Oedeem: symptomen, oorzaken en behandeling vochtophoping

Oedeem duidt op overmatige vochtophoping in een bepaald lichaamsdeel. Oedeem is zwelling die wordt veroorzaakt door vocht dat opgesloten zit in de weefsels van het lichaam. Oedeem treedt het vaakst op in voeten, enkels en benen, maar kan zich ook voordoen in andere delen van het lichaam, zoals het gezicht, de handen en de buik. Het kan ook het hele lichaam treffen. Er is meestal sprake van een onderliggende ziekte of aandoening. Symptomen zijn afhankelijk van de oorzaak van de vochtophoping en de klachten ontwikkelen zich normaal gesproken geleidelijk. Er zijn medicijnen beschikbaar om oedeem te behandelen. Oedeem kan ook vaak verholpen worden met zelfzorgmaatregelen. Milde oedeem komt vaak voor en is meestal ongevaarlijk. Het kan te wijten zijn aan medicijnen, allergieën of een ernstiger onderliggende ziekte. Meer vrouwen dan mannen worden getroffen door oedeem. Oedeem treedt bijvoorbeeld vaak op tijdens de zwangerschap, vooral in benen, enkels en voeten. De oorzaak is soms onbekend.

• Wat is oedeem?
• Soorten oedeem
• Getroffen lichaamsdelen
• Handen, armen, voeten, enkels en benen
• Oogoedeem
• Buikoedeem of ascites
• Hersenoedeem
• Longoedeem
• Lymfoedeem (in arm, been, romp, hals, gezicht of bekken)
• Wie krijgt er last van?
• Symptomen van vochtophoping
• Oorzaken van oedeem
• Lange tijd zitten of staan
• Medicijnen
• Allergische reactie
• Te veel zout
• Veneuze insufficiëntie
• Zwangerschap
• Congestief hartfalen
• Levercirrose
• Diabetes
• Nierziekte
• Nierschade
• Aandoeningen die de hersenen treffen
• Trage schildklier
• Niet goed functionerend lymfesysteem
• Ernstige, langdurige eiwitdeficiëntie
• Risicofactoren
• Complicaties
• Onderzoek en diagnose
• Behandeling van oedeem
• Zelfzorgmaatregelen
• Beweging
• Hoger leggen
• Massage
• Compressie
• Bescherming
• Verminderde zoutinname
• Prognose
• Preventie

Wat is oedeem?

Oedeem is een overmatige ophoping van vocht in een bepaald lichaamsdeel. Oedeem is zwelling die optreedt wanneer te veel vocht vast komt te zitten in de weefsels van het lichaam, met name de huid. Er zijn verschillende oorzaken en soorten oedeem. Longoedeem beïnvloedt bijvoorbeeld de longen, terwijl perifeer oedeem duidt op vochtophoping in de periferie van het lichaam (bijvoorbeeld enkels, benen of armen). Oedeem begint meestal langzaam, maar het begin kan zich ook plotseling voordoen. Het is een veel voorkomend probleem en soms is het een teken van een ernstige aandoening.

Soorten oedeem

Er worden verschillende typen of soorten oedeem onderscheiden:

• Idiopathisch oedeem: van onbekende oorsprong.
• Gelokaliseerd oedeem: vochtretentie in een bepaald deel van het lichaam, meestal te wijten aan een blessure of een allergische reactie.
• Gegeneraliseerd oedeem: de vochtophoping beïnvloedt het hele lichaam. Het veroorzaakt meestal opgezwollen enkels na staan en gezwollen ogen na een tijdje liggen. Dit kan te wijten zijn aan een onderliggende hartaandoening.
• Cerebraal oedeem: vocht in de hersenen, meestal als gevolg van infectie (hersenvliesontsteking of meningitis) of ernstige hersenziekte (beroerte of hersentumor).
• Longoedeem: vocht in de longen, meestal als gevolg van hartaandoeningen.
• Lymfoedeem: een opeenhoping van lymfevocht wanneer de lymfekanalen beschadigd zijn, bijvoorbeeld na een borstkankeroperatie.

