Penicillineallergie: Allergische reactie op antibioticum

Penicilline is een antibioticum dat veel wordt ingezet voor de behandeling van bacteriële infecties. Bij sommige patiënten kan echter een allergische reactie optreden bij het gebruik van penicilline, doordat het immuunsysteem het medicijn onterecht aanvalt. Veel voorkomende symptomen van een penicillineallergie zijn netelroos, jeuk en tranende ogen. In ernstige gevallen kunnen diverse lichaamssystemen worden aangetast. In zulke gevallen moet de patiënt het gebruik van penicilline onmiddellijk stoppen. De arts zal alternatieve antibiotica voorschrijven en een ernstige allergische reactie adequaat behandelen.

• Allergie versus bijwerkingen van antibioticum
• Oorzaken van penicillineallergie
• Risicofactoren voor allergische reacties op penicilline
• Symptomen
• Milde reacties
• Ernstige reacties
• Late allergische reacties
• Diagnose en onderzoeken
• Huidpriktest
• Uitdagingstest
• Behandeling van penicillineallergie
• Milde symptomen
• Ernstige symptomen
• Behandelopties voor penicillineallergie in speciale gevallen
• Desensibilisatiebehandeling voor hoge risicopatiënten
• Immunotherapie als langdurige oplossing
• Alternatieve antibiotica en behandelopties
• Nieuwe generatie antibiotica
• Individuele risicobeoordeling en alternatieve behandelingen
• Preventie en educatie
• Voorlichting voor gezondheidsprofessionals
• Patiënteneducatie en zelfmanagement

Allergie versus bijwerkingen van antibioticum

Penicilline-antibiotica behoren tot de meest voorkomende oorzaken van geneesmiddelenallergieën. Ongeveer 10% van de patiënten meldt een allergie voor penicilline, maar tot 90% van deze patiënten heeft geen echte allergie. Veel voorkomende bijwerkingen van penicilline, zoals lichte misselijkheid, diarree, hoofdpijn, of vaginale jeuk, worden vaak verwisseld met allergische reacties. Deze bijwerkingen zijn echter geen tekenen van een allergische reactie. De arts moet ook rekening houden met symptomen die mogelijk gerelateerd zijn aan de onderliggende infectie waarvoor de penicilline wordt voorgeschreven.

Oorzaken van penicillineallergie

Een penicillineallergie ontstaat wanneer het immuunsysteem het medicijn als een vreemde indringer beschouwt en het aanvalt, in plaats van enkel de bacteriën die de infectie veroorzaken. Het immuunsysteem reageert op deze manier bij sommige mensen, wat leidt tot allergische symptomen.

Risicofactoren voor allergische reacties op penicilline

Hoewel iedereen een allergie voor penicilline kan ontwikkelen, zijn er bepaalde risicofactoren die de kans vergroten:

• allergieën voor andere medicijnen
• andere allergieën, zoals hooikoorts
• familieleden met een penicillineallergie
• frequent gebruik van penicilline
• infecties met het Epstein-Barr-virus, een type herpesvirus
• HIV
• langdurig gebruik van penicilline
• gebruik van hoge doses penicilline

Sommige patiënten die allergisch zijn voor penicilline kunnen ook allergisch zijn voor andere nauw verwante antibiotica, zoals cefalosporines (bijv. cefprozil, cefuroxim en cefalexine).

Symptomen

Milde reacties

Binnen één uur na inname van penicilline kunnen de volgende milde symptomen optreden:

• Benauwdheid in de keel
• Een loopneus
• Piepende ademhaling
• Zwelling van de huid, vaak rond het gezicht (gezwollen gezicht)
• Hoesten
• Jeuk op andere lichaamsdelen
• Jeukende ogen en tranende ogen
• Koorts
• Kortademigheid
• Netelroos (rode bultjes op de huid die kunnen jeuken)
• Wheezing (piepend geluid bij uitademing)

Ernstige reacties

In zeldzame gevallen kan een ernstige allergische reactie, bekend als anafylaxie, optreden. Symptomen van anafylaxie kunnen omvatten:

• Ademhalingsproblemen
• Bewustzijnsverlies
• Buikkrampen
• Buikpijn
• Diarree
• Duizeligheid, licht gevoel in het hoofd of flauwvallen
• Daling van de bloeddruk (hypotensie)
• Gezwollen keel of tong
• Een zwakke, snelle pols
• Epileptische aanvallen
• Misselijkheid of braken
• Pijn op de borst

Late allergische reacties

Soms kunnen allergische reacties dagen of weken na inname van penicilline optreden en aanhouden nadat de patiënt is gestopt met de medicatie.

