Rusteloze benen syndroom: symptomen, oorzaak en behandeling

Rusteloze benen syndroom (RBS) of restless legs syndrome (RLS) symptomen bestaan uit een onaangenaam, kriebelig gevoel in de onderbenen, gedurende enkele minuten tot uren. Dit gaat gepaard met motorische onrust, vooral 's avonds en 's nachts. Dit belemmert het inslapen en verstoort de nachtrust. Het rusteloze benen syndroom staat ook wel bekend als 'restless legs' of 'axietas tibiarum'. Het rusteloze benen syndroom staat in de medische literatuur ook wel bekend als het syndroom van Ekbom, genoemd naar de arts die dit het eerst beschreef in 1945. Het rusteloze benen syndroom is over het algemeen een levenslange aandoening waarvoor geen remedie is. Behandeling kan bestaan uit enkele zelfzorgmaatregelen en (voorschreven) medicijnen. Dit kan de klachten aanzienlijk verminderen, waardoor je beter slaapt en overdag beter functioneert.

• Wat is het rusteloze benen syndroom?
• Epidemiologie: hoe vaak, wie en waar?
• Rusteloze benen syndroom symptomen
• Beloop
• Rusteloze benen syndroom oorzaken
• Dopamine
• Onderliggende gezondheidstoestand
• Uitlokkende factoren
• Risicofactoren
• Risicogroepen voor rusteloze benen syndroom (RBS)
• Risicofactoren voor rusteloze benen syndroom (RBS)
• Onderzoek en diagnose
• Behandeling van het rusteloze benen syndroom
• Dopamineagonisten
• Benzodiazepinen
• Opioïden
• Anti-epileptica
• IJzersupplementen
• Innovatieve behandelingen
• Leefstijlveranderingen en zelfzorgmaatregelen
• Magnesiumolie
• Voedingstips voor mensen met rusteloze benen syndroom
• Prognose

Wat is het rusteloze benen syndroom?

Na een lange werkdag keek Karin uit naar een avondje ontspannen op de bank, maar zodra ze ging zitten, begonnen haar benen te tintelen en te kriebelen. "Het voelde alsof er iets onder mijn huid kroop," vertelt ze. Het constante bewegen om de onrust te verlichten maakte haar uitgeput, en slapen leek onmogelijk. Pas na weken van slapeloze nachten ontdekte ze dat ze het rusteloze benen syndroom had, een aandoening die haar leven onverwacht op zijn kop zette.

Het rusteloze benen syndroom of restless legs syndroom (RLS) is een hinderlijke neurologische bewegingsstoornis. Het wordt gekarakteriseerd door kloppende, trekkende, kriebelende, of andere onaangename sensaties en gewaarwordingen in de benen. Dit gaat gepaard met motorische onrust, dat wil zeggen een oncontroleerbare, en soms overweldigende drang om te bewegen. Vooral 's avonds en 's nachts, wanneer je je ontspant en tot rust komt, zijn de klachten het hevigst en heb je last van bewegingsdrang. Het bewegen van de benen doet de klachten afnemen. Bij rusteloze benen slaag je er niet in om je benen stil te houden; de drang om te bewegen is onweerstaanbaar.

Epidemiologie: hoe vaak, wie en waar?

Het rusteloze benen syndroom (RBS), of restless legs syndrome (RLS), is een neurologische aandoening die gekenmerkt wordt door een oncontroleerbare drang om de benen te bewegen, vaak in combinatie met onaangename tintelingen of kriebels. Laten we eens kijken hoe vaak het voorkomt, wie er het meest mee te maken krijgt en welke factoren van invloed zijn.

Mannen versus vrouwen: wie heeft meer kans?
RLS komt significant vaker voor bij vrouwen dan bij mannen. Ongeveer 10% van de volwassen bevolking in Europa heeft last van RLS, maar het is ernstiger bij vrouwen, vooral tijdens zwangerschap of na de menopauze. Dit wordt waarschijnlijk veroorzaakt door hormonale schommelingen en een grotere kans op ijzertekorten.

• Voorbeeld: Eva, een 34-jarige zwangere vrouw, kreeg tijdens haar derde trimester hevige RLS-symptomen, wat haar slaap verstoorde. Na ijzersupplementen en aanpassingen in haar dieet voelde ze zich beter.