Getroffen lichaamsdelen

Handen, armen, voeten, enkels en benen

Oedeem is een opeenhoping van extracellulair vocht in weefsel, wat leidt tot een zwelling zonder toename van het aantal cellen. Hoewel oedeem in elk deel van het lichaam kan voorkomen, komt het vooral voor in je handen, armen, voeten, enkels en benen. Oedeem kan het gevolg zijn van medicatie, zwangerschap of een onderliggende ziekte, vaak congestief hartfalen, nierziekte of levercirrose.

Oogoedeem

Met oogoedeem wordt vaak een vochtstapeling bedoeld in de huid en oppervlakkige weefsels rondom de ogen. Gezwollen ogen verschijnen vaak in de ochtend en kunnen verschillende oorzaken hebben. Naast slecht slaapgedrag en oedeem in het gezicht, dat dan ook de ogen aantast, kan het ook tijdens de zwangerschap optreden. Bovendien kan waterophoping rond het oog ook worden veroorzaakt door angio-oedeem. Dit wordt vaak geassocieerd met allergie. Het vasthouden van vocht vindt meestal plaats op het bovenste ooglid, lippen, wangen en voorhoofd en kan een misvormd totaalbeeld creëren. Bij angio-oedeem is vaak ook netelroos (urticaria) aanwezig. Bij netelroos word je plotseling getroffen door jeukende rode bulten op de huid die binnen enkele uren tot dagen vanzelf verdwijnen. De oorzaak blijft vaak onbekend, doch virussen, voeding, medicijnen of insectenbeten kunnen de oorzaak zijn. Gezwollen oogleden verdwijnen meestal vanzelf. Als het oedeem echter lang aanhoudt, moet het worden gecontroleerd door een arts. Een nier- of leverdisfunctie die kan worden gerelateerd aan een tekort aan eiwitten kan ook de oorzaak zijn van oogoedeem.

Buikoedeem of ascites

Oedeem op de buik manifesteert zich enerzijds met een duidelijke toename van de buikomtrek en anderzijds ook meestal met een toename van het gewicht. Hier kunnen verschillende oorzaken voor zijn. Bij vrouwen treedt buikoedeem vaak op tijdens de maandelijkse hormoonverandering, dus tijdens de menstruatie. Het teveel aan oestrogeen is hier waarschijnlijk verantwoordelijk voor.

Een zoutrijk dieet kan ook leiden tot oedeem. Het vocht verschijnt dan vaak op de benen, maar de buik kan ook getroffen worden. Zout bindt water en dit hoopt zich vervolgens op in het weefsel. De zwelling en gewichtstoename verdwijnen meestal weer bij voldoende hydratatie.

Levercirrose veroorzaakt ook buikoedeem of ascites. De lever is aangetast bij deze leverziekte. Het eiwitgehalte (albumine) in het bloed is verlaagd. Als gevolg hiervan wordt te weinig water in de vaten vastgehouden en, door de druk, komt het uiteindelijk in het weefsel terecht. Ascites is kenmerkend voor levercirrose. De verhoogde vloeistof hoopt zich vooral op in de buikholte. Omdat de in omvang toenemende buik uiteindelijk ook de ademhaling kan beïnvloeden, wordt de vloeistof meestal afgevoerd middels een drain.

Een soortgelijk beeld als bij levercirrose ontstaat bij honger. Dit staat bekend als hongeroedeem. De bolvormige, opgeblazen buik is vooral typisch bij kinderen en wordt dan 'hongerbuikjes' genoemd. Vanwege een gebrek aan voeding, mist het lichaam ook de belangrijke eiwitten zoals albumine die het water in de vaten houden. Deze symptomen komen niet alleen voor bij hongerige mensen, maar ook bij een extreem eiwitarm dieet. Naast een gezwollen buik, kun je last krijgen van gezwollen voeten en ook een gezwollen gezicht.

Hersenoedeem

De hersenen kunnen opzwellen als gevolg van letsel, ziekte of andere oorzaken. Hersenoedeem verwijst naar de toename van het hersenvolume en dus een verhoogde intracraniële druk, veroorzaakt door de ophoping van vocht in het hersenweefsel of de hersencellen.

Symptomen van hersenoedeem kunnen zijn:

• hoofdpijn
• misselijkheid
• braken
• duizeligheid
• geheugenproblemen
• moeite met praten
• toevallen
• verlies van zicht
• nekpijn
• moeite met bewegen
• verlies van bewustzijn

De symptomen variëren afhankelijk van de ernst en de onderliggende oorzaak van de zwelling.

