Kaliumtekort: symptomen en behandeling van tekort aan kalium

De medische benaming van een kaliumtekort is hypokaliëmie. Een kaliumtekort kan vooral optreden als je veel moet braken en/of last hebt van diarree, bijvoorbeeld als je buikgriep hebt. Door het gebruik van bepaalde plaspillen kan ook een kaliumtekort optreden. De concentratie kalium in het bloed ligt meestal tussen 3,5 en 5,0 mmol per liter. Een kaliumtekort manifesteert zich meestal met fysieke symptomen vanaf 3,2 mmol/liter. De symptomen zijn aanvankelijk meestal niet specifiek. Vermoeidheid, slechte concentratie, verhoogde nervositeit, verlies van eetlust, obstipatie evenals winderigheid zijn typische klachten. Een kaliumtekort aanvullen door kaliumtabletten te gebruiken, wordt alleen aangeraden wanneer je dat in overleg met de arts doet. Mensen die het advies krijgen om veel kalium te gebruiken, kunnen dit doen door dagelijks aardappelen, groente en fruit te eten. In deze voedingsmiddelen zit veel kalium.

• Waar heb je kalium voor nodig?
• Functies van kalium
• Houdt je hart op koers
• Stuurt je spieren aan
• Communiceert met je zenuwen
• Houdt je vochtbalans in toom
• Ondersteunt je energieniveau
• Versterkt je botten
• Ondersteunt je nieren
• Oorzaken van een kaliumtekort
• Algemeen
• Eetstoornissen
• Slechte voeding
• Ziekte
• Medicijnen
• Kaliumtekort door drop
• Kaliumtekort symptomen en gevolgen
• Verschijnselen
• Levensgevaar bij een ernstig kaliumtekort
• Tabel: Symptomen van een kaliumtekort
• Wanneer een arts raadplegen?
• Onderzoek en diagnose
• Bloedonderzoek
• Beeldvormend onderzoek
• Kaliumtekort behandeling
• Kaliumchloride toedienen
• Aanvullende test
• Zelfzorgmaatregelen
• Kaliumtekort en voeding
• ADH van kalium
• Verandering van dieet
• Fruit
• Groenten
• Overige producten
• Overdosis
• Prognose
• Preventie

Waar heb je kalium voor nodig?

Kalium is een mineraal (elektrolyt) dat het lichaam nodig heeft voor de normale werking van cellen, zenuwen en spieren. Samen met natrium speelt kalium een rol bij de vochthuishouding en het doorgeven van prikkels in het zenuwstelsel. Kalium zorgt ervoor dat de spieren in het lichaam zich samentrekken en dat zenuwprikkels goed geleid worden. Kalium heeft samen met natrium ook een rol in het reguleren van de bloeddruk. Bijna 98% van het kalium wordt aangetroffen in de cellen. Kleine veranderingen in het kaliumgehalte buiten de cellen, kan ernstige effecten hebben op het hart, zenuwen en spieren. De nier is het belangrijkste orgaan dat het kaliumgehalte in het lichaam regelt. Bij overmaat wordt kalium via de nieren uitgescheiden. De nieren zijn zo ontworpen dat ze in staat zijn tot snelle adaptatie van hun vermogen om kalium te re-absorberen of uit te scheiden.

Functies van kalium

Kalium, misschien wel het minst besproken mineraal, is eigenlijk een onmisbare krachtpatser. Het zit verstopt in talloze processen die je lichaam soepel laten draaien, alsof het een verborgen maestro is in een gigantisch orkest. Van het kloppen van je hart tot het sturen van signalen door je zenuwen – kalium is overal bij betrokken. Laten we eens kijken naar de belangrijkste functies van dit wondermineraal.