Kinderen versus volwassenen: wie wordt getroffen?
Hoewel RLS vaker voorkomt bij volwassenen, kunnen ook kinderen er last van hebben, vooral als het familiair voorkomt. Kinderen met RLS hebben vaak moeite met slapen en worden soms onterecht gediagnosticeerd met ADHD door hun onrustige gedrag.

• Kinderen: RLS komt bij ongeveer 2-4% van de kinderen voor en kan genetisch bepaald zijn.
• Volwassenen: Bij volwassenen neemt de prevalentie toe met de leeftijd. Tot 20% van de ouderen boven de 65 jaar meldt symptomen, vaak in verband met chronische ziekten zoals nierfalen of diabetes.

Invloed van klimaat en leefomgeving
RLS komt wereldwijd voor, maar er zijn opvallende geografische verschillen. Het komt vaker voor in Westerse landen dan in Azië en Afrika. Mogelijke oorzaken zijn genetische verschillen en voedingspatronen, zoals een lagere ijzerinname in bepaalde regio's.

In Nederland en België zijn de cijfers vergelijkbaar, met een prevalentie van ongeveer 8-10% bij volwassenen. In de Nederlandse overzeese gebiedsdelen, zoals Aruba en Curaçao, lijken de cijfers lager te zijn, mogelijk door een actiever dagelijks leven en een ander voedingspatroon.

De rol van voeding en leefstijl
Voeding en leefstijl hebben een grote invloed op RLS. Een tekort aan ijzer, foliumzuur of magnesium kan symptomen uitlokken of verergeren. Cafeïne en alcohol verergeren vaak de klachten, terwijl een gezond dieet met voldoende ijzer en mineralen verlichting kan bieden.

• Triggerende factoren: Overmatige consumptie van cafeïne en alcohol, weinig beweging en een slecht slaapritme kunnen RLS-symptomen versterken.
• Bevorderende factoren: Regelmatige beweging, zoals wandelen, en een gebalanceerd dieet kunnen de symptomen verbeteren.

Genetica: zit het in de familie?
RLS heeft een duidelijke genetische component. Bij ongeveer 50% van de patiënten komt het familiaal voor, vaak in een autosomaal dominante vorm. Specifieke genvarianten, zoals in het BTBD9-gen, worden in verband gebracht met RLS. Mensen met een familiegeschiedenis hebben een verhoogd risico, en de symptomen beginnen vaak op jongere leeftijd.

Wereldwijde verschillen: cultureel en genetisch
RLS komt vaker voor in Europa en Noord-Amerika dan in Azië en Afrika.

• Europa en Noord-Amerika: Een prevalentie van 7-10%, met name bij vrouwen en ouderen.
• Azië en Afrika: Lager, met percentages van 1-5%. Genetische verschillen en minder sedentaire leefstijlen spelen waarschijnlijk een rol.
• Nederland en België: In Nederland en België komt RLS veel voor, mede door een westers voedingspatroon met relatief lage ijzerinname. Patiënten zoeken vaak hulp vanwege slaapstoornissen die door RLS worden veroorzaakt.

Een voorbeeld uit de praktijk
Jan, een 55-jarige man uit België, ervoer jarenlang nachtelijke kriebels in zijn benen en dacht dat het stress was. Na een bloedtest bleek hij een mild ijzertekort te hebben. Na ijzersupplementen en minder koffie voor het slapen voelde hij zich stukken beter.

Rusteloze benen syndroom symptomen

Mensen met het rusteloze benen syndroom voelen een moeilijk te omschrijven kriebelig gevoel in de onderbenen, in het bijzonder bij het zitten of liggen, wat gepaard gaat met een onweerstaanbare drang om de ledematen te bewegen. Ofschoon de sensaties kunnen optreden aan één zijde van het lichaam, zijn ze meestal van invloed op beide zijden. Omdat het bewegen van de benen (of andere getroffen lichaamsdelen) de klachten verlichten, houden mensen met rusteloze benen vaak hun benen in beweging. Zij kunnen bijvoorbeeld voortdurend hun benen bewegen als ze zitten, en woelen en draaien in bed als ze liggen. Het bestaan van (niet pijnlijke) onwillekeurige schoppende bewegingen van de benen tijdens de slaap, wordt ook vaak gezien.

Beloop

Personen met rusteloze benen ervaren soms spontane verbetering van de klachten, wat enige tijd kan aanhouden voordat de symptomen opnieuw de kop opsteken. Deze remissies vinden meestal plaats in het begin van de aandoening. In het algemeen verergeren de symptomen mettertijd. Rusteloze benen heeft meestal een chronisch en progressief beloop, met uitzondering van rusteloze benen in de zwangerschap.

