Donkere urine: oorzaken van donkergekleurde plas

Donkere urine of plas kan wijzen op sterk geconcentreerde urine doordat je te weinig drinkt, maar donkere urine kan ook wijzen op een onderliggende aandoening. Wat zijn de meest voorkomende oorzaken van donkere urine of donker gekleurde plas? Normaal gesproken is urine een heldere, geelachtige vloeistof, lichtzuur met een zwakke, enigszins bouillonachtige geur. De gele kleur dankt urine aan een kleurstof die verwant is aan de galkleurstof. De nieren hebben een belangrijke functie om het waterevenwicht in het lichaam op peil te houden. De urine is sterk geconcentreerd en donker van kleur (donkere urine) bij sterk vochtverlies (bijvoorbeeld door sterk te zweten bij hevig inspanning of koorts) of bij beperkte vochtopneming. Dat fenomeen kent iedereen. Je raakt uitgedroogd en de urinehoeveelheid is gering en geconcentreerd. Geconcentreerde, donkere urine heeft een sterke geur. Welke aandoeningen en omstandigheden kunnen donkere urine veroorzaken?

• Donkere urine en sterke geur door uitdroging
• Donker gekleurde urine door voedsel
• Donkere urine door medicijnen
• Urine met kleur van cola door acute hepatitis B
• Bruine urine door rhabdomyolyse
• Levercirrose
• Infectie aan de urinewegen: donker gekleurde urine met sterke geur
• Blaasstenen
• Nierfilterontsteking (glomerulonefritis)
• Galstenen en galblaasontsteking
• Malaria
• Hemolytische anemie
• Donkere urine door porfyrie
• Sikkelcelziekte
• Donkere urine door de alvleesklier
• Acute alvleesklierontsteking (pancreatitis)
• Alvleesklierkanker
• Alarmsymptomen
• Behandeling en preventie van donkere urine
• Oorzaak achterhalen
• Huisarts
• Preventie
• Wanneer naar de huisarts bij donkere urine en een sterke urinegeur?

Donkere urine en sterke geur door uitdroging

Uitdroging of dehydratie kan verschillende oorzaken hebben. Er kan sprake zijn van een verminderde inname van vocht of een verhoogd verlies van vocht (door bijvoorbeeld hevig transpireren door zware lichamelijke inspanning of koorts), of een combinatie van beide. Donkere urine door te weinig drinken komt vrij vaak voor. Vaak 'vergeten' mensen om voldoende te drinken. Je moet ongeveer 1,5 tot 2 liter vocht per dag drinken. Uiteraard heb je meer nodig als je veel sport en beweegt of bij warm weer. Vooral veel ouderen drinken minder dan de dagelijks aanbevolen hoeveelheid. Dit komt doordat het dorstgevoel afneemt, naarmate de leeftijd vordert.

Donker gekleurde urine door voedsel

Bepaald voedsel kan je urine donkerder doen kleuren. Het eten van grote hoeveelheden tuinbonen, rabarber of aloë vera kan donkerbruine urine veroorzaken. Ook sorbitol, rode bieten, bramen, caroteen en B-vitaminen kunnen donkere urine veroorzaken.

Donkere urine door medicijnen

Er zijn een aantal geneesmiddelen waarvan bekend is dat ze donkerder urine of abnormaal donkere urine kunnen veroorzaken, waaronder:

• de anti-malariamiddelen chloroquine en primaquine;
• bepaalde antibiotica (metronidazol en nitrofurantoïne);
• laxeermiddelen die cascara of senna bevatten;
• siroctid (een synthetisch analoog van het natuurlijke hormoon somatostatine, onder meer gebruikt bij handeling van de symptomen die zich voordoen bij hormoonproducerende tumoren in het maagdarmstelsel en ter voorkoming van verdere complicaties voorafgaande aan een operatie aan de alvleesklier);
• methocarbamol, een spierverslapper; en
• metabolieten van de bloeddrukverlager methyldopa kunnen zwart verkleuren als ze in contact komen met bleekmiddel (wat aanwezig kan zijn in je toiletpot).

