Scotoom: Zien van blinde vlek in gezichtsveld

Door een heleboel oog- en hersenaandoeningen en ook enkele omgevingsfactoren, zien mensen mogelijk één of meer blinde vlekken in het gezichtsveld, gekend als ‘scotomen’. In de praktijk zijn deze ‘blinde’ plekken niet altijd volledig zwart; tal van combinaties zijn mogelijk en ook de locatie en mate van de gezichtsuitval is variabel. Nadat de diagnose gesteld is, behandelt de arts het onderliggende probleem van de scotomen. Soms zijn de scotomen tijdelijk, maar wanneer de blinde vlekken permanent zijn, zijn soms aanpassingen en hulpmiddelen voor slechtzienden nodig omdat het gezichtsvermogen permanent is aangetast.

• Aandoeningen aan ogen en hersenen en scotomen
• Omgevingsfactoren en een scotoom
• Symptomen bij gezichtsvelduitval
• Soorten gezichtsvelddefecten in het gezichtsveld
• Diagnose en onderzoeken
• Behandeling en prognose van zien van blinde vlekken

Aandoeningen aan ogen en hersenen en scotomen

Een scotoom is het gevolg van een probleem in de hersenen, een probleem in het oog of een probleem in de oogzenuw. De oogzenuw ligt achteraan in het oog en stuurt beelden naar de hersenen. Vele aandoeningen veroorzaken mogelijk een scotoom zoals:

• achromatopsie (volledig kleurenblind zijn)
• acute zonale occulte perifere retinopathie
• cerebrale visuele inperking (CVI: hersenaandoening)
• cytomegalovirus (CMV) retinitis
• diabetisch maculaoedeem (oogaandoening door diabetes)
• diabetische neuropathie (zenuwschade door diabetes met pijn)
• diabetische retinopathie (oogaandoening door diabetes)
• een hersentrauma
• een hersentumor
• een hoge bloeddruk (hypertensie)
• een oogtrauma
• een oogtumor
• glaucoom (verhoogde oogdruk met verlies van gezichtsvermogen)
• het Bardet-Biedl-syndroom (symptomen aan skelet, gewicht en ogen)
• het Susac-syndroom (afwijkingen aan oren, ogen en hersenen)
• het syndroom van Usher (auditieve en visuele beperking)
• Leber erfelijke optische neuropathie (LHON)
• maculaoedeem (zwelling door vochtophoping in de gele vlek)
• migraine (aanvallen van een aura en/of eenzijdige hoofdpijn)
• hemiplegische migraine (hoofdpijn en neurologische symptomen)
• oogmigraine (aanvallen van tijdelijke blindheid en hoofdpijn)
• multiple sclerose (chronische auto-immuunaandoening)
• natte maculadegeneratie (lekkende nieuwe bloedvaten in oog)
• netvliesaandoeningen
• oogproblemen bij een beroerte (schade aan gezichtsvermogen door onvoldoende bloedtoevoer naar de hersenen)
• oogzenuwaandoeningen
• open-hoek glaucoom (oogaandoening met schade aan oogzenuw)
• polycythemia vera (bloedziekte met toename alle bloedcellen)
• retinitis pigmentosa (verlies kegeltjes en staafjes in oog)
• retinoschisis (splijting in netvlies (retina) in het oog)
• toxoplasmose (infectie met symptomen aan hersenen en ogen)
• tunnelzicht (kokerzicht: verlies van het perifere gezichtsvermogen)

Omgevingsfactoren en een scotoom

Naast diverse aandoeningen die leiden tot een scotoom, zijn enkele omgevingsfactoren bekend voor dit symptoom. Zo veroorzaakt de blootstelling aan chemische stoffen (zoals methylalcohol of quinine) sneller een blinde vlek in het gezichtsvermogen. Verder staan enkele medicijnen er om bekend om als bijwerking mogelijk scotomen tot stand te brengen. Dit gebeurt bijvoorbeeld bij anti-aritmica, die de arts voorschrijft bij bepaalde hartaandoeningen. Ook medicatie voor het behandelen van malaria (infectieziekte met koorts, geelzucht en zwakte), is soms geassocieerd met het verschijnen van een scotoom. Verder leidt roken sneller tot een scotoom, want roken veroorzaakt soms leeftijdsgebonden maculadegeneratie (LMD) waarbij blinde vlekken ontstaan. Tot slot dragen ernstige voedingstekorten en een slechte voeding bij aan de totstandkoming van een scotoom.

Symptomen bij gezichtsvelduitval

Een scotoom bevindt zich mogelijk overal in het gezichtsveld: in het midden of rond de randen. De uitval in het gezichtsveld is soms donker, heel licht of juist wazig. Het is eveneens mogelijk dat de patiënt flikkerende lichtjes ziet (fotopsie) nabij het midden van het gezichtsveld. Deze lichtflitsen drijven mogelijk weg, of creëren bogen in het gezichtsveld. Verder is een scotoom tijdelijk (zoals bij migraine) of permanent. Patiënten met een scotoom ervaren kleurenzienstoornissen; ze hebben namelijk problemen bij het duidelijk zien van bepaalde kleuren. Daarnaast hebben patiënten een duidelijke behoefte aan helder licht (een goede verlichting) en een goed contrast om goed te kunnen zien. Details worden tot slot niet altijd meer goed waargenomen door patiënten met een scotoom. Hierdoor hebben patiënten bijvoorbeeld problemen met het herkennen van gezichten.

