Ouders, kinderen en overgewicht

Overgewicht wordt maatschappelijk steeds sterker als probleem onderkend. Te dik zijn heeft allerlei negatieve gevolgen waar ouders hun kinderen voor willen behoeden. Zij ondernemen allerlei initiatieven als zij zich zorgen maken om het gewicht van hun kind. Die pogingen leiden vaak niet tot het gewenste resultaat. De oorzaak daarvan is vaak dat, door alles wat hierover gepubliceerd wordt, de focus van hun inspanningen niet komt te liggen op gezondheid en welbevinden van hun kind, maar op afvallen. Dit artikel geeft antwoord op de vraag hoe ouders moeten omgaan met deze stroom informatie.

Overgewicht

Mensen worden beoordeeld op hun uiterlijk. Iedereen die lichamelijk afwijkt van wat men als normaal beschouwt, krijgt in eerste instantie meestal een negatieve beoordeling. Dat oordeel laat over het algemeen niet lang op zich wachten, het is meestal in een fractie van een seconde op basis van een uiterlijk kenmerk geveld. Mensen die klein zijn, mager of lang, die een niet-gave huid of een slecht gebit hebben ervaren daar de gevolgen van. Als je de negatieve reacties van mensen op een terras observeert op het uiterlijk van onbekende voorbijgangers dan wordt het pijnlijk duidelijk dat wie afwijkt bij veel mensen per definitie geen goede eerste indruk kan geven. Dit laatste geldt zeker ook voor mensen met overgewicht. Het negatieve oordeel over iemands overgewicht wordt nog versterkt door een aantal aannames over andere kenmerken van de persoon in kwestie. Veel mensen denken dat mensen met overgewicht traag, lui en dom zijn en geen zelfbeheersing hebben. Deze één-nul achterstand blijft het bij mensen met overgewicht niet bij de eerste indruk, maar komt het steeds in hun hele persoonlijke en professionele leven naar voren. Verschillende onderzoeken hebben bijvoorbeeld aangetoond dat mensen met overgewicht in de werksetting worden achtergesteld. Bij identieke kwalificaties blijkt toch een duidelijke voorkeur voor niet-dikke sollicitanten. Binnen de werksettings hebben de vooroordelen over mensen met overgewicht een negatieve invloed op de hoogte van het salaris en op de promotiekansen. De meeste mensen met overgewicht hebben in hun leven meerdere malen tevergeefs geprobeerd gewicht te verliezen. De reacties van de omgeving en de onmacht om tot een door anderen geaccepteerd gewicht te komen kunnen leiden tot heftige gevoelens van schaamte, mislukking en afwijzing.

Ouders krijgen de schuld

Ouders die kinderen hebben met overgewicht ervaren de gevolgen van de reacties uit hun omgeving vaak in nog sterkere mate. Zij hebben zelf vaak overgewicht en worden niet alleen beoordeeld op hun eigen uiterlijk, maar ook op het vermeende onvermogen hun kinderen af te laten slanken tot een normaal gewicht. Het gevoel dat zij falen in hun opvoeding wordt onder andere bevestigd door televisieprogramma's waarin ouders van kinderen met overgewicht door een team van professionele begeleiders uitvoerig gewezen worden op hun tekortkomingen:

• hun stijl van opvoeden is inconsequent
• zij overladen hun kind met koek en snoeperijen
• zij maken het hun kind moeilijk om veel te bewegen

De boodschap is duidelijk: Deze ouders zijn de oorzaak van het overgewicht en houden het in stand door hun verkeerde manier van opvoeden. De werkelijkheid is echter geheel anders. De meeste ouders hebben het beste voor met hun kind, ook als hun kind te dik is. Deze ouders doen allerlei pogingen om het tij voor hun kind te keren.

Afvallen

Vaak wordt geprobeerd om het gewicht van hun kind af te laten nemen door het op dieet te zetten. Ze geven hun kind dan minder te eten, of beperken vooral de hoeveelheid vette voedingsmiddelen. De laatste tijd komt er steeds meer literatuur vrij met diëten die speciaal gericht zouden zijn op kinderen. Het doel van die diëten is om op korte termijn tot gewichtsverlies komen. Het grote nadeel van diëten is dat deze over het algemeen maar gedurende korte tijd vol te houden zijn. Ouders moeten over het algemeen nogal wat moeite investeren in het opvolgen van een dieet: er moeten vaak andere producten worden ingekocht, op een andere manier eten bereiden en zij zullen goed in de gaten moeten gaan houden wat hun kind precies op een dag eet. Verder kunnen er allerlei problemen ontstaan met met hun kind dat het dieet krijgt opgelegd: misschien lust het het nieuwe eten niet, of wordt het op school vreemd aangekeken als het een appel of een stuk bleekselderij als tussendoortje meekrijgt in plaats van koek of chocolade. En hoe los je het op als je kind naar een feestje gaat: strak vasthouden aan het dieet, met het risico op extra stigmatisering en een verdrietig kind of het toch maar mee laten genieten met de feesthapjes en drankjes? Alle moeite die ouders hebben moeten investeren om de nieuwe richtlijnen op te volgen en de problemen op te lossen om hun kind aan het dieet te houden blijken vaak te resulteren in slechts een bescheiden en tijdelijk verlies van gewicht.