Urine met kleur van cola door acute hepatitis B

Hepatitis is leverontsteking. Er bestaan verschillende soorten hepatitis. Hepatitis B wordt veroorzaakt door het hepatitis B virus en wordt overgedragen via bloedbloedcontact of via seksueel contact met een persoon die het virus bij zich draagt. Klachten die kunnen optreden zijn:

• verlies van eetlust;
• moeheid en algehele malaise;
• misselijkheid en braken;
• jeuk over het hele lichaam;
• spier- en gewrichtspijn;
• pijn in de bovenbuik (aan de rechterkant van de buik waar de lever ligt);
• bij 1 op de 3 mensen treedt geelzucht op (een aandoening waarbij de huid en het oogwit geel verkleuren);
• karakteristieke donkere urine (de urine heeft de kleur van cola of donkere thee);
• ontkleurde ontlasting (grijze of kleikleurige poep).

Bruine urine door rhabdomyolyse

Rhabdomyolys kan ook donkere urine veroorzaken. Rhabdomyolys, ook wel myoglobulinurie-syndroom genoemd, verwijst naar afbraak van spierweefsel gepaard gaande met spierkrampen, koorts en roodbruine verkleuring van de urine. Myoglobine is het stofje wat in de urine terechtkomt wanneer er spiercellen kapotgaan. Deze zeldzame aandoening kan in de volgende situaties voorkomen:

• Bij mensen met een spierziekte.
• Na een periode van hevige inspanning, bijvoorbeeld tijdens duursport.
• Na langdurige inspanning van de spieren als gevolg van epilepsieaanvallen of de ziekte tetanus.
• Door langdurige rust bijvoorbeeld tijdens (kunstmatig) coma.
• Bepaalde medicijnen, vaak medicijnen die gebruikt worden bij gedragsproblemen zoals haloperidol of cholesterolverlagende medicijnen
• Ongeval en letsel. Na een ongeval waarbij de spieren beschadigd raken. Door verbranding van de spieren, elektriciteitsletsel of juist bevriezen van de spieren.
• Door een probleem met de bloedvoorziening van de spieren waardoor een bloedvat afgesloten is geraakt.
• Een beet van bepaalde slangensoorten.
  Overmatig alcoholgebruik / Bron: Istock.com/Csaba Deli
• Infectie door zowel een virus als een bacterie veroorzaakt worden Virussen die een rhabdomyolyse kunnen veroorzaken zijn het influenzavirus (griepvirus), het Epstein-Barrvirus, (veroorzaakt een aantal ziekten, waaronder de ziekte van Pfeiffer, ook bekend als klierkoorts vanwege opgezette klieren), het herpes virus, een adenovirus, een coxsackievirus of ECHO-virus (voluit Enteric Cytopathogenic Human Orphan Virus). Bacteriën die een rhabdomyolyse kunnen veroorzaken zijn streptokokken, stafylokokken en legionella.
• Overmatig alcohol- en drugsgebruik, zoals heroïne en cocaïne.
• Verstoring in de zouthuishouding door een tekort of een overmaat aan bepaalde zouten (zoals natrium, kalium, calcium, magnesium en fosfaat).
• Bij mensen met een stofwisselingsziekte.
• Het kan ook optreden bij mensen die een ernstig ontregelde vorm van diabetes hebben.
• Ook bij een sterk te traag werkende schildklier (hypothyreoïdie) kan rhabdomyolyse voorkomen.

Bij rhabdomyolyse komen vaak spiereiwitten (myoglobine) in de urine terecht (myoglobinurie), wat rode of donkere urine kan geven

Levercirrose

Levercirrose is het gevolg van een chronische leverziekte en wordt gekenmerkt door onherstelbare beschadiging van leverweefsel. Levercirrose kan het gevolg zijn van vele oorzaken: een infectie, een vergiftiging of een ziekte. De levercellen gaan eerst ontsteken, daarna sterven ze af waarna ze worden vervangen door littekenweefsel. Het bloed kan niet meer goed door de lever stromen, de lever raakt beschadigd en is niet goed meer in staat om adequaat zijn functies uit te voeren. Dit functieverlies probeert de lever aanvankelijk op te vangen door gezonde levercellen te laten delen. Bij beginnende cirrose kan de lever dan vergroot zijn (vergrote lever). In een later stadium van de ziekte wordt de lever juist weer kleiner (verschrompeling van de lever). Alleen in het beginstadium kan de littekenvorming langzaam minder wordt als de achterliggende oorzaak van de leverziekte wordt weggenomen. Doordat een levercirrose geleidelijk ontstaat, kan het lang onopgemerkt blijven. Daarna treden klachten op als misselijkheid, braken, (soms) opgezette buik door ascites (ophoping van vocht in de buikholte) en oedeem aan de benen. Ook kan je donkere urine krijgen; er kan een bruine of oranje tint aan de urine verschijnen.