Houdt je hart op koers

Je hartslag klinkt misschien vanzelfsprekend, maar achter die regelmatige ‘boem-boem’ zit een hele operatie. Kalium speelt hierin een hoofdrol door je hartspier te helpen met contracteren en ontspannen. Het zorgt ervoor dat je hart zijn werk doet zonder een slag over te slaan. Een goede balans tussen kalium en natrium is hier cruciaal. Te weinig kalium en te veel zout? Dan loop je risico op een hoge bloeddruk of zelfs hartritmestoornissen.

Stuurt je spieren aan

Of je nu een marathon loopt of gewoon je boodschappentas optilt, je spieren hebben kalium nodig om samen te trekken en weer te ontspannen. Het is een soort batterijlader voor je spieren. Zonder voldoende kalium kun je last krijgen van krampen, zwakte, en dat vervelende trillende gevoel in je ooglid. Het is dus niet alleen voor topsporters belangrijk – ook als je op de bank ligt, zijn je spieren bezig met kalium verwerken.

Communiceert met je zenuwen

Je zenuwstelsel is als een gigantisch communicatienetwerk dat boodschappen uitwisselt tussen je hersenen en de rest van je lichaam. Kalium helpt hierbij door ervoor te zorgen dat elektrische signalen soepel doorgegeven worden. Dit betekent dat je hand weet dat het een kop koffie moet oppakken of dat je voeten weten dat ze moeten lopen. Zonder kalium kan dit systeem letterlijk vastlopen.

Houdt je vochtbalans in toom

Kalium is een van de sterren in het spel van de elektrolyten. Het werkt samen met natrium om de vochtbalans in je lichaam te regelen. Terwijl natrium vocht vasthoudt, zorgt kalium ervoor dat je cellen niet overstromen. Het is alsof kalium zegt: “Rustig aan, genoeg is genoeg.” Deze samenwerking helpt ook je bloeddruk stabiel te houden.

Ondersteunt je energieniveau

Zonder kalium zou je energieniveau als een kaartenhuis instorten. Dit mineraal helpt bij de omzetting van voedsel in energie, zodat je door de dag kunt gaan zonder je compleet uitgeput te voelen. Of het nu gaat om een pittige werksessie of een rondje joggen, kalium staat aan je zijde.

Versterkt je botten

Misschien verwacht je dit niet, maar kalium heeft ook invloed op je botgezondheid. Het helpt zuren in je lichaam neutraliseren, waardoor minder calcium uit je botten wordt gehaald. Meer kalium betekent dus vaak sterkere botten – een goede reden om dat extra handje noten of aardappelen niet over te slaan.

Ondersteunt je nieren

Je nieren houden je lichaam schoon door afvalstoffen uit je bloed te filteren. Kalium helpt bij dit proces door de hoeveelheid vocht en elektrolyten te balanceren. Het voorkomt dat je nieren overbelast raken en zorgt ervoor dat ze efficiënt blijven werken.

Oorzaken van een kaliumtekort

Algemeen

Het menselijk lichaam is meestal in staat om voor de juiste hoeveelheid kalium te zorgen, maar soms lukt dat niet door bepaalde omstandigheden. Het zijn de nieren die de hoeveelheid kalium in het lichaam constant houdt. Een kaliumtekort ontstaat door een onbalans tussen opname en uitscheiding van kalium. Zelden wordt dat veroorzaakt doordat het lichaam te weinig kalium uit de voeding opneemt. Een kaliumtekort ontstaat vaak door hevig braken, ernstige diarree of door het gebruik van bepaalde plaspillen. Een tekort aan kalium in het dieet is ongebruikelijk, omdat kalium in heel veel voedingsmiddelen aanwezig is.

Samen met natrium helpt kalium de vochtbalans van het lichaam te reguleren. Kalium is essentieel voor tal van stofwisselingsprocessen. Bovendien kan het mineraal niet gemist worden bij de transmissie van zenuwimpulsen, juiste spierwerking en voor het handhaven van een normale bloeddruk. Een kaliumtekort is een gebrek aan kalium in het lichaam. Er kunnen tal van oorzaken aan ten grondslag liggen, waaronder ziekte (vooral hevig braken en/of ernstige diarree) en slechte voeding (ondervoeding). Wanneer het lichaam niet in staat is kalium te absorberen of het ontvangt te weinig kalium in voedingsmiddelen, dan kan dit resulteren in een kaliumtekort. Een verlaagde kaliumspiegel van het bloed wordt 'hypokaliëmie' genoemd.