Beweging

Een andere insteek die door ouders wordt gekozen is het kind te laten bewegen door het op een een sport te doen. De hoop is dan gevestigd op de aanname dat veel beweging zal gaan leiden tot gewichtsverlies. Een extra handicap voor kinderen met overgewicht is de beperking van de mogelijkheid tot bewegen die veroorzaakt wordt door het overgewicht: verminderde soepelheid, het niet goed vrij van elkaar kunnen bewegen van de benen, minder groot uithoudingsvermogen. Dit is zeker het geval als er sprake is van veel overgewicht of van weinig oefening met bewegen en kan ertoe leiden dat het voor het kind onmogelijk wordt om, zeker in aanvang, gelijkwaardig mee kunnen doen bij bijvoorbeeld groepssporten. Daardoor wordt de kans groter dat er afgehaakt zal worden. Als dan ook blijkt dat het gewichtsverlies lang niet altijd door sporten bereikt wordt dan zal de motivatie tot het proberen van een andere sport bij zowel kind als ouder tot het nulpunt gedaald zijn. Door de grote moeite die is geïnvesteerd door ouder en kind en de vaak teleurstellende resultaten blijven dan nieuwe pogingen om iets aan het overgewicht van het kind te doen achterwege.

Gezonde verandering centraal

Opvallend in het handelen van ouders met kinderen met overgewicht is dat zij zich vooral richten op het bereiken van gewichtsverlies bij hun kind. Gezien de reacties van de omgeving is dat ook niet vreemd. Ouders weten dat het overgewicht van hun kind kan leiden tot problemen met acceptatie door ander kinderen en stigmatisering en minder kansen, ook als zij volwassen zijn. Natuurlijk zullen bij veel ouders ook de zorgen over de gezondheid van hun kind meespelen bij hun pogingen iets aan het overgewicht te doen, maar gewichtsverlies blijft de belangrijkste doelstelling. Het is bij kinderen echter in het geheel niet evident dat afname van gewicht altijd betekent dat de gezondheid verbetert. Dit komt voor een belangrijk deel omdat kinderen bepaalde voedingsstoffen nodig hebben om te kunnen groeien. Een voorbeeld daarvan is de noodzaak voldoende vet te eten. Kinderen die door een dieet onvoldoende vet binnenkrijgen zullen waarschijnlijk wel afvallen, maar de groei van de hersenen en het zenuwstelsel kan daardoor zeer negatief worden beïnvloed. Daarnaast groeien kinderen soms in spurten en is daardoor de vergelijking van het gewicht met een later gewicht soms niet goed mogelijk. Een gewichtstoename betekent dan niet dat de gezondheid verslechtert, maar het kan een normale, gezonde groeispurt zijn. Bij het kiezen welke aanpak het beste is voor kinderen met overgewicht is het daarom van belang je als ouder niet louter te streven naar gewichtsverlies maar je primair te richten op het verbeteren van de gezondheid van je kind. Het doel van dit boek is ouders hierbij te ondersteunen: bij het verwezenlijken en in stand houden van veranderingen die de gezondheid van hun kind bevorderen. Vaak zal dat tot gevolg hebben dat ook het gewicht normaliseert, maar gezondheidsbevordering staat voorop.