Infectie aan de urinewegen: donker gekleurde urine met sterke geur

Bij een infectie aan de urinewegen, zoals een blaasontsteking, kan er sprake zijn van troebele of donkere urine met een onaangename geur. Vrouwen hebben vaker een blaasontsteking dan mannen. Een blaasontsteking kan gepaard gaan met buikpijn en pijn of branderig gevoel bij het plassen.

Blaasstenen

Blaasstenen zijn kleine samenklonteringen van chemische afvalproducten die zich in de loop der tijd in de blaas vormen. Blaasstenen kunnen zonder symptomen verlopen, maar bij sommige mensen veroorzaakt het klachten zoals pijn in de onderbuik, pijn bij het plassen en troebele of donkere urine.

Nierfilterontsteking (glomerulonefritis)

Bij nierfilterontsteking (glomerulonefritis) raken de filtertjes van de nieren, de glomeruli, ontstoken en beschadigd door een nierziekte of een ziekte elders in het lichaam. Doordat de nierfilters beschadigd raken, laten ze eiwitten en bloedcellen door. Deze stoffen komen dan niet meer in het bloed terecht, maar in de urine. Als gevolg van een hoge eiwitconcentratie kan de urine gaan schuimen en troebel worden. Door aanwezigheid bloed in de urine, wordt de urine donkerder.

Galstenen en galblaasontsteking

Galstenen zijn stenen die in de galblaas worden gevormd. Wanneer een galsteen de gal­gang naar de darm verstopt, komt de gal niet meer bij het te verteren voedsel en in de ontlasting terecht, maar in het bloed. Hierdoor ontstaat geelzucht; een gelige verkleuring van de huid en het oogwit. Ook ontstaat dan een lichte tot witte ontlasting en donkere tot bruine urine. Bilirubine (galkleurstof) geeft de ontlasting haar typische donkerbruine kleur. Bij obstructie als gevolg van galstenen komen er minder galstoffen in de ontlasting en meer galstoffen in het bloed. Dit bloed wordt door de nieren gefilterd en vervolgens als donkere urine uitgescheiden en wanneer er geen of weinig bilirubine in de ontlasting aanwezig is, krijgt deze een lichte, grijze kleur (ook wel aangeduid als 'stopverfontlasting'). Donkere urine en ontkleurde ontlasting zijn signalen dat de galwegen zijn afgesloten. Door een galsteen die de af- en aanvoer van galvloeistof naar de galblaas afsluit, kan ook een galblaasontsteking ontstaan.

Malaria

Zwartwaterkoorts is een zeldzame complicatie van malaria tropica, de gevaarlijkste vorm van malaria die wordt veroorzaakt door Plasmodium falciparum. Hoge koorts en donkergekleurde urine zijn veelvoorkomende symptomen. De donkere urine komt doordat grote aantallen rode bloedcellen openbarsten en daardoor de bloedkleurstof hemoglobine in de bloedbaan vrijkomt, wat via de urine wordt uitgescheiden.

Hemolytische anemie

Bij een auto-immuun hemolytische anemie (AIHA) vernietigt het afweersysteem van het lichaam de rode bloedcellen, waardoor ze niet de gebruikelijke 100 tot 120 dagen leven, maar al na enkele dagen of zelfs kunnen worden afgebroken. Deze afbraak vindt plaats in de milt, maar soms ook direct in de bloedbaan zelf. In dat laatste geval zullen fragmenten van de afgebroken rode bloedcellen via de nieren het lichaam verlaten en wanneer in korte tijd veel bloedafbraak plaatsvindt, zal de urine donker gekleurd zijn.

Donkere urine door porfyrie

Porfyrie is een stofwisselingsziekte die ontstaat doordat een bepaald enzym in de lever niet of onvoldoende wordt aangemaakt. De urine kan hierbij donker gekleurd zijn, vooral na blootstelling aan licht.

