersheidswaan.

Oorzaken van een waan

Wanen kunnen logisch overkomen en begrijpelijk zijn voor de omgeving. Zoals door rood rijden en vervolgens de waangedachte koesteren achtervolgd te worden door de politie, die even later toevallig door de wijk rijdt waardoor de betrokkene denkt dat de zoektocht naar de verkeersovertreder nog niet gestaakt is. Ook zijn er de zogenaamde bizarre wanen, zoals de gedachte elke nacht bezocht te worden door buitenaardse wezens, die het slachtoffer overigens ook overdag bespieden. Dat kan bij deze waan de reden zijn waarom ook overdag de gordijnen dicht moeten. In dat opzicht kan een waan zijn oorsprong vinden in een hallucinatie.

Dwangneurose
Een waan is altijd gekoppeld aan het gevoelsleven. Het verband tussen dwangvoorstellingen en wanen blijkt uit het feit dat schizofrenie dikwijls begint als een dwangneurose. Waandenkbeelden komen bij veel ziekten voor, zoals acute vergiftigingspsychosen, maar ook als bijverschijnsel van psychosen door hersenaandoeningen waaronder tumoren, hersenvliesontsteking en arteriosclerose in de hersenen (dementie). Feitelijk zijn alle dementievormen er onderhevig aan. Wanen in hun meest karakteristieke vorm treft men echter vooral aan bij schizofrenie, paranoia en manisch-depressieve psychosen.

Gevaren van een waan

Zelfmoord bij een depressieve waan komt geregeld voor. Een jaloersheidswaan in de relationele sfeer kan zeer ver gaan, zoals agressie en zelfs doodslag. En een grootheidswaan kan gepaard gaan met destructieve megalomane plannen, iets waarvan politieke leiders met dictatoriale trekken vaak beticht worden.

Drie categorieën

Ruwweg zijn wanen in drie categorieën te verdelen:

• Wanen die betrekking hebben op de betrokkene zelf, ofwel het zelfbeeld.
• Wanen die zich richten op de omgeving, ofwel 'de anderen'. Het zijn wanen in de relationele sfeer, zoals de achtervolgings- en vergiftigingswaan.
• Wanen die fysiek gericht zijn, ook wel hypochondrische wanen genoemd. Zoals alles voelen in het lichaam, er een aandoening aan koppelen en denken dat die ziekte fataal is. Elk 'darmkrampje' wordt dan bijna per definitie geassocieerd met darmkanker.

Drie fasen van de waan

De psychiatrie maakt onderscheid tussen de primaire en secundaire waan. Aan een primaire waan gaat een bepaalde ontwikkeling vooraf: de waanstemming, de waankristallisatie en uiteindelijk het waansysteem. De secundaire waan ontstaat doorgaans vrijwel meteen na een hallucinatie en wordt ook wel 'verklaringswaan' genoemd. Een voorbeeld: iemand met schizofrenie hoort dreigende stemmen en kan dan de waan ontwikkelen dat er een crimineel, de politie of zelfs de duivel achter hem aan zit. Dezelfde persoon kan in een restaurant tijdens een vakantie in een ver land iets 'vreemds' aan het eten proeven en vervolgens denken dat het hotelpersoneel hem wil vergiftigen. In het laatste geval wordt de smaakhallucinatie gevolgd door een vergiftigingswaan. Dus eerst was er de hallucinatie met daaraan gekoppeld de waan. Aan een primaire waan gaat een ander soort ontwikkeling vooraf:

De waanstemming

Een waan heeft altijd betrekking op het gevoelsleven. Het begrip 'waanstemming' benadrukt dat gegeven, ofwel de beginfase van een waan. De patiënt heeft in dit stadium een bepaald idee over zichzelf en de buitenwereld (omgeving, anderen). Het zijn gedachten die hij als 'onbestemd', 'vreemd', in zekere zin ook als 'sinister' en in een latere fase zelfs als 'bedreigend' kan ervaren. Achterdocht maakt daar vrijwel altijd deel van uit. Iemand in een waanstemming probeert met andere woorden achter de realiteit die hij voorheen ervoer dingen te bedenken of te 'ervaren' die niet per se een link hoeven te hebben met de feiten. Het zijn veeleer signalen, waarbij de feiten niet meer voor zich spreken maar er steeds iets achter gezocht wordt, zoals het begrip 'argwaan' treffend duidelijk maakt. Kenmerkend is bovendien dat de patiënt de zoektocht beschouwt als zijn queeste naar een diepere werkelijkheid. Hij is met andere woorden iets op het spoor, iets wat anderen kennelijk ontgaat, een soort ontmaskering, een openbaring, terwijl hij eigenlijk simpelweg de realiteitszin aan het verliezen is en de greep op de werkelijkheid kwijtraakt.

