Tinea capitis (hoofdschimmel): Schimmelinfectie op hoofdhuid

Bij tinea capitis (hoofdschimmel of dermatomycosis capitis) betreft het een schimmelinfectie die de behaarde hoofdhuid aantast. Deze snel verspreidende infectie komt vooral voor bij kinderen, met name bij kinderen met een donkere huidskleur. Symptomen van deze huidinfectie zijn onder andere afgebroken haren, schilfering van het haar, jeuk en zwelling. Hoewel de diagnose doorgaans eenvoudig te stellen is, zijn er aanvullende onderzoeken nodig om de aanwezigheid van de schimmel te bevestigen. De behandeling omvat doorgaans het gebruik van medicijnen, zowel topisch (op de huid) als systemisch (via de mond). De prognose varieert, maar over het algemeen verbetert deze naarmate een kind ouder wordt en de puberteit bereikt.

• Epidemiologie van tinea capitis
• Mechanisme
• Oorzaken van hoofdschimmel
• Risicofactoren voor hoofdschimmel
• Risicogroepen
• Symptomen van hoofdschimmel
• Alarmsymptomen
• Diagnose en onderzoeken
• Behandeling van hoofdschimmel met antimycotica
• Prognose van hoofdschimmel
• Complicaties van tinea capitis
• Preventie en verzorging van schimmelinfectie op hoofdhuid

Epidemiologie van tinea capitis

Tinea capitis, ook wel hoofdschimmel genoemd, is een schimmelinfectie van de hoofdhuid die voornamelijk voorkomt bij kinderen, maar ook volwassenen kunnen getroffen worden. De prevalentie van tinea capitis verschilt wereldwijd afhankelijk van geografische locatie, sociaal-economische omstandigheden en toegang tot medische zorg. In landen met warmere klimaten is het voorkomen van tinea capitis hoger, terwijl in koudere klimaten de incidentie lager is. De epidemiologie van tinea capitis wordt sterk beïnvloed door factoren zoals hygiëne, hygiënische gewoonten, en de aanwezigheid van huisdieren die fungeren als reservoir voor schimmels.

Geografische spreiding

De prevalentie van tinea capitis varieert aanzienlijk tussen verschillende geografische gebieden. In ontwikkelingslanden komt het veel vaker voor dan in ontwikkelde landen, voornamelijk door slechtere hygiënische omstandigheden en beperkte toegang tot gezondheidszorg. In tropische gebieden, waar de warme en vochtige omstandigheden de groei van schimmels bevorderen, wordt tinea capitis vaak aangetroffen. In gematigde klimaten zoals Europa en Noord-Amerika is de prevalentie lager, maar de aandoening komt nog steeds voor, vooral bij kinderen van schoolgaande leeftijd.

Leeftijdsdistributie

Tinea capitis komt het meest voor bij kinderen tussen de 3 en 10 jaar, voornamelijk omdat hun immuunsysteem nog in ontwikkeling is en zij vaker in nauw contact komen met andere kinderen in groepen, zoals op school en in kinderdagverblijven. Bij volwassenen komt tinea capitis minder vaak voor, hoewel het risico toeneemt bij mensen die in nauw contact staan met kinderen of bij patiënten die immuunsuppressieve therapieën ondergaan. In sommige gevallen kan de infectie ook bij volwassenen optreden die in contact komen met besmette huisdieren.

Raciale en etnische variatie

Er zijn ook raciale en etnische variaties in de prevalentie van tinea capitis. Onder Afro-Amerikaanse en Latino-bevolkingen in de Verenigde Staten wordt de aandoening vaker waargenomen dan bij andere bevolkingsgroepen. Dit is deels te wijten aan genetische factoren die de vatbaarheid voor schimmelinfecties beïnvloeden, evenals omgevingsfactoren zoals de dichtheid van de bevolking en de prevalentie van huisdieren als besmettingsbron.

Sociaal-economische factoren

Mensen met een lager sociaal-economisch profiel hebben vaak een verhoogd risico op tinea capitis. Slechte hygiëne, onregelmatig wassen van het haar, en onvoldoende toegang tot medische zorg dragen bij aan de hogere incidentie van tinea capitis in deze groepen. Bovendien kunnen kinderen in gezinsomstandigheden met een laag inkomen vaker in contact komen met huisdieren of andere besmette kinderen, wat het risico op de aandoening vergroot.