Longoedeem

Longoedeem is een aandoening die wordt veroorzaakt door ophoping van vocht in de longen. In de meeste gevallen veroorzaken hartproblemen longoedeem. Maar het vocht kan zich ook om andere redenen ophopen, zoals longontsteking, blootstelling aan bepaalde toxines en medicijnen, trauma aan de borstwand en verblijf op grote hoogte. Longoedeem dat zich plotseling ontwikkelt staat bekend als 'acuut longoedeem' en is een medisch noodgeval dat onmiddellijke zorg vereist. Longoedeem kan soms fataal zijn, maar de prognose is gunstig als behandeling snel wordt ingezet. Behandeling voor longoedeem varieert afhankelijk van de oorzaak, maar bestaat over het algemeen uit toediening van zuurstof en medicijnen.

Lymfoedeem (in arm, been, romp, hals, gezicht of bekken)

Lymfoedeem is een aandoening waarbij zich een abnormale hoeveelheid vocht en eiwitten ophoopt in een lichaamsdeel, vaak in een arm of been, de romp, de hals, het gezicht of het bekken. Lymfoedeem wordt meestal veroorzaakt door het verwijderen of beschadigen van je lymfeklieren als onderdeel van de behandeling van kanker. Het is het gevolg van een blokkade in je lymfestelsel, dat deel uitmaakt van je immuunsysteem. De verstopping voorkomt dat de lymfevloeistof goed wegloopt en de ophoping van vocht leidt tot zwelling.

Wie krijgt er last van?

Vrouwen zijn meer vatbaar dan mannen voor vochtretentie (oedeem). Vrouwelijke hormonen (progesteron) kunnen vochtretentie veroorzaken en daarom hebben sommige vrouwen last van gezwollen enkels vlak voor een menstruatie. Oedeem kan op elke leeftijd optreden in geval van een allergische reactie. Oudere mensen kunnen oedeem ontwikkelen, omdat ze langdurig zitten. Ze hebben ook meer kans op onderliggende hart- of nieraandoeningen die oedeem kunnen veroorzaken.

Symptomen van vochtophoping

Symptomen van oedeem of vochtophoping zijn afhankelijk van de onderliggende oorzaak, maar zwelling, benauwdheid en pijn komen vaak voor. Een persoon met oedeem kan het volgende opmerken:

• gezwollen, strakke en glanzende huid
• in de huid blijft gedurende enkele tellen een kuiltje zichtbaar, nadat je erin hebt gedrukt
• gezwollen enkels, dikke voeten, gezwollen gezicht of dikke ogen
• pijnlijke lichaamsdelen en stijve gewrichten
• gewichtstoename of gewichtsverlies
• vollere handaders en nekaders
• snellere hartslag en hogere bloeddruk
• hoofdpijn
• buikpijn
• veranderingen in stoelgang
• misselijkheid en braken
• verwardheid en lethargie
• visuele afwijkingen (bijvoorbeeld wazig zien en lichtflitsen)

De symptomen zijn afhankelijk van de onderliggende oorzaak, het type oedeem en de locatie van het oedeem.

Oorzaken van oedeem

Oedeem of vochtophoping heeft vele mogelijke oorzaken:

Lange tijd zitten of staan

Oedeem kan optreden als gevolg van de zwaartekracht, vooral als je te lang in eenzelfde houding zit of staat. Water wordt van nature naar beneden getrokken in je benen en voeten.

Medicijnen

Sommige medicijnen kunnen oedeem veroorzaken of verergeren, zoals:

• medicatie tegen hoge bloeddruk
• steroïdeloze ontstekingsremmers
• steroïde medicijnen
• oestrogenen
• bepaalde diabetesmedicatie (thiazolidinedionen)

Allergische reactie

Een allergische reactie, ernstige ontsteking, brandwonden, trauma, stolsel(s) of slechte voeding kunnen ook oedeem veroorzaken.

Te veel zout

Te veel zout in je dieet kan oedeem verergeren.

Veneuze insufficiëntie

Dit kan plaatsvinden door verzwakking van de kleppen in de aderen in de benen (een aandoening die veneuze insufficiëntie wordt genoemd). Dit probleem maakt het moeilijk voor de aderen om bloed terug naar het hart te duwen, en leidt tot spataderen en een opeenhoping van vocht in de benen (gezwollen benen).