Rusteloze benen syndroom oorzaken

In veel gevallen is de exacte oorzaak van het rusteloze benen syndroom onbekend. Als er geen oorzaak kan worden gevonden, wordt het idiopatische of primaire rusteloze benen syndroom genoemd. Onderzoek heeft specifieke genen in verband gebracht met rusteloze benen en het kan familiair bepaald zijn. In deze gevallen openbaren de klachten zich meestal vóór je veertigste levensjaar.

Dopamine

Er is bewijs dat het rusteloze benen syndroom gerelateerd is aan een probleem met een deel van de hersenen genaamd de basale ganglia. De basale ganglia maakt gebruik van de neurotransmitter dopamine om vlotte en doelgerichte spieractiviteit en beweging voort te brengen. Wanneer zenuwcellen beschadigd raken, wordt de hoeveelheid dopamine in de hersenen verminderd, wat spierspasmen en onwillekeurige bewegingen veroorzaakt. Dopamineniveaus zijn van nature lager tegen het einde van de dag, wat kan verklaren waarom de symptomen van rusteloze benen syndroom vaak in de avond en tijdens de nacht verergeren.

Onderliggende gezondheidstoestand

Rusteloze benen is soms het gevolg van een onderliggende aandoening. Je kunt secundaire rusteloze benen syndroom ontwikkelen als je:

• bloedarmoede hebt door ijzertekort: lage niveaus van ijzer in het bloed kan leiden tot een daling van dopamine, wat leidt tot rusteloze benen;
• een chronische ziekte hebt zoals nierfalen, diabetes, perifere neuropathie (ziektes van lange zenuwen naar de benen en de armen), ziekte van Parkinson, reumatoïde artritis, een traag werkende schildklier of fibromyalgia;
• zwanger bent: in het bijzonder van week 27 tot aan de geboorte. In de meeste gevallen verdwijnen de klachten binnen vier weken na de bevalling.

Uitlokkende factoren

Er zijn een aantal triggers die niet het rusteloze benen syndroom veroorzaken, maar wel de symptomen kunnen verergeren. Deze omvatten medicijnen zoals sommige antidepressiva, antipsychotica, lithium (ter behandeling van bipolaire stoornis), calciumantagonisten (gebruikt bij de behandeling van hoge bloeddruk), sommige antihistaminica en metoclopramide (wordt gebruikt om misselijkheid te verlichten). Andere mogelijke triggers zijn overmatig roken, cafeïne- of alcoholgebruik, overgewicht of obesitas, spanning en gebrek aan lichaamsbeweging.

Risicofactoren

Rusteloze benen kan zich ontwikkelen op elke leeftijd, zelfs tijdens de kindertijd. Het komt meer voor naarmate je ouder wordt en bij vrouwen wordt het vaker gezien dan bij mannen. Rusteloze benen syndroom is meestal niet gerelateerd aan een ernstige onderliggende medische aandoening. Toch kan rusteloze benen gepaard gaan met andere aandoeningen, zoals:

• Perifere neuropathie: schade aan de zenuwen in je handen en voeten is soms te wijten aan chronische ziekten zoals diabetes en alcoholisme.
• IJzertekort, hetgeen rusteloze benen kan veroorzaken of verergeren. Als je bekend bent met bloedingen uit maag of darmen of zware menstruaties hebt, dan kan er sprake zijn van ijzertekort.
• Bij nierfalen kun je ook last krijgen van ijzertekort, vaak met bloedarmoede. Wanneer de nieren niet goed functioneren, kan ijzeropslag in je bloed problemen opleveren.

Risicogroepen voor rusteloze benen syndroom (RBS)

Het rusteloze benen syndroom (RBS) is een aandoening waarbij mensen een onbedwingbare drang hebben om hun benen te bewegen, vooral tijdens rust of 's nachts. Bepaalde groepen lopen een hoger risico op het ontwikkelen van deze aandoening vanwege genetische, medische of leefstijlfactoren. Hier zijn de belangrijkste risicogroepen:

Risicofactoren voor rusteloze benen syndroom (RBS)

Naast specifieke risicogroepen zijn er factoren die het ontstaan of verergeren van RBS beïnvloeden. Deze risicofactoren kunnen verband houden met voeding, leefstijl of medische omstandigheden. Hieronder de belangrijkste risicofactoren:


Door inzicht in deze risicogroepen en risicofactoren kun je beter begrijpen wie gevoelig is voor RBS en welke omstandigheden de klachten kunnen verergeren. Tijdige aanpassingen en preventieve maatregelen kunnen veel ongemak voorkomen!