Mechanisme

Tinea capitis wordt veroorzaakt door dermatofyten, een type schimmel dat in staat is om keratine in haar, huid en nagels af te breken. Het mechanisme van infectie begint wanneer de schimmelsporen in contact komen met een gastheer die vatbaar is voor de infectie. Na besmetting begint de schimmel zich te vermenigvuldigen op de oppervlaktelaag van de huid en in de haarzakjes, wat resulteert in een ontstekingsreactie. De schimmel kan zich verder verspreiden, wat leidt tot de karakteristieke symptomen van tinea capitis.

Besmettingsroute

De belangrijkste manier van overdracht van tinea capitis is via direct contact met een geïnfecteerde persoon of via indirect contact met besmette voorwerpen zoals kammen, hoeden, of beddengoed. In sommige gevallen kan de infectie ook worden overgedragen via besmette huisdieren, met name katten, die fungeren als reservoirs voor de schimmel. De schimmelsporen kunnen langdurig overleven in de omgeving, waardoor infectie gemakkelijk kan plaatsvinden in onhygiënische omgevingen, zoals zwembaden of scholen.

Vorming van infectie in haarzakjes

Na besmetting met de schimmel sporen, begint de infectie zich te ontwikkelen in de haarzakjes van de hoofdhuid. De dermatofyten voeden zich met keratine in de huid en haar, wat leidt tot schade aan het haarzakje en het haar zelf. Dit proces veroorzaakt haaruitval, schilfering, en ontsteking. In ernstige gevallen kunnen de infecties diepere lagen van de huid aantasten, wat kan leiden tot littekens en blijvende haarschade.

Ontstekingsreactie en symptomen

De aanwezigheid van de schimmel in de haarzakjes veroorzaakt een ontstekingsreactie, die de typische symptomen van tinea capitis verklaart: jeuk, schilfering, roodheid en zwelling van de hoofdhuid. In sommige gevallen kunnen de aangetaste gebieden etterige korstjes ontwikkelen en kunnen er zogenaamde 'kerion'-wonden ontstaan, die zich manifesteren als pijnlijke, etterende tumoren die ontsteking en haaruitval veroorzaken.

Oorzaken van hoofdschimmel

Schimmels zijn ziekteverwekkers die overleven op het dode weefsel van het haar, de nagels en de buitenste huidlagen. Tinea capitis wordt veroorzaakt door dermatofyten, een groep schimmels behorend tot de genera Trichophyton en Microsporum. Deze schimmels gedijen het beste in warme, vochtige omgevingen. De infectie verspreidt zich snel door direct contact of via besmette voorwerpen zoals kammen, hoeden of kledingstukken die door een geïnfecteerd persoon zijn gebruikt. Kappers kunnen ook indirect bijdragen aan de verspreiding van de schimmel. Dieren, vooral katten, kunnen eveneens de infectie overdragen. Tinea capitis komt veel vaker voor bij kinderen, met name bij kinderen van Afrikaanse afkomst, wiens hoofdhuid en haar gevoeliger zijn voor schimmelinvasies.

Risicofactoren voor hoofdschimmel

Enkele factoren die het risico op het ontwikkelen van tinea capitis verhogen, zijn:

• Langdurige blootstelling aan vochtige omstandigheden (bijvoorbeeld door zweten)
• Onvoldoende persoonlijke hygiëne, zoals het niet regelmatig wassen van het haar
• Kleine huid- of hoofdhuidletsels
• Slechte ventilatie en weinig blootstelling aan zonlicht

Risicogroepen

Er zijn verschillende risicofactoren die de kans op het ontwikkelen van tinea capitis verhogen. Sommige patiënten hebben een hoger risico vanwege hun immuunsysteem, omgevingsomstandigheden of leefstijl. Het identificeren van risicogroepen helpt bij het gericht voorkomen van de aandoening en het implementeren van gerichte behandeling.

Kinderen in de schoolgaande leeftijd

Kinderen zijn de meest getroffen groep bij tinea capitis, vooral omdat zij meer in contact komen met andere kinderen, bijvoorbeeld op school of in kinderdagverblijven. Dit verhoogt de kans op blootstelling aan de schimmelsporen. Bovendien hebben kinderen een minder ontwikkeld immuunsysteem, wat hen vatbaarder maakt voor infecties. Ze zijn vaak ook minder geneigd om persoonlijke hygiëne in acht te nemen, wat het risico op besmetting verhoogt.

Mensen met een verminderde immuunfunctie

Patiënten met een verzwakt immuunsysteem, bijvoorbeeld door een onderliggende aandoening zoals HIV, diabetes of kanker, hebben een verhoogd risico op tinea capitis. Degenen die immuunsuppressiva gebruiken, zoals corticosteroïden of andere medicijnen die het immuunsysteem onderdrukken, zijn ook vatbaarder voor infecties. Dit komt doordat een verzwakt immuunsysteem niet effectief kan reageren op schimmelinfecties, waardoor de schimmel zich gemakkelijker kan verspreiden en ernstiger infecties kan veroorzaken.