Zwangerschap

Zwangerschap kan oedeem in de benen veroorzaken, omdat de baarmoeder druk uitoefent op de bloedvaten in het onderste deel van de romp.

Congestief hartfalen

Als je last hebt van congestief hartfalen, dan kan het hart minder goed bloed rondpompen. En als het hart minder bloed rondpompt, krijgen de organen minder zuurstof en voedingsstoffen. Door hartfalen kan oedeem ontstaan in je benen, enkels en voeten. Congestief hartfalen kan ook zwelling in je buik veroorzaken. Soms kan deze aandoening vochtophopingen in de longen veroorzaken (longoedeem), wat kan leiden tot kortademigheid.

Levercirrose

Er kan zich vocht ophopen in je buikholte (ascites) en in je benen als gevolg van leverbeschadiging (levercirrose).

Diabetes

Complicaties van diabetes omvatten:

• hart- en vaatziekte
• acuut nierfalen
• acuut leverfalen
• protein Losing Enteropathie (PLE), een darmaandoening die eiwitverlies veroorzaakt

Deze complicaties en bepaalde medicijnen voor diabetes kunnen oedeem veroorzaken.

Nierziekte

Als je een nieraandoening hebt, kan extra vocht en natrium in je bloedbaan oedeem veroorzaken. Het oedeem dat geassocieerd wordt met een nieraandoening treedt meestal op in de benen en rond de ogen.

Nierschade

Nierschade kan leiden tot nefrotisch syndroom, een stoornis waarbij de nieren het bloed niet goed filteren. Bij nefrotisch syndroom kunnen dalende niveaus van eiwit (albumine) in je bloed leiden tot vochtophoping en oedeem.

Aandoeningen die de hersenen treffen

Enkele oorzaken van zwelling in de hersenen zijn:

• hoofdletsel: een slag op het hoofd kan resulteren in een opeenhoping van vocht in de hersenen.
• beroerte: een grote beroerte kan leiden tot zwelling van de hersenen
• hersentumor: een hersentumor verzamelt water om zich heen, vooral omdat het nieuwe bloedvaten opbouwt
• hersenvliesontsteking

Trage schildklier

Je kunt vocht vasthouden bij een trage schildklier. Het oedeem bevindt zich in dat geval meestal in de benen.

Niet goed functionerend lymfesysteem

Het lymfestelsel van je lichaam helpt overtollige vloeistof uit weefsels te verwijderen. Door een onvoldoende functionerend of een defect lymfesysteem kan lymfoedeem ontstaat door bijvoorbeeld een behandeling aan kanker, werken de lymfeklieren en lymfevaten die een gebied draineren mogelijk niet correct en kan lymfoedeem ontstaan.

Ernstige, langdurige eiwitdeficiëntie

Een extreem gebrek (tekort) aan eiwit in je dieet gedurende een lange periode kan leiden tot vochtophoping en oedeem.

Risicofactoren

Als je zwanger bent, houdt je lichaam meer natrium en water vast dan normaal als gevolg van de vloeistof die de foetus en de placenta nodig hebben. Dit kan je risico op het ontwikkelen van oedeem verhogen. Je risico op oedeem of vochtophoping kan ook toenemen als je bepaalde medicijnen gebruikt. Een chronische ziekte, zoals congestief hartfalen of een leveraandoening of nierziekte, kan ook je risico op oedeem verhogen. Ook kan een operatie soms een lymfeklier blokkeren of beschadigen, wat leidt tot zwelling in een arm of been, meestal aan slechts één kant.

Complicaties

Onbehandeld oedeem kan tot de volgende complicaties leiden:

• steeds pijnlijkere zwelling
• moeilijkheden om te lopen
• stijfheid
• uitgerekte huid, die kan jeuken en ongemakkelijk aanvoelt
• verhoogd risico op infectie in het gezwollen gebied
• littekens tussen de weefsellagen
• verminderde bloedcirculatie
• verminderde elasticiteit van slagaders, aders, gewrichten en spieren
• verhoogd risico op huidzweren

Onderzoek en diagnose

Om te achterhalen wat de oorzaak is van het oedeem, zal de arts eerst een lichamelijk onderzoek uitvoeren en allerlei vragen stellen over je klachten. Daarnaast zal hij of zij je medische voorgeschiedenis in ogenschouw nemen. Deze informatie is vaak genoeg om de onderliggende oorzaak van het oedeem te bepalen. In sommige gevallen kunnen röntgenfoto's, echografie, beeldvormend onderzoek, bloedonderzoek of urineonderzoek noodzakelijk zijn.

