Zenmeditatie – verlichting (satori) door bliksemsnel inzicht

Zen is direct gerelateerd aan het mahayana-boeddhisme, een school die mede dankzij de omzwervingen van Bodhidharma in China (ch'an-boeddhisme) en vervolgens in Japan (zenboeddhisme) heeft postgevat. Hoewel men in dat opzicht van zenboeddhisme mag spreken, staat zen als meditatiesysteem los van religieuze tradities in welke vorm dat ook. Het systeem beoogt ogenblikkelijk inzicht, waarnaar de wijsgeren en heiligen van alle religies door de eeuwen heen hebben verwezen. Zen heeft zeer veel invloed gehad in alle Japanse maatschappelijke, sociale en culturele geledingen, waaronder de geneeskunde en tal van kunstvormen, zoals de literatuur en kalligrafie. De lering van de zenmeesters bestaat naast de meditatie ook uit de zogenaamde koans, ofwel uitspraken die niet door het intellect gevangen kunnen worden, doorgaans in dialoogvorm. Zoals: 'Hoe klinkt het klappen van één hand?' Soortgelijke vragen zorgen mede voor bliksemsnel inzicht (satori) in de ware aard van het zelf.

Inhoud

• Zen – wijsheid uit een ver verleden
• Technieken
• Rinzai en Soto
• Meditatie
• Harde leerschool
• Geen geloof
• Spontaan inzicht
• Zen – het eenzame pad
• Wu wei
• Hara
• Navel
• Drie belangrijke methoden in zen
• De raadselachtige koan
• Zentuinen
• Zentraining

Zen – wijsheid uit een ver verleden

Zen als meditatiesysteem wordt ook wel het 'pad der eenzamen' genoemd, of 'het steile pad', en wijkt op enkele essentiële punten af van de westerse meditatieoefeningen. In Japan heeft deze leer grote invloed (gehad) op de gehele maatschappelijke, sociale en culturele inrichting van de eilandengroep, variërend van de sport (o.a. de vechtkunst, waaronder kenjutsu en jiujitsu), de geneeskunde, bloemschikken en andere kunstvormen, zoals de kalligrafie. Zen als spiritueel wijsheidssysteem stamt uit een ver verleden en werd in de 12de eeuw vanuit China geïntroduceerd in Japan.

Technieken

Zen staat in het teken van eenvoud en omvat verschillende technieken om tot inzicht in de ware aard van het zelf te komen, zoals de zitmeditatie (zazen) en loopmeditatie (kinhin), muurstaren, lichaamsoefeningen, mondo en koan. Het uiteindelijke doel van zen is om satori te bereiken, het equivalent van het boeddhistische nirvana en het hindoeïstisch-yogische samadhi.

Rinzai en Soto

De grondlegger van het ch'an-boeddhisme, een tak van het mahayana-boeddhisme, was Bodhidharma (482-539). Hij was van oorsprong een Brahmaan die zich tot het boeddhisme had bekeerd en die vanuit India of Perzië het ch'an-boeddhisme introduceerde in China. Zijn leringen hadden ook invloed op het taoïsme en op het latere tai chi, waarvan Bodhidharma via de Shaolin-traditie feitelijk een van de stichters was. Aldus ontstond in China het ch'an-boeddhisme en in de 12de eeuw in Japan het zenboeddhisme, later vertakt in twee hoofdstromingen: Rinsai en Soto.

Meditatie

Ch'an en zen zijn synoniemen en beide afgeleid van het Sanskriet-woord dhyana of 'meditatie', een bekend begrip in onder andere de Indiase yoga, samengevat in het monumentale werk De yogasutras van Patanjali. De kern van Bodhidharma's leringen was dat inzicht tot verlossing leidde. Het doel van zen als meditatietechniek, vooral in Soto-zen, is om het ware zelf (boeddha-aard) te leren kennen. Rinzai-zen is meer gericht op studie en koans. Het resultaat van dit schouwen noemt men satori, moksha, of samadhi (verlichting). Het equivalent ervan in het christendom is wat de christelijke mystici unio mystica noemen.