Door medicijnen veroorzaakte bloedarmoede
Een mogelijke late complicatie van penicillinegebruik is een vermindering van het aantal rode bloedcellen (anemie), wat kan leiden tot vermoeidheid, onregelmatige hartslag, kortademigheid en andere symptomen.

Medicatieallergie met eosinofilie en systemische symptomen
Bij een medicatieallergie met eosinofilie kunnen patiënten een huiduitslag, een verhoogd aantal witte bloedcellen, algemene zwelling, gezwollen lymfeklieren en een recidief van een slapende hepatitisinfectie (leverinfectie) ervaren.

Nierontsteking
Bij een ontsteking van de nieren (nefritis) als gevolg van een penicillineallergie kunnen symptomen zoals koorts, bloed in de urine, algemene zwelling, verwardheid en andere tekenen optreden.

Serumziekte
Soms ontwikkelen patiënten met een penicillineallergie later een serumziekte, wat kan leiden tot:

• Bloed in de urine (hematurie)
• Abnormale hartslag
• Huiduitslag
• Gewrichtspijn
• Koorts
• Misselijkheid of braken
• Vermoeidheid
• Verwardheid
• Zwelling

Diagnose en onderzoeken

De arts begint met een anamnese door vragen te stellen over de symptomen en de duur ervan. Vervolgens wordt een lichamelijk onderzoek uitgevoerd.

Huidpriktest

Een veelgebruikte test is de huidpriktest. De arts gebruikt een kleine naald om een zwakke dosis penicilline in de onderarm te prikken. Bij een penicillineallergie verschijnt na ongeveer vijftien minuten een jeukende rode bult, vergelijkbaar met een muggenbeet. Als er geen bultje verschijnt, kan de arts een dosis penicilline onder de huid van de onderarm injecteren. Verschijnt er binnen vijftien minuten een bult, dan is er sprake van een penicillineallergie. Als er nog steeds geen reactie optreedt, kan de arts aanvullende tests uitvoeren om te bevestigen dat er geen allergie is. Dit kan inhouden dat de patiënt een normale dosis penicilline via de mond krijgt toegediend, waarbij de patiënt ongeveer een uur in de behandelruimte blijft.

Uitdagingstest

Wanneer een huidpriktest niet mogelijk is en penicilline absoluut noodzakelijk is, kan een uitdagingstest worden uitgevoerd. Hierbij start de patiënt met een kleine dosis penicilline. Na dertig tot zestig minuten wordt de dosis verhoogd. Dit wordt herhaald elke dertig tot zestig minuten totdat een volledige dosis is ingenomen. Als de patiënt na de volledige dosis geen symptomen vertoont, wordt penicilline als veilig beschouwd.

Behandeling van penicillineallergie

Milde symptomen

Als een patiënt penicilline heeft ingenomen zonder te weten dat hij allergisch is, moet hij onmiddellijk stoppen met het gebruik. De arts zal antihistaminica voorschrijven om de symptomen te verlichten. Bij bekende penicillineallergie zal de patiënt dit medicijn vermijden, en zal de arts alternatieve antibiotica voorschrijven. Indien penicilline absoluut noodzakelijk is, kan een desensibilisatiekuur worden overwogen, op voorwaarde dat de patiënt niet eerder met anafylaxie heeft gereageerd. De desensibilisatiekuur begint met een lage dosis penicilline, met geleidelijke verhoging van de dosis over een periode van enkele uren tot dagen, waarbij hogere doses worden toegediend totdat de volledige dosis is bereikt.