Behandeling van oedeem

Milde oedeem of vochtophoping gaat meestal vanzelf weg, vooral als je de juiste zelfzorgmaatregelen in acht neemt. Bijvoorbeeld bij zwelling in arm of been deze ontspannen en hoog leggen en als je gaat slapen je arm of been op een kussen leggen. Ernstig oedeem kan worden behandeld met medicijnen die ervoor zorgen dat je lichaam het overtollige vloeistof in de vorm van urine afvoert. Een van de meest voorkomende diuretica (plaspillen) is furosemide, dat overtollig vocht snel afvoert. Je arts zal echter bepalen of dit soort medicijnen een goede optie voor je zijn op basis van je persoonlijke medische geschiedenis. Langetermijnbehandeling is meestal gericht op de onderliggende oorzaak van de zwelling. Als oedeem optreedt als gevolg van medicijngebruik, kan de arts je recept aanpassen of bekijken of er een alternatief is.

Zelfzorgmaatregelen

de volgende maatregelen kunnen oedeem of vochtophoping helpen verminderen en voorkomen dat het terugkomt. Voordat je deze zelfzorgmaatregelen toepast, is het verstandig om met je huisarts te bespreken welke geschikt zijn voor je.

Beweging

Bewegen en gebruikmaken van de spieren in het deel van je lichaam waar het oedeem zich voordoet, met name je benen, kan helpen de overtollige vloeistof naar je hart terug te pompen. Vraag je arts of fysiotherapeut naar oefeningen die je kunt doen en die de zwelling kunnen verminderen.

Hoger leggen

Houd het gezwollen deel van je lichaam meerdere keren per dag boven het niveau van je hart. In sommige gevallen kan het helpen om het aangetaste lichaamsdeel tijdens het slapen hoge te leggen.

Massage

Door het getroffen gebied naar je hart te strijken met een stevige, maar niet pijnlijke druk (massage), kan het overtollige vocht uit dat gebied worden verplaatst.

Compressie

Als een van je ledematen last heeft van oedeem, kan je arts je aanbevelen compressiekousen, een polsbrace met compressie of compressie arm sleeves te dragen, meestal als de zwelling is afgenomen teneinde verdere zwelling te voorkomen. Deze kleding houdt druk op je ledematen waarmee voorkomen wordt dat vloeistof zich in het weefsel verzamelt.

Bescherming

Houd het getroffen gebied schoon, vochtvrij en voorkom verwondingen. Een droge, gebarsten huid is meer vatbaar voor schaafwonden, snijwonden en infecties. Draag altijd bescherming aan je voeten als dat de plek is waar de zwelling meestal optreedt.

Verminderde zoutinname

Volg de adviezen op van je huisarts over het beperken van het zout dat je gebruikt. Zout kan vochtretentie verhogen en oedeem verergeren.

Prognose

De prognose is afhankelijk van de onderliggende oorzaak, maar is over het algemeen erg goed. De meeste vochtretentie (oedeem) wordt veroorzaakt door te lang staan op een warme dag, vooral als je te zwaar bent (dus bij overgewicht/obesitas).

Preventie

Het is belangrijk om de onderliggende oorzaak van oedeem en vochtophoping te vinden en proberen deze zo mogelijk aan te pakken. Idiopathisch oedeem heeft geen specifieke oorzaak, maar komt niet vaak voor. De beste aanpak is om regelmatig te lopen, overgewicht te voorkomen en voeten op een voetenbankje te plaatsen tijdens het rusten.

Lees verder

• Longoedeem: symptomen, oorzaken, behandeling en preventie
• Lymfoedeem: symptomen, oorzaak, behandeling en prognose
• Gezwollen enkels en dikke voeten: oorzaken en behandeling
• Gezwollen voeten: oorzaken en symptomen van dikke voeten
• Ascites: symptomen, oorzaken en behandeling vocht in de buik