Eetstoornissen

Eén van de oorzaken van een tekort aan kalium zijn eetstoornissen. De twee belangrijkste eetstoornissen zijn anorexia en boulimia.

Mensen met Boulimia Nervosa hebben regelmatig last van eetbuien met controleverlies. In zeer korte tijd verorberen ze grote hoeveelheden voedsel, maar vanwege verregaande gerichtheid op gewichtscontrole en extreme overbezorgdheid over lichaamsvorm en gewicht proberen ze het weer zo snel mogelijk proberen kwijt te raken. Dat kan door braken, vasten, intensief sporten en het gebruik van laxeermiddelen.

De belangrijkste kenmerken van anorexia nervosa is het geobsedeerd zijn met eten, gewicht en lichaamsomvang. Anorexiapatiënten onderdrukken de eetlust, vertonen gestoord eetgedrag en leggen een extreem verlangen aan de dag om mager te zijn.

Kaliumdeficiëntie wordt bij anorexia veroorzaakt doordat het lichaam is uitgehongerd en verstoken blijft van waardevolle voedingsstoffen, vitaminen en mineralen, waaronder kalium. Zonder adequate consumptie van voedingsmiddelen die rijk zijn aan kalium, treedt onherroepelijk een tekort op. Bij boulimia ontstaat als gevolg van braken en/of het overmatig gebruik van laxeermiddelen een kaliumtekort, met als mogelijke gevolgen spierzwakte en hartritmestoornissen, wat kan leidend tot de dood. Door het hevige braken en/of het gebruik van laxeermiddelen is het lichaam niet in staat om kalium te absorberen zoals het hoort.

Slechte voeding

Slechts heel zelden ontstaat er een kaliumtekort door eenzijdige voeding. Door het eten van veel aardappelen, groente en fruit, kun je het tekort snel aanvullen.

Ziekte

Een andere oorzaak van een kaliumtekort is ziekte. Net als hevig braken, kan overmatige diarree leiden tot het onvermogen van het lichaam om kalium te absorberen.

Een stoornis van de schildklier kan van invloed zijn op de kaliumspiegels. Zo kan hyperthyreoïdie (een te snel werkende schildklier) kaliumdeficiëntie tot gevolg hebben.

Medicijnen

Verschillende medicijnen kunnen leiden tot een tekort aan kalium in het lichaam. Geneesmiddelen waarvan bekend zijn dat ze kaliumdeficiëntie kunnen veroorzaken zijn diuretica (plaspillen), welke vaak gebruikt bij de behandeling van verhoogde bloeddruk en chronisch hartfalen. Voorts kan hypokaliëmie worden veroorzaakt door medicijnen als prednison, insuline-medicatie, enz.

Kaliumtekort door drop

Drop. Je houdt ervan of niet, maar voor veel mensen is het de ultieme traktatie. Zo'n handje vol zoute of zoete dropjes kan je dag helemaal goed maken. Maar wist je dat te veel drop eten niet alleen slecht is voor je tanden, maar ook invloed kan hebben op de hoeveelheid kalium in je lichaam? En dat is serieus, want kalium is essentieel voor je hart, spieren en zenuwen. Tijd om dit snoepgoed eens onder de loep te nemen.

Wat gebeurt er bij te veel drop?
Drop bevat een stofje genaamd glycyrrizinezuur. Het klinkt misschien als iets uit een laboratorium, maar het zit gewoon in de zoethoutwortel waar drop van gemaakt wordt. Dit stofje kan je bloeddruk verhogen en, belangrijker nog, je kaliumspiegels verlagen. Als je te veel drop eet – denk aan meerdere handen vol per dag, vooral van de zoute variant – kan dit ervoor zorgen dat je kaliumgehalte flink daalt. Dit heet hypokaliëmie, en dat kan serieuze gevolgen hebben.