De waan die zich nestelt

De waanstemming, waarbij de waan langzaam postvat, heeft argwaan ofwel achterdocht als kenmerk. De patiënt neemt de feiten dan niet meer zoals ze zijn, maar zoekt er iets achter. Alles krijgt een verborgen betekenis. Zodra de waan zich nestelt, of kristalliseert, wordt het vermoeden of de vrees van de patiënt bewaarheid. Iets wat vaag was, concretiseert steeds duidelijker. De waangedachte krijgt dan vorm. Van twijfel is geen sprake meer. Er is veeleer een soort bevrijding voor in de plaats gekomen, iets duidelijk aanwijsbaars.

De waan als bouwwerk

In de psychiatrie probeert men deze fase te voorkomen. Want hoe concreter dit stadium (waanwereld, waansysteem of constructie van waandenkbeelden) wordt, hoe moeilijker en complexer de therapie zal zijn. Meestal duurt de psychose dan al een hele tijd. In deze fase overstijgt de waan alle levensfacetten. De ontdekte of geopenbaarde waangedachte wordt het uitgangspunt in alle levenssituaties. De patiënt zal zich daar niet meer van kunnen losmaken. Zoals een schuldwaan inzake alle levensomstandigheden en de 'plichten' tegenover God en de medemens. Schuld maakt dan integraal onderdeel uit van het leven. De patiënt heeft een bouwwerk van schuldgevoelens gemaakt, ofwel een waansysteem gecreëerd.

Blakend van zelfvertrouwen

Iemand met een doorgevoerde waan als bouwwerk, of waanhuis, kent vaak geen remmingen. Bij bepaalde waansystemen ervaart hij een grenzeloze vrijheid, vergelijkbaar met een manie. Grootheidswanen zijn gerelateerd aan de sociale positie, godsdienstwanen zijn vaak gerelateerd aan 'uitverkoren zijn', enzovoorts. Alles wordt op ziekelijke wijze en blakend van zelfvertrouwen uitvergroot.

Waansysteem
Het waanhuis of waansysteem staat in het teken van onderschatting van de werkelijkheid. Dit ziektebeeld ziet men ook wel eens bij dementia paralytica, waarbij in bepaalde gevallen de patiënt denkt dat hij een vorst is, een koning. Hij leeft echter als een aan lager wal geraakte 'Julius Caesar', met slechts de naam die hij zichzelf meent te mogen geven.

Afwijzing door de omgeving

De sociale gevolgen zijn groot. De patiënt voelt zich onbegrepen en beschouwt zijn omgeving steeds meer als vijandig. Daardoor ligt bij deze mensen vereenzaming altijd op de loer. Ondanks de afwijzing door de omgeving blijft de waanlijder contact zoeken. Bij een vergevorderd waansysteem worden zelfs de kleinste onbelangrijkheden en details uitgelegd vanuit de oorspronkelijke 'openbaring' en vervolgens ingebed in het realiteitsbesef van de patiënt. Uiteindelijk leeft hij in een soort waanhuis, een fort dat hij met verve verdedigt tegen alle mogelijke vermeende dreigingen.

'Steen der wijzen'
Maar zover hoeft het niet te komen als de waanlijder op tijd wordt opgevangen, begrepen en behandeld in een milieu dat hem niet afwijst maar helpt en hem niet aan zijn lot overlaat, ook al zal de patiënt dat anders ervaren. Het tragische bij mensen met een 'waanhuis' is dat het contact met de gezonde omgeving vaak zodanig verstoord raakt, dat wanneer ze geen hulp krijgen vereenzaming en verkommering steeds meer hun lotsbestemming wordt terwijl ze de omgeving meer en meer als een bedreiging ervaren voor hun 'steen der wijzen'. Want dat is wat iemand in een waanhuis gevonden denkt te hebben.

Lees verder

• Gewaarworden en waarnemen – een groot verschil
• Illusie en illusionaire vervalsing
• Hallucinaties – wat zijn dat?
• Temperamentenleer – melancholisch, cholerisch, flegmatisch?
• De symptomen van een slecht geheugen