Geen eenvoudige zaak

Ouders die de gezondheid van hun kind met overgewicht willen verbeteren staan voor een moeilijke taak. Het is vaak niet eenvoudig om veranderingen aan te brengen. Een belangrijk probleem is het verkrijgen van voldoende steun en medewerking. Het ligt voor de hand dat de ouders gezamenlijk duidelijke afspraken moeten maken over de verandering en achter de veranderingen moeten staan. Is dat niet zo, dan kan dat bij de invoering en instandhouding tot problemen leiden. Het werkt naar de kinderen toe niet overtuigend als de ouders aan het eind van de warme maaltijd kissebissen over het ontbreken van een toetje. Meestal zullen ook de andere gezinsleden geconfronteerd worden met de veranderingen. Bepaalde routines die in een gezin bestaan moeten worden veranderd, waardoor alle gezinsleden worden getroffen. Het is voor veel mensen niet eenvoudig om gewoontes af te leren. Er is dan tegenwerking te verwachten in de vorm van geklaag over maaltijden zonder gefrituurd voedsel, het gemis van tussendoortjes als pinda's, chips en zoutjes. Ook moeten er nieuwe gewoontes worden aangeleerd. Ook dit kan tegenwerking opleveren doordat het nieuwe eten niet in de smaak valt of gezinsleden tegensputteren. Nog moeilijker wordt het handhaven van de veranderingen. Omdat het doel gezondheidsbevordering is moeten de veranderingen de nieuwe routines worden in het gezin. Alleen op de lange termijn kunnen deze het gewenste effect bereiken.

Betrouwbare informatie

Hoe kunnen ouders de juiste veranderingen selecteren en deze op een goede manier doorvoeren? Veel ouders kunnen dat niet uit zichzelf, maar ze kunnen het wel leren. Zij moeten bijvoorbeeld veel gaan leren over wat goede en wat slechte eet- en leefgewoonten zijn, maar ook over hoe deze ontstaan. Verder zullen ze moeten leren op welke manier bestaande gewoontes zijn te veranderen en hoe nieuwe, gezonde gewoontes kunnen worden ingevoerd, almede welke problemen hierbij kunnen optreden en hoe deze op te lossen. Dit betekent dat ouders op zoek moeten naar bij hun situatie passende betrouwbare informatie. Dat is niet eenvoudig. Over zoiets als gezonde voeding wordt bijvoorbeeld erg veel geschreven, het is voor ouders erg moeilijk om de betrouwbaarheid van deze informatie in te schatten. Vooral krantenartikelen kunnen erg verwarrend zijn:

• Veel ouders is vroeger geleerd dat fruit eten gezond is. Op 31 maart 2010 meldden verschillende kranten dat fruit eten veel minder goed is dat altijd gedacht werd. Het bevat net als andere voeding calorieën waardoor overgewicht kan ontstaan.
• Ook is bekend dat je met het eten van eieren op moet letten. Niet meer dan een paar eieren per week, was een aantal jaar geleden het advies. Op 10 mei 2010 berichten kranten dat elke dag een ei juist gezond is. Een ei is superfood.

Ouders krijgen ook van de voedingsindustrie gezondheidsinformatie over hun producten:

• In reclames worden producten direct of indirect aangeprezen als gezonder dan andere producten. Beweert wordt dat in light-producten veel minder calorieën en vetten zitten dan in vergelijkbare voeding. Door het gebruik van het standaardzinnetje “bevat geen toegevoegde suikers” wordt op de verpakking van sommige producten waar wel degelijk suiker in zit de schijn gewekt dat er helemaal geen of maar weinig van in zit.
• Ook richt de industrie zich op ouders van kinderen met producten die geen levensmiddelen zijn, maar wel als essentieel worden aangeprezen om de gezondheid van kinderen te bevorderen. Visolie en vitaminepreparaten zijn hier voorbeelden van. Ook voor deze informatie geldt dat het voor ouders onmogelijk is de betrouwbaarheid daarvan te kunnen beoordelen.

Ouders moeten ook over andere belangrijke zaken te weten komen:

• Welke voeding is goed voor opgroeiende kinderen?
• Hoe weet je wat er in de producten zit die je in de winkel koopt?
• Wat zij eetgewoonten en hoe ontstaan deze?
• Op welke manier kun je eetgewoonten van een kind beïnvloeden?
• Wat is het belang van beweging voor kinderen?

Waar kunnen ouders betrouwbare informatie krijgen over deze onderwerpen? Het antwoord op deze vragen moet gezocht worden in de wetenschappelijke literatuur. Veel wetenschappelijke disciplines hebben zich met deze vragen en onderwerpen beziggehouden. Bij het beantwoorden van deze en andere vragen zal in de serie artikelen, waar dit artikel een onderdeel van uitmaakt, gebruik worden gemaakt van deze inzichten. Waar mogelijk worden deze vertaald naar praktische tips en aanwijzingen voor ouders die hun kind tot een gezonde volwassene willen laten opgroeien.

Lees verder

• Geschiedenis van het ideale gewicht en de BMI
• Hoe ontstaat smaakvoorkeur bij kinderen?
• Kun je eetgewoonten veranderen?
• Overheden, overgewicht en kinderen