Hersenmetastasen: Uitzaaiingen van kanker in hersenen

Wanneer primaire (oorspronkelijke) kanker uitzaait naar de hersenen, is in medische termen sprake van ‘hersenmetastasen‘ of ook wel ‘cerebrale metastasen’. Bij circa 10-30% van alle kankerpatiënten met uitzaaiingen, zijn de hersenen ook getroffen. De uitgezaaide hersentumoren veroorzaken druk op de hersenen waardoor de hersenfunctie is aangetast. Dit zorgt voor tal van neurologische tekenen, zoals onder andere motorische en visuele problemen, hoofdpijn en epileptische aanvallen. Uitzaaiingen van kanker in de hersenen zijn niet meer te genezen, maar een palliatieve symptomatische en levensverlengende behandeling is wel mogelijk.

• Oorzaken van hersenmetastasen
• Neurologische symptomen: Hoofdpijn en epileptische aanvallen
• Diagnose en onderzoeken
• Behandeling van uitzaaiingen van kanker in hersenen
• Prognose van uitgezaaide tumor(en) in hersengebied
• Complicaties
• Preventie van hersenmetastasen

Oorzaken van hersenmetastasen

Hersenmetastasen komen tot uiting wanneer kankercellen zich via de bloedbaan of het lymfesysteem vanuit de oorspronkelijke tumor (primaire kankerplaats) verspreiden (metastaseren) naar de hersenen. In de hersenen vermenigvuldigen de kankercellen zich, zodat zich één of meer tumoren vormen. Hersenmetastasen komen vooral tot stand bij deze vormen van primaire kanker:

• Borstkanker
• Een adenocarcinoom van het spijsverteringskanaal (komt vaak voor bij dikkedarmkanker)
• Een melanoom
• Een niercelcarcinoom (nierkanker)
• Longkanker

Ook bij een choriocarcinoom (kanker in baarmoeder tijdens de zwangerschap) komen metastasen nog regelmatig voor in de hersenen. Bij andere kankervormen gebeuren hersenmetastasen eveneens, maar minder vaak.

Neurologische symptomen: Hoofdpijn en epileptische aanvallen

Patiënten met uitzaaiingen van kanker in de hersenen presenteren zich met diverse symptomen, afhankelijk van de locatie, de grootte, het groeitempo en het aantal van de tumoren. Vaak voorkomende klachten zijn hoofdpijn, epileptische aanvallen, nekstijfheid, veranderingen in de mentale status, geheugenproblemen, stemmingswisselingen, duizeligheid, ataxie (coördinatie- en evenwichtsproblemen), misselijkheid en braken, en visuele problemen zoals fotofobie (overgevoeligheid voor licht). Algemene symptomen zoals vermoeidheid / kankervermoeidheid en gewichtsverlies komen ook voor. Wel zijn vele patiënten mogelijk asymptomatisch.

Diagnose en onderzoeken

Neurologisch onderzoek

De arts voert bij de patiënt een neurologisch onderzoek uit. Hij test met andere woorden het gezichtsvermogen, het gehoorvermogen, de balans en coördinatie, en de reflexen. Wanneer de patiënt op één of meer van deze punten slecht scoort, is vermoedelijk sprake van een hersentumor.

Diagnostisch onderzoek

De arts voert een grondig bloedonderzoek uit en zet beeldvormende onderzoeken in, zoals een röntgenfoto van de borstkas (thoraxfoto), een CT-scan, een MRI-scan en een PET-scan (onderzoek van de stofwisseling in het lichaam). Deze beeldvormende testen geven de arts informatie over de tumorbelasting in de hersenen en bijbehorende structuren, naast de rest van het lichaam, en zijn een integraal onderdeel voor het opstellen van een optimaal behandelingsplan. Soms is een biopsie nodig waarbij de arts een stukje weefsel van de hersenen wegneemt en dit dan in een laboratorium verder laat onderzoeken.

Behandeling van uitzaaiingen van kanker in hersenen

De behandeling van hersenmetastasen is vooral palliatief bedoeld. De arts behandelt de aanwezige symptomen symptomatisch. Voorts is een systemische behandeling mogelijk om het leven van de patiënt te verlengen.

Symptomatische behandeling

Corticosteroïden (krachtige ontstekingsremmers) zijn inzetbaar voor het verlichten van de zwelling rond de tumor in de hersenen. Verder schrijft de arts hyperosmolaire medicijnen voor om de druk in de hersenen te verminderen. Verder krijgt de patiënt mogelijk anticonvulsiva of anti-epileptica om aanvallen te verminderen. Ook zijn er nog medicijnen beschikbaar voor het verbeteren van de stemming en de cognitie, waardoor de algemene kwaliteit van leven verbetert. Bovendien is een verwijzing naar een ergotherapeut, logopedist of fysiotherapeut bij een aantal patiënten zinvol. De patiënt krijgt tot slot palliatieve zorgen van een team van specialisten, waaronder artsen, verpleegkundigen, psychologen en maatschappelijk werkers.

