Metastasen: Uitzaaiingen van kanker in andere lichaamsdelen

Bij kanker ontstaat een vermeerdering van abnormale en zieke cellen in één deel van het lichaam. Wanneer deze cellen zich ontwikkelen in andere lichaamsdelen dan de primaire site, is sprake van uitzaaiingen, hetgeen in medische termen gekend is als ‘metastasen’. Veel sterfgevallen van kanker resulteren uit kanker die zich verspreid heeft van de oorspronkelijke tumor en naar andere weefsels en organen. Dankzij enkele (combinaties van) behandelingen is het echter vaak wel mogelijk om de progressie van de uitzaaiingen te vertragen en de levenskwaliteit nog te verhogen.

• Synoniemen van metastasen
• Niet altijd uitgezaaide kanker
• Verspreiding van kankercellen
• Secundaire kanker
• Mechanisme voor de verspreiding van kankerachtige uitzaaiingen
• Invasie van weefsels
• Ontstaan van nieuwe tumor
• Locatie van uitzaaiingen
• Symptomen
• Diagnose en onderzoeken
• Behandeling van uitgezaaide kanker in andere lichaamsdelen
• Prognose van uitgezaaide tumorcellen in organen en weefsels

Synoniemen van metastasen

Artsen gebruiken af en toe de termen ‘gemetastaseerde kanker’, ‘uitgezaaide kanker’ of ‘stadium IV kanker’ om metastasen aan te duiden.

Niet altijd uitgezaaide kanker

Vrijwel elke kankervorm is in staat om zich uit te zaaien. Maar niet altijd is sprake van uitzaaiingen. Een snelle diagnose en behandeling voorkomt mogelijk metastasen. Dit hangt ook af van het type kanker, de agressiviteit van de kanker en andere factoren. Sommige kankers veroorzaken bijvoorbeeld weinig uitzaaiingen, zoals eierstokkanker. Een basaalcelcarcinoom (langzaam groeiende vorm van huidkanker) veroorzaakt vrijwel nooit metastasen.

Verspreiding van kankercellen

Metastasen verwijst naar een verspreiding van kankercellen uit één orgaan naar een ander orgaan. Diverse verspreidingsmogelijkheden zijn bekend. Het vermogen tot metastaseren is een eigenschap van de tumorcel, die onder andere afhangt van de productie van adhesiemoleculen (waardoor de tumorcel zich aan weefsel kan hechten) en enzymen, zoals collagenasen, waardoor de tumorcel zich beter kan verspreiden. De kankercellen verspreiden zich voornamelijk via de bloedbaan (hematogene metastasering) of via de lymfebanen naar de lymfeklieren verspreid (lymfogene metastasering). Kankercellen zijn tevens in staat om tumorcellen via oppervlakten of in lichaamsholten te verslepen, hetgeen het vaakst plaatsvindt in de buikholte.

Secundaire kanker

De tumorcellen koloniseren één of meerdere organen die zich op afstand bevinden. De metastasen geven aanleiding tot het ontstaan van dochtergezwellen met dezelfde kenmerken als de primaire tumor. Wanneer daarom uitzaaiingen aanwezig zijn in andere organen, is sprake van ‘secundaire kanker’.

Mechanisme voor de verspreiding van kankerachtige uitzaaiingen

Het mechanisme van de ontwikkeling van metastasen is gerelateerd aan de expressie van bepaalde genen die afgeremd zijn bij normale cellen.

Invasie van weefsels

De genetische wijziging van de tumorcellen leidt tot een slechte werking van de normale cellen. De cellen worden tevens mobiel, waardoor ze na het vernietigen van de omliggende weefsels, zich kunnen aansluiten bij het vasculaire of het lymfatische netwerk

• Ofwel breken tumorcellen van de primaire tumor binnen door de vaatwand (invasie), waarbij ze de hulp krijgen van macrofagen (cellen die infiltreren in weefsels)
• Ofwel voegen tumorcelen zich toe bij de bloedstroom door het vaatnetwerk van de tumor. De tumorcellen worden vervolgens omringd door bloedplaatjes (om de druk van de bloedstroom te weerstaan) en gaan gewoon mee met de stroom. Ze reizen dan door de bloedsomloop en komen terecht bij een bloedvat van een nabijgelegen orgaan. Ze dringen daarna de bloedvatwand binnen en verplaatsen zich naar het omringende weefsel. Ze bereiken op deze manier nieuwe organen of weefsels.

De kankercellen gaan vervolgens:

• ofwel blijven slapen in de staat van micro-metastase (als ze ongeschikt zijn voor het orgaan dat zojuist is gekoloniseerd);
• ofwel zich ontwikkelen (kolonisatie) als ze zich aanpassen, wat soms meerdere jaren in beslag neemt.

Ontstaan van nieuwe tumor

Bij een kolonisatie ontstaat in de organen of weefsels weer een tumor. Hierdoor groeien nieuwe bloedvaten, waardoor een bloedtoevoer ontstaat waardoor de tumor kan blijven groeien. De nieuwe, gemetastaseerde tumor is hetzelfde type kanker als de primaire tumor. Als borstkanker zich bijvoorbeeld naar de longen verspreidt, zijn de kankercellen in de longen borstkankercellen, en geen longkankercellen.