Ernstige symptomen

Voor ernstigere symptomen zoals ernstige zwelling schrijft de arts corticosteroïden (krachtige ontstekingsremmers) voor. Bij een anafylactische reactie krijgt de patiënt onmiddellijk epinefrine (adrenaline) toegediend, vaak gevolgd door ziekenhuisopname om de bloeddruk en ademhaling te stabiliseren en de patiënt nauwlettend te monitoren.

Behandelopties voor penicillineallergie in speciale gevallen

Desensibilisatiebehandeling voor hoge risicopatiënten

In gevallen waarbij penicilline absoluut noodzakelijk is, zoals bij bepaalde ernstige infecties waar geen alternatieven beschikbaar zijn, kan een desensibilisatiebehandeling worden overwogen. Dit proces omvat het toedienen van steeds grotere doses penicilline onder strikt medisch toezicht om het immuunsysteem te "trainen" om de stof beter te verdragen. De desensibilisatie wordt uitgevoerd in een ziekenhuisomgeving met regelmatige monitoring van de patiënt voor het geval er een allergische reactie optreedt. Deze behandeling is specifiek gericht op patiënten met een geschiedenis van milde tot matige allergische reacties, maar is minder geschikt voor patiënten met een geschiedenis van ernstige anafylaxie.

Immunotherapie als langdurige oplossing

Immunotherapie, een behandeling waarbij het immuunsysteem wordt "opgeleid" om allergieën te tolereren, wordt onderzocht als een mogelijke langetermijnoplossing voor penicillineallergie. Dit houdt in dat patiënten herhaaldelijk blootgesteld worden aan kleine hoeveelheden van het allergeen om de allergische reactie te verminderen. Deze benadering bevindt zich echter nog in de onderzoeksfase en wordt momenteel niet routinematig toegepast voor penicillineallergieën.

Alternatieve antibiotica en behandelopties

Nieuwe generatie antibiotica

Met de opkomst van antibiotica van de nieuwste generatie zijn er alternatieven beschikbaar voor patiënten die allergisch zijn voor penicilline. Deze omvatten antibiotica zoals meropenem en vancomycine, die effectief zijn tegen veel van dezelfde bacteriële pathogenen als penicilline, maar die doorgaans een ander allergieprofiel hebben. Artsen kunnen ook macroliden en fluoroquinolonen overwegen, afhankelijk van het type infectie en de gevoeligheid van de bacterie.

Individuele risicobeoordeling en alternatieve behandelingen

In gevallen waar allergieën complex zijn of andere complicaties optreden, kan een op maat gemaakte benadering nodig zijn. Dit kan het gebruik van minder gangbare antibiotica omvatten, zoals clindamycine of tigecycline, die kunnen worden overwogen op basis van de specifieke bacteriële infectie en de medische voorgeschiedenis van de patiënt.

Preventie en educatie

Voorlichting voor gezondheidsprofessionals

Gezondheidsprofessionals worden aangemoedigd om uitgebreide voorlichting te geven aan patiënten met een geschiedenis van allergieën voor antibiotica. Dit omvat het uitleggen van de symptomen van allergische reacties, de noodzaak om medicijnen te vermijden, en het belang van het melden van allergieën in medische dossiers. Het verbeteren van deze kennis kan helpen bij het voorkomen van allergische reacties door onjuiste medicijnvoorschriften te vermijden.

Patiënteneducatie en zelfmanagement

Patiënten met een bekende penicillineallergie moeten worden opgeleid over hoe zij hun allergie kunnen beheren, inclusief het lezen van etiketten op geneesmiddelen, het vragen aan apothekers en artsen over de samenstelling van voorgeschreven medicijnen, en het dragen van een medische identificatielabel met informatie over hun allergieën. Dit bevordert veilige medicijnkeuzes en helpt bij het voorkomen van onbedoelde blootstelling aan penicilline.

Lees verder

• Allergieën en allergische reactie: Contact met allergenen
• Anafylaxie: Ernstige allergische reactie
• Medicatie: Overgevoelige (allergische) reactie op medicijnen
• Antibiotica: Geneesmiddelen tegen een bacteriële infectie
• Antihistaminica: Geneesmiddelen tegen allergische reacties