Harde leerschool

Zen is populair in het westen. Nu moet gezegd zijn dat Azië een geweldige meditatietraditie heeft die de culturen aldaar diepgaand heeft beïnvloed. Meditatiescholing mag dan ook een van de verworvenheden van de mensheid worden genoemd. Zen is niet gebaseerd op een openbaringsgeloof zoals de reguliere godsdiensten, waaronder het christendom, de islam en het hindoeïsme. Het betreft met andere woorden geen 'bekering' tot een 'levende' God.

Geen geloof

In zen is geen sprake van uitgangspunten die hun basis vinden in een geloof. De geschriften van de geloofsrichtingen kunnen slechts een vingerwijzing zijn, meer niet. Het zich vastklampen aan woorden, heilige boeken of uitspraken van wijsgeren en heiligen hinderen zelfs de ervaring van het werkelijke. Het zijn slechts vingers die naar de mond van de hongerige wijzen, en geen voedsel.

Spontaan inzicht

Centraal in zen staan het spontane inzicht, de ontwarring van het denken uit de begrippenchaos en het zich losmaken van dualistische denkwijzen, ofwel de realisatie van de volkomenheid waarnaar alle godsdiensten verwijzen. De zentraditie is een harde leerschool, een Spartaanse methodiek om tot verlichting te komen, onder andere door zeer langdurig te mediteren (zazen of kinhin), onderwerping aan raadselspreuken (koans) en andere vormen van bewustzijnstraining. Inzicht in de ware aard van het zelf (verlichting of satori) betekent in zen het indringende besef dat het ego, of het zogenaamde 'onveranderbare ik', een illusie is. Voor velen druist dat echter tegen het intuïtieve weten in, aangezien de mens altijd zeer hardnekkig ertoe neigt om zichzelf (het 'ik') als een onveranderlijke entiteit te beschouwen.

Zen – het eenzame pad

De meditatieoefeningen in het zenboeddhisme zijn gericht op het bereiken van verlichting (satori), maar losgemaakt van religieuze elementen. Het Tibetaans boeddhisme kent bijvoorbeeld veel magische elementen. Zen beschouwt religieuze oefeningen als nutteloze ballast. Zen mag men zien als een ervaringsqueeste, vaak beoefend in een groep maar in wezen gaat ieder een eenzame weg. De dogma's van het christendom, maar ook van het boeddhisme, hindoeïsme en de islam worden in dat opzicht afgewimpeld als zijnde afleidingsmanoeuvres op deze zoektocht in de innerlijke wereld. Ook de heilige boeken van die geloofsrichtingen houden volgens zen de mens af van de ware ervaring van het zelf (boeddha-natuur). Zen propageert spontaan ofwel bliksemsnel inzicht met behulp van allerlei methoden, waarvan meditatie (zazen) in veel scholen de belangrijkste is.

Wu wei

Een ander wezenlijk aspect van zen is wu-wei. Dit beginsel is ook van belang in de samoerai-training en in tai chi. Wu-wei is handelen in niet-handelen, doen in niet-doen. Dat klinkt cryptisch, maar in zen wordt de leerling zich bewust van de subtiele link tussen (totale) passiviteit en (persoonlijk) ingrijpen, tussen aanval en verdediging, tussen objectiviteit en subjectiviteit, afwachten of besluiten om in te grijpen. Wu-wei wil zeggen snel actie ondernemen zodra er gevaar dreigt. In alle opzichten alert zijn is traditioneel een belangrijk aspect in zen, met name in de samoerai-traditie. Wu-wei betekent dat men niet voortijdig ingrijpt (ambitie), maar het zogenaamde overvloeien in acht neemt, ofwel meebuigen in elke mogelijke levensomstandigheid en situatie zonder 'zichzelf' ontrouw te worden. Het is te vergelijken met sneeuw die op een tak ligt en er vanaf glijdt, waarna de tak weer de oorspronkelijke stand inneemt.