Contact met besmette huisdieren

Huisdieren, vooral katten, kunnen fungeren als reservoirs voor de schimmel die tinea capitis veroorzaakt. Mensen die regelmatig in contact komen met huisdieren lopen een hoger risico, vooral wanneer de huisdieren zichtbaar ziek zijn of geen adequate medische zorg krijgen. Het contact met besmette huisdieren kan de infectie zowel bij kinderen als volwassenen veroorzaken.

Onhygiënische omgevingen

Mensen die in onhygiënische omgevingen verblijven, zoals in gemeenschappelijke ruimtes zoals zwembaden, slaapzalen of in overvolle huizen, hebben een verhoogd risico op tinea capitis. Het delen van persoonlijke voorwerpen zoals kammen, hoeden of beddengoed vergroot de kans op overdracht van de schimmel en het ontstaan van de aandoening.

Symptomen van hoofdschimmel

De symptomen van tinea capitis verschijnen meestal binnen één tot drie weken na blootstelling aan de schimmel. De infectie kan de gehele hoofdhuid of slechts een gedeelte ervan aantasten. De symptomen variëren, en niet alle symptomen hoeven tegelijkertijd aanwezig te zijn.

Symptomen op de behaarde hoofdhuid

De klinische presentatie van tinea capitis is zeer variabel. Het kan variëren van milde, diffuse schilfering zonder haaruitval (vergelijkbaar met roos) tot het kenmerkende beeld van cirkelvormige schilferige plekken op de hoofdhuid met bijbehorende alopecia (kaalheid) en gebroken haren. Deze plekken kunnen rood en gezwollen zijn en jeuken (jeukende hoofdhuid). Door de cirkelvormige vlekken wordt de infectie soms ook wel "ringworm" genoemd. Op de kale plekken kunnen kleine zwarte stipjes zichtbaar zijn, wat het gevolg is van afgebroken haren. Bij een actieve immuunreactie kunnen er puisten ontstaan met exsudaat (het vocht dat uit de haarvaten komt bij ontsteking, met eiwitten en eventueel ook cellen).

In ernstige gevallen kan “kerion Celsi” optreden, gekenmerkt door een moerassige, gezwollen massa met veel pus en afscheiding op de hoofdhuid. Dit gaat gepaard met ernstig haarverlies, kale plekken en korstvorming. Artsen herkennen deze ernstige vorm vaak niet goed, omdat het lijkt op een abces. Dit kan leiden tot onterecht gebruik van antibiotica en chirurgische drainage (pus afvoeren), terwijl de werkelijke oorzaak een schimmel is. In sommige gevallen kan een uitgebreide infectie gepaard gaan met een wijdverspreide papelvormige huiduitslag op de romp, als een immuunrespons op de schimmel.

Algemene symptomen

Naast de symptomen op de hoofdhuid kunnen algemene symptomen optreden, zoals lichte koorts en gezwollen lymfeklieren in de hals.

Alarmsymptomen

De alarmsymptomen van tinea capitis zijn vaak opvallend en kunnen snel leiden tot de diagnose van de aandoening. Het is belangrijk om de symptomen tijdig te herkennen om complicaties zoals blijvende haarschade te voorkomen. De meest voorkomende symptomen omvatten jeuk, roodheid, schilfering, en haaruitval, maar in ernstige gevallen kunnen er extra symptomen optreden.

Jeuk en irritatie

Jeuk is het meest voorkomende symptoom van tinea capitis en treedt op wanneer de schimmel de huid en haarzakjes aantast. De jeuk kan variëren van mild tot ernstig, afhankelijk van de ernst van de infectie. In sommige gevallen kan het jeukgevoel zo intens zijn dat het de dagelijkse activiteiten van de patiënt beïnvloedt. Het jeukgevoel wordt vaak geassocieerd met ontsteking en kan gepaard gaan met roodheid en zwelling van de aangetaste gebieden.

Haaruitval en beschadiging

Een ander belangrijk symptoom van tinea capitis is haaruitval, die kan optreden door de schade aan de haarzakjes door de schimmel. Het haar kan dunner worden, breken of volledig uitvallen in de geïnfecteerde gebieden. In ernstigere gevallen kunnen er kale plekken ontstaan die vaak zichtbaar zijn voor anderen. Haaruitval is meestal tijdelijk, maar het kan leiden tot blijvende littekens bij niet-juiste behandeling.