Sikkelcelziekte

Sikkelcelziekte is een ernstige, erfelijke bloedziekte waarbij abnormaal hemoglobine (een stofje in het bloed) wordt aangemaakt. Doordat mensen met sikkelcelziekte bloedarmoede hebben, zijn ze snel moe en lusteloos en lopen ze sneller een infectie op. Dit uit zich in plotseling heel bleek zien, waarbij duizelingen, kortademigheid en hartkloppingen optreden. Ze hebben een donkere urine en soms is er sprake van geelzucht.

Donkere urine door de alvleesklier

Acute alvleesklierontsteking (pancreatitis)

Acute pancreatitis leidt tot pijn en zwelling van de linkerkant van de buik, in combinatie met misselijkheid, boeren en donkere urine.

Alvleesklierkanker

Bij alvleesklierkanker groeit er een tumor in de alvleesklier. Een tumor die is gelokaliseerd in of rond de kop van de alvleesklier, kan de galwegen afsluiten. Hierbij kan geelzucht, een dunne, licht gekleurde ontlasting en donkere urine ontstaan.

Alarmsymptomen

Als je een donkere urine hebt die gepaard gaat met hevige pijn, vooral in de rug (rugpijn), kan er sprake zijn van nierstenen of een urineweginfectie. Raadpleeg ook meteen je huisarts als de pijn en andere symptomen verergeren of als donkere urine gepaard gaat met misselijkheid, braken en hoge koorts.

Behandeling en preventie van donkere urine

Oorzaak achterhalen

Als je merkt dat je donkere urine plast, onderzoek dan eerst wat voor voedsel je onlangs hebt gegeten, welke medicijnen je gebruikt (hebt), en of je wel voldoende hebt gedronken. Als donkere urine wordt veroorzaakt door bepaalde voeding, dan is er niets aan de hand. Wanneer het komt door te weinig drinken, dan moet je ervoor zorgen dat je dagelijks voldoende drinkt. Volgens het Voedingscentrum heeft een volwassene gemiddeld 1,5 tot 2 liter per dag aan vocht nodig in de vorm van dranken. De precieze hoeveelheid hangt af van meerdere factoren, zoals leeftijd, temperatuur, inspanning, het eten en de gezondheidstoestand. Als geen van de drie hierboven genoemde factoren van toepassing is, raadpleeg dan je huisarts.

Huisarts

De arts zal je medische voorgeschiedenis in ogenschouw nemen, je vragen stellen over je klachten en gezondheid en waarschijnlijk een lichamelijk onderzoek uitvoeren, teneinde de oorzaak van je donkere urine te achterhalen. Aanvullend onderzoek kan nodig zijn, zoals bloed- en urineonderzoek.

Behandelingen van donkere urine is afhankelijk van de oorzaak. Bijvoorbeeld behandeling van een onderliggende leverziekte, blaasstenen of acute pancreatitis. Al deze omstandigheden vereisen een specifieke behandeling die de behandelend arts je zal verduidelijken.

Preventie

Het voorkomen van donkere urine bestaat in eerste instantie uit voldoende drinken. Afgezien daarvan, is het belangrijk om er een ​​gezonde levensstijl op na te houden om (voor zover dat mogelijk is) andere aandoeningen te voorkomen die kunnen bijdragen tot donkere urine. Het gaat om het verminderen van het risico op infectie, samen met het gezond houden van de lever door goed te eten, regelmatig te bewegen, en je alcoholgebruik te beperken.

Wanneer naar de huisarts bij donkere urine en een sterke urinegeur?

Als je zeker weet dat je voldoende drinkt (je moet een aantal malen per dag plassen) en de kleur van je urine blijft desalniettemin donker, dan is het raadzaam de huisarts te bezoeken. Dat geldt te meer als donkere urine gepaard gaat met andere klachten als misselijkheid, buikpijn, pijn bij het plassen, stinkende urine, enz. Overleg ook even (telefonisch) met de huisarts of de huisartsassistent als je het niet vertrouwt.

Lees verder

• Urine kleur: blauwe of groene urine en oranje-rode plas
• Urine: moeilijk urineren (plassen), retentie, incontinentie
• Urineweginfectie: symptomen, oorzaken en behandeling
• Urinewegsteen aanval: pijn in zij of buik en bloed in plas