Hara

In het verlengde daarvan, en om tot dat besef te komen, is leven vanuit hara zeer belangrijk voor elke zenboeddhist. In zen is hara het 'dragende midden', ofwel de navelstreek. In dat opzicht zijn er twee verkeerde houdingen: een verkrampte en verslapte lichaamshouding met als equivalenten een te gespannen levenshouding tegenover – het andere uiterste – zich te veel laten gaan. In zen ligt het zwaartepunt van de juiste lichaamshouding in de buik, wat een positieve weerslag heeft op het mentale, psychische vlak.

Navel

Veel mensen ervaren hun zwaartepunt in de borst (intellectuele overprikkeling) en bij depressiviteit ligt het zwaartepunt te laag. Op de juiste manier in de wereld staan wil in zen zeggen dat men vanuit het metaforische hara leeft. Dat geldt zeker ook in de zenmeditatie, waarbij zittend in de lotushouding het zwaartepunt bij de navel ligt. Aldus waarborgt de lotushouding (padmasana) lichamelijke en in het verlengde daarvan geestelijke ontspanning.

Drie belangrijke methoden in zen

Zen kent drie methoden om tot verlichting te komen:

• Meditatie, zittend (zazen) en lopend (kinhin), ofwel de zit- en loopmeditatie.
• Mondo. Dit zenbegrip betreft een vraag waarop geen logisch antwoord mogelijk is. Een vraag die de leerling plotseling gesteld krijgt en waarop meteen geantwoord dient te worden.
• Koan, ofwel de bewustzijnsverruimende raadselspreuk.

De raadselachtige koan

Koans zijn raadsels die de meester aan zijn leerling geeft. Ze zijn per definitie absurd en kunnen niet met het intellect worden opgelost, maar alleen met de intuïtie. Zoals deze dialoog: 'Wat heb je daar in je hand?' 'Niets.' 'Gooi het dan maar weg'. Of: 'Hoe klinkt het klappen van één hand?' Koans zijn ontoegankelijk voor het intellect en niet te vangen met begrippen. Het doel ervan is om een bepaalde manier van (dualistisch) denken te doorbreken, te overwinnen, te overstijgen.

Zentuinen

Zen heeft grote invloed gehad op het Japanse maatschappelijke, sociale en culturele leven. Een voorbeeld daarvan is de zentuin. Zoals de leerling met meditatie (zazen) probeert door te dringen tot de kern der dingen, zo wordt in een zentuin moeite gedaan om zich in te leven in het natuurlijke, in de stroom des levens. Daarbij maken heldere structuren de geest rustig en de vloeiende lijnen symboliseren de glooiende contouren van de grote levensstroom, zowel individueel als collectief.

Zentraining

De afbeeldingenreeks 'De 10 ossen' is mede ontstaat uit de behoefte van de leerling om de voortgang in de zentraining enigermate te concretiseren. De 'ossenbeelden' symboliseren het spirituele rijpen in zen, voorbij het denken en voorbij de wereld van de begrippen. De bekendste afbeeldingenreeks is van de zenmeester K'uo-an (ca. 1150) en betreft de zoektocht naar het verborgen zelf. Dit echter geheel en al in het besef dat het essentiële nooit kan worden uitgesproken en dat hetgeen men kan uitspreken nooit het essentiële omvat. Dat bedoelde Boeddha toen hij zei: 'Wat te boek staat als de leer van Boeddha is niet de leer van Boeddha'.

Lees verder

• Zenmeditatie – de 10 ossen of bewustzijnsniveaus
• Tai chi en meditatie
• Ademoefeningen (pranayama) voor beginners en gevorderden
• Yoga en meditatie – het achtvoudige yogapad van Patanjali
• Yogahoudingen – padmasana (lotushouding)