Onderzoek en diagnose

Er is geen specifieke test die het rusteloze benen syndroom kan aantonen. De vier basiscriteria voor de diagnose van de aandoening zijn:

1. De klachten van rusteloze benen zijn 's nachts erger en (nagenoeg) afwezig in de ochtend;
2. Een niet te bedwingen aandrang om de benen te bewegen (= rusteloze benen);
3. Een onaangenaam, kriebelig gevoel in de onderbenen dat wordt veroorzaakt door rust, ontspanning, of slapen; en
4. Rusteloze benen worden verlicht door te bewegen en de verlichting blijft aanhouden zolang je beweegt.

Ook reageert iemand met rusteloze benen goed op behandeling met dopamineagonisten.

Anamnese en lichamelijk onderzoek
Artsen baseren zich grotendeels op wat de patiënt aan klachten heeft. Een vraaggesprek (anamnese), waarbij de arts je medische voorgeschiedenis in ogenschouw neemt (en die van je familie), is de basis van het onderzoek. Bij rusteloze benen is er vaak een positieve familieanamnese. De arts zal vragen welke klachten je ervaart, wat de initiërende factoren zijn, wanneer de klachten afnemen of hoe ze worden verlicht, evenals de aanwezigheid of afwezigheid van symptomen gedurende de dag. Ook zal de arts bekijken welke medicijnen je gebruikt. Een neurologisch en lichamelijk onderzoek kan nuttig zijn.

Vervolgonderzoek
Laboratoriumtests kunnen worden uitgevoerd om andere aandoeningen uit te sluiten. Bloedonderzoek kan een ijzertekort en vitaminetekorten en andere medische aandoeningen geassocieerd met rusteloze benen aantonen. In sommige gevallen kunnen slaapstudies, zoals polysomnografie, zinvol zijn. Polysomnografie is een test die je hersengolven, hartslag, ademhaling en beenbewegingen gedurende een hele nacht registreert. Dergelijk onderzoek kan de aanwezigheid van andere oorzaken van verstoring van de slaap (bijvoorbeeld slaapapneu) achterhalen.

Differentiaal diagnose
Differentiaaldiagnostisch kan sprake zijn van nachtelijke kuitkrampen, claudicatio intermittens (etalagebenen), varicosis (de aanwezigheid van varices of spataderen), of perifere neuropathie (zenuwpijn).

Behandeling van het rusteloze benen syndroom

De behandeling van het rusteloze benen syndroom is gericht op het verbeteren van de klachten. Soms kunnen de klachten worden verminderd door het behandelen van een geassocieerde aandoening, zoals perifere neuropathie of diabetes.

Dopamineagonisten

Medicijnen die vaak worden voorgeschreven bij het rusteloze benen syndroom zijn onder meer dopamineagonisten.

Benzodiazepinen

Soms kunnen benzodiazepinen helpen bij personen die milde of intermitterende symptomen hebben, voor een meer rustgevende slaap. Benzodiazepinen mogen echter niet te lang worden gebruikt met het oog op verslaving.

Opioïden

Opioïden zoals codeïne, propoxyfeen, of oxycodon kunnen worden voorgeschreven om 's nachts de pijn te verminderen en het kan helpen om je te ontspannen bij meer ernstige symptomen. Bijwerkingen zijn duizeligheid, misselijkheid, verergering van slaapapneu, en het risico op verslaving.

Anti-epileptica

Anti-epileptica zoals gabapentine en pregabaline kunnen de sensorische stoornissen, sensaties en zenuwpijn verminderen. Duizeligheid, vermoeidheid en slaperigheid zijn mogelijke bijwerkingen.

IJzersupplementen

Het gebruik van ijzersupplementen wordt alleen aangeraden voor mensen met een laag ijzergehalte.