Locatie van uitzaaiingen

Sommige organen zijn vaker onderhevig aan uitzaaiingen dan andere:

• de botten (botmetastasen)
• de hersenen (hersenmetastasen)
• de lever (levermetastasen)
• de longen (longmetastasen: is vaak één van de eerste plaatsen waar de bloedbaan kankercellen naartoe brengen nadat ze de primaire tumor hebben verlaten)
• de lymfeklieren (lymfekliermetastasen)

Sommige vormen van kanker verspreiden zich meestal naar bepaalde lichaamsdelen:

• alvleesklierkanker: verspreidt zich snel naar de lever, de longen en het peritoneum
• baarmoederkanker: verspreidt zich snel naar de botten, de lever, de longen, het peritoneum en de vagina
• bijnierkanker: verspreidt zich snel naar de botten, de hersenen, de lever en de longen
• blaaskanker: verspreidt zich snel naar de botten, de lever en de longen
• borstkanker: verspreidt zich snel naar de botten, de lever, de longen, de borstwand en de hersenen
• dikkedarmkanker en rectumkanker: verspreidt zich snel naar de lever en de longen
• een melanoom (vorm van huidkanker): verspreidt zich snel naar de botten, de hersenen, de lever, de longen, de huid en de spieren
• eierstokkanker: verspreidt zich snel naar de lever, de long en het peritoneum (buikvlies)
• longkanker: verspreidt zich snel naar de andere long, de hersenen, de botten, de lever en de bijnieren
• maagkanker: verspreidt zich snel naar de lever, de longen en het peritoneum
• nierkanker: verspreidt zich snel naar de bijnieren, de botten, de hersenen, de lever en de longen
• prostaatkanker: verspreidt zich snel naar de bijnieren, de botten, de lever en de longen
• schildklierkanker: verspreidt zich snel naar de botten, de lever en de longen

Symptomen

Gemetastaseerde kanker veroorzaakt niet altijd symptomen. Wanneer symptomen optreden, zijn de aard en frequentie ervan afhankelijk van de grootte en locatie van de uitgezaaide tumoren. Enkele veel voorkomende symptomen van gemetastaseerde kanker zijn:

• botmetastasen: botpijn en botbreuken
• hersenmetastasen: hoofdpijn, toevallen of duizeligheid
• levermetastasen: geelzucht of een zwelling in de buik (ascites)
• longmetastasen: kortademigheid

Diagnose en onderzoeken

Metastasen komen relatief vaak voor bij kwaadaardige tumoren. Als de preventie van kanker onvoldoende is en de diagnose gebeurt pas in een late fase, dan zijn vaak reeds meerdere metastasen tot stand gekomen. Ze veroorzaken soms weinig symptomen, wat het opsporen ervan soms een uitdaging vormt voor de arts. Bovendien zijn micro-metastasen niet detecteerbaar. Anderzijds veroorzaken sommige metastatische tumoren symptomen, nog voordat de arts de primaire tumor gedetecteerd heeft. Bovendien evolueren de uitzaaiingen zich sneller wanneer dan de ontwikkeling van de primaire kanker. Meerdere onderzoeken zijn bruikbaar voor het opsporen van metastasen. Verschillende onderzoeken onthullen andere informatie. De uitgevoerde onderzoeken zijn in functie van het type primaire kanker en/of aanwezige symptomen. Mogelijke testen zijn:

• een biopsie (verwijderen van een weefselmonster en microscopisch laten onderzoeken)
• beeldvormende onderzoeken zoals:
• een botscan
• een CT-scan
• een echografie
• een MRI-scan
• een PET-scan
• een bloedonderzoek

Behandeling van uitgezaaide kanker in andere lichaamsdelen

Metastasen zijn beter bestand tegen kankerbehandelingen zoals chemotherapie en radiotherapie. De behandeling van kanker is intensiever wanneer metastasen aanwezig zijn. De behandeling is afhankelijk van:

• de leeftijd en gezondheid van de patiënt
• de mate van metastasen en waar de locatie van de uitzaaiingen
• de persoonlijke behandelingsvoorkeuren
• het type van de oorspronkelijke (primaire) kanker en de locatie van deze kanker

Meestal zet de arts chemotherapie, radiotherapie en/of een operatie in om de uitzaaiingen te verwijderen.

Prognose van uitgezaaide tumorcellen in organen en weefsels

Metastasen zijn het laatste stadium van de ontwikkeling van kwaadaardige tumoren (na een lokale uitbreiding, uitzaaiingen naar naburige weefsels en lymfeknopen). Ze zijn problematisch, niet alleen omdat ze het orgaan bedreigen dat niet meer normaal functioneert, maar ook omdat ze verschillende vitale functies verstoren door tegelijkertijd meerdere organen te bereiken. Metastasen zijn dus verantwoordelijk voor bijna 90% van de sterfgevallen veroorzaakt door kanker. In sommige situaties is uitgezaaide kanker nog te genezen, maar meestal is de behandeling van metastasen niet genezend. De groei valt echter bij veel patiënten wel te vertragen. Daarnaast is de arts veelal eveneens in staat om de symptomen te verminderen. Dankzij de medische behandelingen leeft de patiënt daarom vele maanden of zelfs jaren langer met bepaalde soorten kanker, zelfs na de ontwikkeling van uitzaaiingen.

Lees verder

• Carcinoom: Kanker op huid, in slijmvliezen en in organen
• Levermetastasen: Uitzaaiingen van kanker in de lever
• Botmetastasen: Uitzaaiingen van kanker in de botten met pijn
• Hersenmetastasen: Uitzaaiingen van kanker in hersenen
• Longmetastasen: Uitzaaiingen van kanker in de longen