Soorten gezichtsvelddefecten in het gezichtsveld

Bilateraal scotoom

Door een hypofysetumor ontstaat hemianopsie waarbij een zeer omvangrijk verlies van het gezichtsvermogen ontstaat door een uitval van het gedeelte van het gezichtsveld.

Centraal scotoom

Bij een centraal scotoom is de visus in het centrale gezichtsveld afwezig of verminderd. Kleurzienstoornissen en problemen met het zien van details komen hierbij voor. Wanneer patiënten in beweging zijn, is het vaak makkelijker om te navigeren met de ogen dan wanneer ze in rust zijn.

Flikkerscotoom

Wanneer flikkeringen aanwezig zijn bij de gezichtsvelduitval, is sprake van een ‘flikkerscotoom’.

Hemianopisch scotoom

Bij een hemianopisch scotoom is de visus aan één zijde van het centrale gezichtsveld verminderd of afwezig.

Perifeer scotoom

Wanneer aan de zijkant (rand) van het gezichtsvermogen een scotoom verschijnt, is in dit gebied het gezichtsvermogen afwezig of verminderd. Het zien van details en kleuren vormt voor deze patiënten geen probleem. Ze hebben goede verlichting nodig om optimaal te functioneren. Wel is het voor hen moeilijk om te navigeren in beweging, omdat ze bepaalde objecten mogelijk niet zien.

Pareacentraal scotoom

Bij een pareacentraal scotoom is het gezichtsvermogen dichtbij het centrale gezichtsveld aangetast, maar de blinde vlek is niet in het centrale gezichtsveld zelf aanwezig.

Diagnose en onderzoeken

De oogarts bevraagt de patiënt over de aanwezige symptomen. Hij is eveneens geïnteresseerd in de medische geschiedenis van de patiënt. Nadat hij alle informatie verzameld heeft, voert de oogarts een uitgebreid oogonderzoek uit. Hij bekijkt met behulp van een spleetlamp (een speciale microscoop met hieraan bevestigd een lampje) de voor- en achterzijde van het oog. Bovendien wil hij de achterkant van de ogen beter inspecteren, wat mogelijk is door middel van een oftalmoscopie. Hiervoor moet hij eerst de pupillen van de patiënt verwijden met behulp van speciale oogdruppels, gekend als ‘mydriatica’. Een gezichtsveldonderzoek is eveneens standaard aanbevolen wanneer één of meer blinde vlekken in het gezichtsveld aanwezig zijn. Afhankelijk van de vermoedelijke onderliggende pathologie, zijn nog verdere oogonderzoeken en/of hersentests nodig. Meestal zet de arts hiervoor beeldvormende onderzoeken in zoals een CT-scan of MRI-scan.

Behandeling en prognose van zien van blinde vlekken

Heel vaak is een scotoom tijdelijk, en dan trekt dit binnen het uur weer weg, bijvoorbeeld bij hoofdpijn door migraine. Wanneer het scotoom aan de buitenste randen van het gezichtsvermogen ligt, dan zijn meestal geen ernstige visusproblemen te verwachten. Maar een scotoom in het centrale gezichtsvermogen, is niet te behandelen met een bril, contactlenzen of een operatie. Sommige patiënten hebben een lichte tot ernstige visuele beperking, of zijn zelfs maatschappelijk blind (juridisch blind). De arts zet bijgevolg vaak hulpmiddelen in om het verminderd gezichtsvermogen te ondersteunen. Op de markt zijn vele aanpassingen en hulpmiddelen voor slechtzienden (en blinden) te vinden zoals:

• activiteiten dagelijks leven:
• aanpassingen en hulpmiddelen van de euro
• keukenaanpassingen en kookhulpmiddelen
• puzzelen
• sprekende kleurendetector
• tv: sprekende ondertiteling
• zelfstandig wonen met een visuele handicap
• computer:
• brailleleesregel voor (zwaar) slechtzienden en blinden
• brailleprinter: documenten in braille afdrukken
• screenreaders: schermuitleesprogramma (zet informatie van de computer om in spraak, braille of vergroting)
• Zoomtext: Nederlandstalig vergrotings- en spraakprogramma
• gsm:
• app "be my eyes" (help een blinde en speel hun ogen)
• iPhone, iPad en andere Apple-producten
• lezen en schrijven
• beeldschermloep: hulpmiddel met camera voor slechtzienden
• daisy-speler: navigeren door lectuur voor leesbeperkten
• krant lezen
• lezen in braille, grootletterdruk en gesproken lectuur
• optische hulpmiddelen
• schrijfhulpmiddelen
• voorleestoestel: documenten voorlezen met spraak
• mobiliteit
• blindengeleidehond
• Ultracane: een slimme stok voor blinden en slechtzienden
• witte stok: herkenningsstok, taststok, steunstok

Sommige patiënten krijgen hiervoor specifieke revalidatietraining voor blinden en slechtzienden. Het verdient alleszins de aanbeveling om onafhankelijk advies over hulpmiddelen in te winnen alvorens deze aan te schaffen. De ZieZo-beurs, een nationale beurs rond blinden en slechtzienden die jaarlijks of om de twee jaar plaatsvindt, is één van de mogelijk interessante evenementen die een slechtziende persoon met scotomen kan bezoeken.

Lees verder

• Gezichtsveldonderzoek: Onderzoek uitval gezichtsveld
• Gezichtsvelduitval en gezichtsvelddefect: Soorten onderzoek
• Hemianopsie: Ogen - Uitval van gedeelte van gezichtsveld
• Tunnelzicht (kokerzicht): Verlies perifeer gezichtsvermogen
• Verlies van perifeer gezichtsvermogen (zicht om zich heen)