Rode en ontstoken plekken

De hoofdhuid kan er gezwollen en rood uitzien in de aangetaste gebieden, wat wijst op een ontstekingsreactie. Dit kan gepaard gaan met korstvorming, etterende wonden of een 'kerion', wat een pijnlijke en etterige tumor is die kan optreden bij ernstige gevallen van tinea capitis. Het optreden van een kerion is een ernstige complicatie en vereist onmiddellijke medische zorg.

Diagnose en onderzoeken

Lichamelijk en diagnostisch onderzoek

De arts begint met het inspecteren van de hoofdhuid en zoekt naar tekenen van tinea capitis. Vaak wordt een speciale lamp, bekend als de "Wood's lamp", gebruikt om de diagnose te bevestigen. De schimmel kan zich binnen de haarschacht (endothrix) bevinden of zich over het haaroppervlak verspreiden (ectothrix). In het geval van ectothrix kan de schimmel een geelgroene fluorescerende kleur vertonen onder de Wood's lamp. Soms wordt een cultuur van een geïnfecteerd gebied van de hoofdhuid genomen voor verder onderzoek. Een biopsie van de hoofdhuid is doorgaans niet nodig.

Differentiële diagnose

Hoewel het uiterlijk van tinea capitis vaak duidelijk is, kunnen de symptomen soms lijken op andere aandoeningen. Enkele aandoeningen die als differentiële diagnose kunnen worden overwogen zijn:

• Alopecia areata (haaruitval met ronde, kale plekken)
• Atopische dermatitis (atopisch eczeem)
• Bijwerkingen van medicijnen
• Id-reactie (auto-eczeem)
• Impetigo (bacteriële huidinfectie op gezicht en ledematen)
• Pediatrische syfilis
• Plaque psoriasis
• Pustuleuze psoriasis (chronische huidziekte met droge huid en schilfers)
• Seborreïsche dermatitis (huidziekte met roos en een rode huid)
• Subacute cutane lupus erythematosus (SCLE)
• Trichotillomanie (terugkerende drang om haren uit te trekken)

Behandeling van hoofdschimmel met antimycotica

Bij een beperkt aantal huidletsels kan een topisch (op de huid aangebracht) antimycoticum (antischimmelmiddel) voldoende zijn. Voor uitgebreide infecties schrijft de arts een oraal (via de mond ingenomen) antimycoticum voor, dat doorgaans gedurende vier tot twaalf weken moet worden ingenomen. Daarnaast dient de patiënt de hoofdhuid schoon te houden door deze te wassen met een medicinale shampoo die ketoconazol of selenium sulfide bevat. Dit helpt de verspreiding van de infectie te vertragen of te stoppen, hoewel de infectie nog steeds aanwezig kan blijven. Het is ook belangrijk om andere gezinsleden en huisdieren te laten controleren en behandelen op tekenen van tinea capitis. Persoonlijke voorwerpen zoals handdoeken, kammen, haarborstels, mutsen en kussenslopen moeten niet gedeeld worden. Ze moeten na gebruik grondig gewassen en gedroogd worden. Kammen en borstels moeten dagelijks minstens één uur in een sopje van bleekmiddel en water worden gedrenkt.

Prognose van hoofdschimmel

Tinea capitis kan hardnekkig zijn en de infectie kan soms terugkomen na de behandeling. Bij veel patiënten verbeteren de symptomen na de puberteit. In sommige gevallen kunnen blijvende littekens ontstaan als gevolg van de infectie.

Complicaties van tinea capitis

Tinea capitis kan, indien niet adequaat behandeld, leiden tot verschillende complicaties die de gezondheid van de patiënt kunnen beïnvloeden. Deze complicaties kunnen variëren van esthetische problemen, zoals blijvende haarschade, tot ernstige infecties die medische interventie vereisen. Het is essentieel om tinea capitis tijdig te behandelen om de kans op complicaties te verkleinen.

Haarschade en littekens

Een van de meest voorkomende complicaties van tinea capitis is blijvende haarschade. Bij ernstige gevallen van de infectie, vooral wanneer het niet snel wordt behandeld, kan de schimmel diep doordringen in de haarzakjes, waardoor haaruitval en beschadiging van het haar optreden. Dit kan leiden tot kale plekken op de hoofdhuid. In sommige gevallen kunnen er littekens ontstaan in de gebieden die ernstig aangetast zijn door de schimmel, wat blijvende haarschade en onomkeerbare kaalheid kan veroorzaken. Het risico op littekens neemt toe bij de vorming van een kerion, een ontstoken en etterende tumor die ontstaat bij de ernstige vorm van de infectie.