Een casus om het beeld scherp te maken: een man van middelbare leeftijd at dagelijks een zak drop. Eerst merkte hij dat hij vaak moe was en kramp kreeg in zijn benen. Later voelde hij zich ook duizelig en kreeg hij last van een onregelmatige hartslag. Een bezoek aan de huisarts wees uit dat zijn kaliumspiegel veel te laag was door zijn dropconsumptie. De oplossing? Minder drop en meer kaliumrijke voeding.

Hoe voorkom je problemen door drop?
Het goede nieuws is dat je niet hoeft te stoppen met drop, maar matiging is de sleutel. Een paar dropjes hier en daar kunnen geen kwaad, maar als je merkt dat je dagelijks grote hoeveelheden eet, is het tijd om te minderen.

Daarnaast kun je je kaliumgehalte op peil houden door kaliumrijke voeding te eten. Denk aan bananen, aardappelen, avocado’s en spinazie. Deze producten zijn als een beschermengel voor je spieren, hart en zenuwen.

Wat als je toch een tekort hebt?
Als je vermoedt dat je kaliumspiegels te laag zijn door je dropverslaving, is het slim om contact op te nemen met je huisarts. Een bloedonderzoek kan duidelijkheid geven. Bij een ernstig tekort kan de arts je kaliumsupplementen voorschrijven of je dieet aanpassen.

Drop: een zoete verleiding met een bittere kant
Drop kan heerlijk zijn, maar te veel ervan kan je lichaam flink in de war brengen. Glycyrrizinezuur mag dan een lastig woord zijn, de effecten ervan op je kaliumspiegels zijn glashelder. Geniet dus met mate, en zorg dat je dieet rijk is aan kaliumbronnen. Zo kun je blijven genieten van je favoriete snoep, zonder dat je lichaam eronder lijdt. Dat is pas echt balans!

Kaliumtekort symptomen en gevolgen

Kaliumtekort klinkt misschien als een probleem dat je nooit zult tegenkomen, maar het kan sneller gebeuren dan je denkt. Te weinig kalium – of hypokaliëmie, als je het sjiek wilt zeggen – kan je lichaam flink uit balans brengen. Het sluipt er vaak in met subtiele signalen, die je in eerste instantie misschien niet eens herkent. Maar als je goed luistert naar wat je lichaam probeert te zeggen, kun je tijdig actie ondernemen.

Verschijnselen

De referentiewaarden van kalium zijn 3,5 - 5,0 mmol/l. Een te laag kaliumgehalte ligt dan onder 3,5 mmol/l. De verschijnselen van een kaliumtekort zijn:

• vermoeidheid, lusteloosheid en verminderde eetlust;
• spierzwakte, kramp in armspieren of beenspieren (of in hand, been, voet en tenen), soms zelfs verlammingsverschijnselen;
• tintelingen of gevoelloosheid;
• misselijkheid en braken;
• buikkrampen, opgeblazen gevoel;
• obstipatie; en
• (in ernstige gevallen) hartritmestoornissen.

Levensgevaar bij een ernstig kaliumtekort

Vanaf een concentratie van minder dan 2,5 mmol/l kan kaliumgebrek levensbedreigende gevolgen hebben. Omdat kaliumgebrek de communicatie tussen zenuw- en spiercellen verstoort, treden op veel gebieden klachten op. In het cardiovasculaire systeem zijn hartritmestoornissen of een versnelde hartslag, evenals waterretentie in de weefsels (oedeem) typische tekenen van een tekort aan kalium. Dit is met name zorgelijk voor mensen met hartproblemen.

Op het gebied van zenuwen en spieren is er aanvankelijk zwakte, spierzwakte en spierkrampen. Bij een uitgesproken kaliumgebrek nemen de symptomen toe tot verlamming, bewustzijnsverlies en coma.

