Hallucinaties – wat zijn dat?

Een hallucinatie is een waarnemingsstoornis. Het betreft een gewaarwording die niet berust op een zintuiglijke prikkel en die door de patiënt zeer hardnekkig als volkomen waar wordt beschouwd. Aan de echtheid ervan valt dus volgens de betrokken persoon niet te tornen. Hallucinaties kunnen ontstaan door drugs, maar bijvoorbeeld ook door oververmoeidheid, psychoses, alcohol en zelfs door (temporale) epilepsie en hoge koorts. De een is er gevoeliger voor dan de ander. Overigens is een hallucinatie geen waan, ofwel een inhoudelijke denkstoornis die berust op onjuiste percepties. Naast enkelvoudige hallucinaties kunnen ook samengestelde zinsbegoochelingen de mens parten spelen, zoals het 'horen' én 'zien' van personen die niet aanwezig zijn. Of complexe gebeurtenissen beleven. Dan is er ook nog de hypnagoge hallucinatie tussen waken en slapen, waar gezonde mensen ook wel eens last van kunnen hebben.

Inhoud

• Hoe waarachtig en echt is een hallucinatie?
• Soorten hallucinaties
• Akoestisch
• Visueel
• Olfactorisch en gustatorisch
• Gevoel
• Hypnagoge hallucinaties en illusionaire vervalsing
• Samengestelde hallucinaties
• Hallucineren – kritiekloos aannemen van een 'werkelijkheid'
• Hallucineert iedereen wel eens?
• Een waan is geen hallucinatie

Hoe waarachtig en echt is een hallucinatie?

Karakteristiek bij een hallucinatie, ofwel een waarnemingsstoornis, is dat de zinsbegoocheling niet door reële zintuiglijke prikkels of percepties van buiten wordt getriggerd en dat die niet te corrigeren valt door anderen. Iemand die hallucineert, neemt zijn hallucinatoire waarnemingen voor onvervalst aan. Sterker nog, kritiek wordt niet aanvaard, laat staan op prijs gesteld. Uit de definitie wordt al duidelijk dat hallucineren niet zonder meer als een 'waarneming' in de gebruikelijke zin van het woord mag worden beschouwd. Voor een patiënt die hallucineert, is het bovendien nog maar de vraag of de hallucinatie als even waarachtig wordt ervaren als zijn 'normale' dagelijkse waarnemingen.

'Ongewoon'
Iemand die hallucineert, neemt naast zijn hallucinaties doorgaans volledig of gedeeltelijk deel aan alle waarnemingen die gezonde mensen ook hebben. Een hallucinatie kan voor de patiënt eveneens zeer 'ongewoon' zijn. In de praktijk is het vaak zo dat als iemand bijvoorbeeld regelmatig stemmen hoort (auditieve hallucinaties), waarvan de echtheid in zijn ogen boven alle twijfel verheven is, dit niet te vergelijken is met de manier waarop andere mensen met hem of haar communiceren, zoals de gezinsleden, de huisarts, de buren of wie dan ook in het 'echte' leven. In de wereld van de patiënt is een hallucinatie dus geen gewone waarneming die vergelijkbaar is met 'gezonde' gewaarwordingen.

Soorten hallucinaties

Gehoors- of auditieve hallucinaties komen het meest voor, doorgaans in de vorm van al dan niet zeer bevelende stemmen. Het minst voorkomend zijn de geur- en smaakhallucinaties, veelal bij schizofrenie maar ook bij epilepsie, vaak als voorloper van een toeval of insult. Ruwweg kan men hallucinaties in vier groepen onderverdelen:

Akoestisch

Dit zijn de gehoorshallucinaties of auditieve hallucinaties, zoals het horen van al dan niet fluisterende, luide en/of bevelende stemmen. Schizofrene psychosen gaan vaak gepaard met het horen van de eigen gedachten.

Visueel

Gezichtshallucinaties, dikwijls in de vorm van visioenen. In het dilerant syndroom, zoals bij zwaar alcoholisme, ziet de patiënt vaak insecten waar hij in het dagelijks leven bang voor is langs de muur naar het plafond kruipen, zoals spinnen en kakkerlakken.

Olfactorisch en gustatorisch

Dit zijn de reuk- en smaakhallucinaties. Ze komen voor bij epilepsie (als voorbode van een insult), schizofrenie, maar ook bij patiënten met een hersentumor.

Gevoel

Somatische hallucinaties hebben betrekking op zowel het fysiek uitwendige, zoals een hallucinatoire aanraking, als het fysiek inwendige, waaronder de organen. In het laatste geval betreft het hallucinatoire percepties, zoals 'er kruipt iets in mijn maag', of 'er komt iets door mijn ogen naar buiten'. Het ligt voor de hand dat ook deze hallucinaties zeer angstaanjagend kunnen zijn.