Secundaire bacteriële infecties

Bij tinea capitis kunnen secundaire bacteriële infecties optreden als gevolg van het krabben aan de geïnfecteerde gebieden. Door de jeuk en ontsteking kunnen kleine wonden ontstaan, die de toegangspoort vormen voor bacteriën. Deze infecties kunnen de symptomen verergeren en leiden tot ernstige complicaties, zoals abcessen of cellulitis. Het behandelen van de secundaire infectie is essentieel om verdere schade te voorkomen. Bacteriële infecties kunnen de genezing van tinea capitis vertragen en in sommige gevallen leidt dit tot de noodzaak van antibiotica.

Systemische verspreiding van de infectie

Hoewel tinea capitis meestal beperkt blijft tot de hoofdhuid, kan het in zeldzame gevallen zich verder verspreiden naar andere delen van het lichaam. Dit kan gebeuren wanneer de schimmel zich via de bloedbaan verspreidt, vooral bij patiënten met een verzwakt immuunsysteem. Het kan zich ook manifesteren als een systemische schimmelinfectie, wat een levensbedreigende situatie kan zijn. Patiënten met HIV, diabetes of andere aandoeningen die het immuunsysteem onderdrukken, lopen een verhoogd risico op systemische verspreiding van de infectie.

Fungale ontstekingen buiten de hoofdhuid

In sommige gevallen kan tinea capitis leiden tot andere schimmelinfecties op de huid. Het kan bijvoorbeeld de hals, het gezicht of de romp aantasten, wat leidt tot de vorming van ringwormachtige huiduitslag. Dit gebeurt vaak wanneer de schimmel zich verder verspreidt van de hoofdhuid naar aangrenzende gebieden. Het is belangrijk om dergelijke secundaire schimmelinfecties onmiddellijk te behandelen om verdere verspreiding te voorkomen.

Psychosociale gevolgen

De cosmetische effecten van tinea capitis kunnen ook leiden tot psychosociale gevolgen voor de patiënt. Vooral bij kinderen kan het verschijnen van kale plekken en zichtbare huiduitslag een impact hebben op hun zelfbeeld en leiden tot sociaal isolement of emotionele stress. Het kan leiden tot verminderd zelfvertrouwen en problemen met sociale interacties, vooral als de aandoening wordt geassocieerd met stigmatisering. Het bieden van therapie, waaronder psychotherapie in ernstige gevallen, kan nuttig zijn om de emotionele impact van de aandoening te helpen verminderen.

Haarhergroei en langdurige effecten

Hoewel tinea capitis meestal tijdelijk is en de haargroei zich herstelt na behandeling, kunnen sommige patiënten langdurige effecten ervaren. Bij ernstige gevallen of wanneer er littekens zijn gevormd, kan de haargroei blijvend verstoord zijn. Dit kan leiden tot chronische kaalheid in de aangetaste gebieden, zelfs nadat de schimmel is uitgeroeid. Dit benadrukt het belang van vroege en effectieve behandeling om de kans op dergelijke complicaties te minimaliseren.

Impact op de algemene gezondheid van kwetsbare patiënten

Patiënten met een verzwakt immuunsysteem, zoals ouderen, zwangere vrouwen, of patiënten die immuunsuppressiva gebruiken, lopen een verhoogd risico op complicaties door tinea capitis. De schimmel kan zich gemakkelijker verspreiden en ernstiger worden in deze groepen. Daarom is het van cruciaal belang om preventieve maatregelen te nemen, zoals het versterken van hygiënische gewoonten en het gebruik van antischimmelmedicatie bij de eerste tekenen van de aandoening.

Preventie en verzorging van schimmelinfectie op hoofdhuid

Om het risico op tinea capitis te verminderen, is goede persoonlijke hygiëne cruciaal. Dit omvat regelmatige reiniging van de hoofdhuid, het vermijden van het delen van persoonlijke items, en het grondig reinigen van voorwerpen die in contact zijn gekomen met een geïnfecteerde persoon. Het is ook nuttig om het haar en de hoofdhuid goed te drogen na blootstelling aan vochtige omstandigheden.

Lees verder

• Haaruitval (alopecia): Haaraandoeningen met haarverlies
• Pijnlijke hoofdhuid: Oorzaken van pijn en gevoeligheid
• Tinea (ringworm): Huidinfecties door schimmels
• Infecties aan hoofdhuid: Oorzaken, symptomen en behandeling
• Schimmel huidinfecties: Huidinfectie door schimmels