Tabel: Symptomen van een kaliumtekort

Hieronder vind je een uitgebreide lijst van symptomen en wat ze voor je betekenen.

Wanneer een arts raadplegen?

Als je bij jezelf symptomen bemerkt die kunnen wijzen op een laag kaliumgehalte, raadpleeg dan je huisarts. Als je last hebt van spierkrampen, gevoel van zwakte of hartkloppingen, zoek dan medische hulp. Zonder symptomen weet je niet dat je een te laag kaliumniveau hebt totdat bloedonderzoek dit uitwijst.

Onderzoek en diagnose

Soms is de oorzaak van een kaliumtekort niet duidelijk. Je arts kan bepaalde onderzoeken uitvoeren om andere aandoeningen uit te sluiten, zoals renale tubulaire acidose (een aandoening van de nieren), ziekte van Conn (primair hyperaldosteronisme) en hypocalciëmie (verlaagd calcium in bloed).

Bloedonderzoek

Bloedonderzoek kan gedaan worden om te controleren op kaliumgehalte, nierfunctie, glucose, magnesium, calcium en fosfor, indien een verstoring van de elektrolytbalans wordt vermoed.

Beeldvormend onderzoek

ECG (hartfilmpje) wordt uitgevoerd om elektrische veranderingen in het hart te detecteren en bepaalde soorten onregelmatige hartritmes die kunnen worden veroorzaakt door een te laag kaliumgehalte, op te sporen.

Kaliumtekort behandeling

Er is sprake van hypokaliëmie als een serum kalium concentratie lager is dan of gelijk is aan 3,5 mmol/l, waarbij vaak onderscheid wordt gemaakt tussen milde en ernstige hypokaliëmie. Bij ernstige hypokaliëmie is er sprake is van een serum kalium concentratie van 2,5 mmol/l of lager.

Kaliumchloride toedienen

Wanneer er geen sprake is van een levensbedreigende complicatie of van ECG-afwijkingen (ECG = hartfilmpje), dan zal het kaliumtekort worden opgeheven middels orale behandeling. Kaliumchloride in een dosering van 40 tot 100 mmol/dag, is behandeling eerste keuze. Soms is intraveneuze toediening aangewezen bij patiënten met ernstige symptomatische hypokaliëmie en voor patiënten met een opnamestoornis. Het primaire doel van de behandeling is om zo snel als mogelijk bedreigende symptomen te bestrijden. De moeilijkheid hierbij is om een juiste hoeveelheid kalium in de juiste tijdsperiode te geven, zonder door te schieten en hyperkaliëmie (een teveel aan kalium) te veroorzaken.

Aanvullende test

Soms is de oorzaak van het kaliumtekort niet duidelijk. De arts kan bepaalde tests uitvoeren om onderliggende aandoeningen uit te sluiten. Bepaalde hormonale stoornissen, zoals de ziekte van Conn, kunnen namelijk een kaliumtekort veroorzaken. In dat geval zal ook de onderliggende oorzaak van het kaliumtekort behandeld moeten worden.

Zelfzorgmaatregelen

Als je last hebt van een laag kaliumgehalte, vermijd dan langdurige fysieke activiteiten. Verlies van kalium kan optreden bij zweten. Als voedingssupplementen, kruidensupplementen of laxeermiddelen de lage kaliumniveaus veroorzaken, moet je deze producten vermijden en medisch advies inwinnen bij de huisarts. Stop nooit met door de arts voorgeschreven medicatie zonder dit eerst met de arts besproken te hebben.