Hypnagoge hallucinaties en illusionaire vervalsing

Hypnagoge zinsbegoochelingen ontstaan op de grens tussen waken en slapen, door velen vergeleken met zeer levendige dromen. Meestal zijn deze hallucinaties visueel, soms ook auditief. Doorgaans komen ze voor bij slaapstoornissen, stress, oververmoeidheid en bij gebruik van bepaalde medicijnen. Ze zijn vaak zeer angstwekkend, vergelijkbaar met een nachtmerrie.

Emoties
Een illusionaire vervalsing betreft het waarnemen van een zintuiglijk en dus reëel voorwerp dat op een verkeerde manier wordt geduid, veelal onder invloed van emoties. Zoals een stok die wordt aangezien voor een adder.

Samengestelde hallucinaties

Zoals aangeduid zijn hallucinaties onder te verdelen aan de hand van de verschillende zintuiglijke gebieden. Hallucinaties kunnen enkelvoudig zijn, zoals het horen van een knal of een krakende trap, het zien van een lichtflits of – erger nog – het levensecht ontwaren van bijvoorbeeld een persoon die overleden is. Bij een samengestelde hallucinatie treden combinaties op van zien, horen, ruiken, voelen, enzovoorts, al naargelang de complexiteit van de zinsbegoocheling.

Hallucineren – kritiekloos aannemen van een 'werkelijkheid'

Wetenschappelijk gezien is niet helemaal duidelijk wat er zich precies in de hersenen afspeelt bij een hallucinatie. In elk geval is aantoonbaar dat bij veel hallucinatoire waarnemingen dezelfde hersengebieden actief zijn als bij echte zintuiglijke percepties. Een hallucinerend persoon is rotsvast overtuigd van de echtheid van zijn waarnemingen. Zoals dat meestal ook kenmerkend is bij een gewone gewaarwording. Iemand die hallucineert is net zo stellig inzake zijn hallucinatoire percepties als dat gezonde mensen bereid zijn toe te geven dat ze iets niet goed hebben gezien, gehoord of geroken.

Verwerking van een hallucinatie
Overigens is het van groot belang hoe een hallucinatie wordt verwerkt. Een patiënt die door anderen vol ongeloof wordt benaderd, of belachelijk gemaakt, zou wel eens kunnen gaan dissimuleren, ofwel de hallucinaties niet onder ogen willen zien of ze verheimelijken voor zichzelf en de omgeving. Soms is een hallucinatie te overweldigend, het overspoelt het dagelijks leven, waarbij het waarheidsgehalte nog onwankelbaarder wordt en het leveren van kritiek of een woord van relativering per definitie futiel. Uiteindelijk vervlakken de overweldigende impulspieken en gaan deze patiënten hun leven inhoud en zin geven vanuit hun ontzagwekkende, ingrijpende hallucinaties. Daardoor wordt de kloof tussen hen en de gezonde mens steeds dieper.

Hallucineert iedereen wel eens?

Hallucineren kent tal van oorzaken. Zoals drugs, alcohol (delirium), koorts, schizofrenie, (temporale) epilepsie, de ziekte van Alzheimer en andere vormen van dementie. Minder bekend is dat iedereen, ook gezonde mensen, wel eens hallucineert. Zoals tussen waken en slapen, vlak voordat men indut en dan plots een luide knal hoort. Dit noemt men een hypnagogische hallucinatie. Men hoort, ziet of beleeft dan heel duidelijk iets waar men van wakker wordt, waarna men zich vervolgens realiseert dat het een begoocheling was. Een zeer levendige droom lijkt in veel opzichten op hallucineren, alleen vindt een hallucinatie bij helder bewustzijn plaats.

Een waan is geen hallucinatie

Het begrip hallucinatie wordt soms verwisseld met een waan, hoewel beide fenomenen principieel verschillend zijn. Een waan betreft een inhoudelijke denkstoornis, noem het verbeelding die door de patiënt wordt beschouwd als de werkelijkheid. Zoals bij een hallucinatie is de betrokkene er met logisch argumenteren niet vanaf te brengen en hij is al evenmin vatbaar voor correctie en relativering. Bij veel psychiatrische ziektebeelden komen wanen in tal van vormen voor. De bekendste zijn de grootheidswaan, de paranoïde waan en de relatiewaan.

Lees verder

• Zo herinner je je dromen beter – houd een droomdagboek bij
• Wat is een waan?
• Temperamentenleer – melancholisch, cholerisch, flegmatisch?
• Gewaarworden en waarnemen – een groot verschil
• Illusie en illusionaire vervalsing