Innovatieve behandelingen

Naast de gangbare therapieën worden er ook steeds meer innovatieve behandelingen onderzocht:

• Transcraniële magnetische stimulatie (TMS): Deze niet-invasieve procedure gebruikt magnetische velden om hersenactiviteit te moduleren en heeft veelbelovende resultaten laten zien bij het verlichten van symptomen.
• Diepe hersenstimulatie (DBS): Dit is een meer invasieve methode waarbij elektroden worden geplaatst in specifieke hersengebieden. Hoewel dit momenteel voornamelijk wordt toegepast bij neurologische aandoeningen zoals de ziekte van Parkinson, zijn er studies die wijzen op effectiviteit bij ernstige gevallen van rusteloze benen syndroom.
• Lichttherapie: Het gebruik van gestructureerd licht kan invloed hebben op de circadiane ritmes, wat helpt bij de bestrijding van nachtelijke symptomen.
• Botox-injecties: Sommige onderzoeken suggereren dat Botox kan helpen bij het verminderen van spierspasmen en onwillekeurige bewegingen.

Leefstijlveranderingen en zelfzorgmaatregelen

Bepaalde veranderingen in levensstijl kunnen de symptomen bij personen met milde tot matige symptomen verlichten:

• Vermindering van het gebruik van cafeïne, alcohol en tabak;
• Zo nodig supplementen gebruiken om tekorten aan ijzer, foliumzuur, magnesium op te heffen;
  Beperk je alcoholgebruik bij rusteloze benen / Bron: Istock.com/karelnoppe
• Streef naar een regelmatig slaappatroon, waarbij je iedere dag (ook in het weekend) op dezelfde tijd naar bed gaat en opstaat;
• Regelmatige lichaamsbeweging;
• Het 's avonds masseren of strekken van de beenspieren;
• Het nemen van een warm bad (voor het slapengaan); en
• Het toepassen van koude of warmte op de ledematen bij klachten.

Ofschoon veel mensen enige verlichting kunnen vinden met bovenvermelde maatregelen, gebeurt het zelden dat je de klachten volledig de baas kunt worden. Het combineren van traditionele behandelingen met innovatieve technieken kan echter nieuwe perspectieven bieden voor patiënten met hardnekkige symptomen.

Magnesiumolie

Het masseren van de benen met magnesiumolie kan verlichten van de klachten bieden bij rusteloze benen. Je kunt dit het beste ongeveer 2 uur voor het slapen gaan doen, zodat de olie in kan trekken. Gebruik elke dag 15 tot 20 sprays magnesiumolie. Je kunt echter ook voetenbaden nemen. Neem dan gedurende drie tot vier weken om de dag een voetenbad met 125 gram magnesiumkristallen en na die periode kan de frequentie terug naar onderhoudsniveau en is twee keer per week een voetenbad meestal wel voldoende.

Voedingstips voor mensen met rusteloze benen syndroom

Er zijn geen specifieke voedingsrichtlijnen voor mensen met rusteloze benen. Toch is het belangrijk om te bekijken of je dagelijks voldoende essentiële vitaminen en mineralen binnenkrijgt. Beperk de inname van calorierijke en bewerkte voedingsmiddelen met weinig of geen voedingswaarde.

IJzer en vitamine C
Sommige mensen met rusteloze benen hebben een tekort aan bepaalde vitaminen en mineralen. Als dat het geval is, kun je een aantal wijzigingen in je voedingspatroon aanbrengen of voedingssupplementen nemen. Bij een ijzertekort kun je proberen om meer ijzer binnen te krijgen. Neem in dat geval meer van deze ijzerrijke voedingsmiddelen:

• donkergroene bladgroenten;
• erwten;
  Paprika's bevatten veel vitamine C / Bron: Nikodem Nijaki, Wikimedia Commons (CC BY-SA-3.0)
• gedroogd fruit;
• bonen;
• rood vlees (met mate!); en
• gevogelte en vis.

Vitamine C helpt om ijzer te absorberen. Vitamine C zit vooral in grapefruit, sinaasappels, mandarijnen, aardbeien, kiwi, meloenen, tomaten, paprika, broccoli en bladgroenten.

Prognose

Het rusteloze benen syndroom is over het algemeen een levenslange progressieve aandoening, die niet genezen kan worden. Middels behandeling kan je de ziekte onder controle krijgen en de klachten verminderen.

Lees verder

• Jeukende benen: oorzaken van jeuk aan de benen
• Tintelende benen: oorzaken van tintelende of prikkende benen
• Nachtelijke spierkramp (NS): oorzaken en behandeling
• Zware benen, duizelig, vermoeid, hoofdpijn: ijzertekort
• Rusteloze armen syndroom: symptomen, oorzaak en behandeling