Kaliumtekort en voeding

ADH van kalium

Kalium helpt samen met natrium de vochtbalans van het lichaam te reguleren. Het mineraal is essentieel voor veel stofwisselingsprocessen. Ook is het noodzakelijk voor de transmissie van zenuwpulsen, juiste spierwerking en handhaving van een goede bloeddruk. Het meeste plantaardige voedsel bevat kalium, in verschillende hoeveelheden. Voor kalium is er in Nederland geen Aanbevolen Dagelijkse Hoeveelheid (ADH) vastgesteld. De Europese aanbeveling is 3,1 tot 3,5 gram kalium per dag voor volwassenen.

Verandering van dieet

Een verandering in dieet kan worden aanbevolen bij een laag kaliumgehalte of kaliumtekort. Voorbeelden van voedingsmiddelen die veel kalium bevatten en waarmee je je kaliumgehalte kunt aanvullen, zijn onder meer:

• bananen
• tomaten
• sinaasappels
• kantaloepmeloenen
• perziken

Kalium is vooral aanwezig in melk(producten), groente, fruit(sappen), aardappelen, koffie en ook in brood en noten.

Fruit

Welke soorten fruit bevatten zijn rijk aan kalium?

• een kwart meloen bevat 800 tot 900 mg kalium
• papaja (781 mg)
• een kopje pruimensap (707)
• avocado (485)
• een kleine banaan (467)
• een derde kopje rozijnen (363)
• een gemiddelde mango (323)
• een kiwi (252)
• een sinaasappel (189)
• een gemiddelde peer (208)
• een perzik (193)
• een kleine appel (159) of een half kopje appelsap (147)

Verder bevatten gedroogde vruchten veel kalium. Ook vruchtensap is rijk aan kalium.

Groenten

Welke soorten groenten bevatten veel kalium?

• een hele aubergine (1260)
• een portie gekookte spinazie (838)
• een bord vol gekookte asperges (808)
• een middelgrote aardappel (794)
• drie middelgrote wortels (586)
• pastinaak, per kleine portie (573)
• een kleine portie courgette (340)
• een portie broccoli (288)
• een middelgrote tomaat (218)

Overige producten

Andere producten met veel kalium zijn appelstroop, cacao, koffie, melk en melkproducten, vlees, brood, noten, peulvruchten zoals witte/bruine bonen en kapucijners en linzen.

Overdosis

Als je van je (huis)arts het advies krijgt om meer kalium te gebruiken, kunt je vrij eenvoudig je voeding aanpassen. Door dagelijks ruime porties aardappelen, groente en fruit te eten, kun je al je kaliuminname verhogen. Er zijn kaliumtabletten verkrijgbaar bij reformzaak of drogist, maar gebruik deze niet op eigen houtje. Een overdosis kalium kan leiden tot misselijkheid, diarree en ernstige hartritmestoornissen, mogelijk resulterend in plotseling overlijden.

Prognose

Een laag kaliumgehalte is op zich goed behandelbaar. De reden voor het lage kaliumniveau moet worden vastgesteld, anders is de kans op herhaling groot. Met de juiste behandeling zijn er gewoonlijk geen verdere problemen.

Preventie

In het beste geval voorkom je een kaliumgebrek. Bij gezonde mensen kan dit eenvoudig worden gedaan zonder medicatie en voedingssupplementen. Een gezond en gevarieerd dieet is voldoende. Je moet er ook voor zorgen dat je altijd genoeg drinkt. Mineraalwater, spritzers van fruitsap of kruidenthee bevatten weinig calorieën, maar bieden veel natuurlijke mineralen en elektrolyten. Plantaardig voedsel zoals bananen, abrikozen, frambozen of rabarber zijn bijzonder rijk aan kalium. Bijna alle verse groenten (vooral kool en groene groenten, maar ook wortelen, pompoen of selderij) bevat veel kalium.

Lees verder

• Kalium: kaliumtekort symptomen + te hoog en kalium voeding
• Kalium teveel: symptomen en oorzaken te veel kalium in bloed
• Te laag kaliumgehalte in bloed: symptomen hypokaliëmie
• Natuurlijke bloeddrukverlagende middelen: kalium en selderij
• Tintelende voeten en handen: oorzaken van tintelingen