Systemische behandeling

Systemische therapieën genezen de uitzaaiingen van kanker niet, maar verlengen wel de overlevingstermijn van de patiënt. De arts zet (een combinatie van) radiotherapie, chemotherapie en een chirurgische resectie (verwijdering van een deel van de tumor) in voor de behandeling van hersenmetastasen.

Radiotherapie
Een röntgenapparaat bestraalt het gehele hersengebied, maar stereotactische chirurgie is eveneens mogelijk. Bij stereotactische radiochirurgie krijgt de patiënt op één plek (waar de tumor gelokaliseerd is) bijzonder veel straling om de tumorcellen te doden. In slechts één behandeling van stereotactische radiochirurgie is de arts in staat om de hele behandeling uit te voeren, en zelfs meerdere tumoren te behandelen. Vaak voorkomende bijwerkingen van stereotactische radiotherapie omvatten misselijkheid, braken, haaruitval, hoofdpijn en duizeligheid. Wel lijdt de patiënt bij dit type radiotherapie minder snel aan geheugenproblemen dan wanneer het hele hersengebied bestraald wordt.

Chemotherapie
De meeste uitgezaaide tumoren in de hersenen reageren niet op chemotherapie, hoewel kleincellige longkanker, borstkanker en een lymfoom vaak wel reageren op chemotherapie. In de meeste gevallen zet de arts twee à drie chemotherapeutische middelen (cytostatica) in in combinatie met bestraling van het gehele hersengebied.

Chirurgie
Een chirurgische resectie is standaard nodig voor eenzijdige metastasen groter dan drie centimeter en in niet-gevoelige gebieden van de hersenen. Een operatie gebeurt echter niet bij een tumor die reageert op radiotherapie (zoals bijvoorbeeld een kleincellige longtumor) of bij patiënten bij wie de levensverwachting minder dan drie maanden bedraagt en/of meerdere letsels aanwezig zijn.

Prognose van uitgezaaide tumor(en) in hersengebied

Wanneer een patiënt met hersenmetastasen zich niet laat behandelen, komt hij gemiddeld binnen één à twee maanden te overlijden. De meeste patiënten leven dankzij de behandeling enkele maanden langer, maar veelal komen ze toch binnen het jaar te overlijden. Sommige patiënten, die enkel uitzaaiingen in de hersenen hebben en niet in andere organen, leven sporadisch wel wat langer.

Complicaties

De complicaties van hersenmetastasen zijn vaak gerelateerd aan de groei van de tumoren en de druk die ze uitoefenen op de hersenen. Veelvoorkomende complicaties zijn:

• Neurologische achteruitgang, zoals verlies van motorische functies, coördinatieproblemen en geheugenverlies.
• Verhoogde intracraniale druk, wat kan leiden tot epileptische aanvallen, duizeligheid en misselijkheid.
• Verlies van cognitieve functies, wat kan resulteren in verwardheid, stemmingswisselingen en geheugenproblemen.
• Beroerte (onvoldoende bloedtoevoer naar de hersenen met lichamelijke en mentale symptomen).
• Visuele problemen, zoals fotofobie en gezichtsvelddefecten.

Preventie van hersenmetastasen

Preventie van hersenmetastasen richt zich op het tijdig herkennen en behandelen van primaire kankertumoren, evenals het monitoren van patiënten met een verhoogd risico. Mogelijke preventieve maatregelen zijn:

• Regelmatige opvolging bij patiënten met een hoge kans op metastasering, zoals die met uitzaaiingen in andere organen.
• Vroegtijdige detectie en behandeling van primaire tumoren door middel van routinematige screenings en medische controles, vooral bij kankers met een hoge kans op hersenmetastasen, zoals borstkanker en longkanker.
• Aanpassing van behandelingsstrategieën op basis van het risico op metastasering bij de eerste diagnose, door gebruik te maken van preventieve therapieën zoals radiotherapie of chemotherapie indien nodig.
• Gezonde levensstijl en het volgen van medische richtlijnen om de algehele gezondheid te bevorderen en het risico op kanker en uitzaaiingen te verminderen, waaronder het handhaven van een evenwichtig voedingspatroon en regelmatige lichaamsbeweging.
• Educatie en bewustwording over symptomen van hersenmetastasen bij patiënten met kanker, zodat vroege tekenen snel kunnen worden opgemerkt en behandeld.
• Interdisciplinair team van zorgverleners, inclusief oncologen, neurologen en andere specialisten, om een geïntegreerde aanpak te bieden voor preventie en vroege behandeling.

Lees verder

• Longmetastasen: Uitzaaiingen van kanker in de longen
• Levermetastasen: Uitzaaiingen van kanker in de lever
• Botmetastasen: Uitzaaiingen van kanker in de botten met pijn
• Metastasen: Uitzaaiingen van kanker in andere lichaamsdelen
• Kankerpijn: Oorzaken & types pijn en soorten pijnmedicatie