Penicillineallergie: Allergische reactie op antibioticum

Penicilline is een antibioticum dat veel wordt ingezet voor de behandeling van bacteriële infecties. Bij sommige patiënten kan echter een allergische reactie optreden bij het gebruik van penicilline, doordat het immuunsysteem het medicijn onterecht aanvalt. Veel voorkomende symptomen van een penicillineallergie zijn netelroos, jeuk en tranende ogen. In ernstige gevallen kunnen diverse lichaamssystemen worden aangetast. In zulke gevallen moet de patiënt het gebruik van penicilline onmiddellijk stoppen. De arts zal alternatieve antibiotica voorschrijven en een ernstige allergische reactie adequaat behandelen.

• Allergie versus bijwerkingen van antibioticum
• Epidemiologie
• Mechanisme
• Oorzaken van penicillineallergie
• Risicofactoren voor allergische reacties op penicilline
• Risicogroepen
• Symptomen
• Milde reacties
• Ernstige reacties
• Late allergische reacties
• Alarmsymptomen
• Diagnose en onderzoeken
• Huidpriktest
• Uitdagingstest
• Behandeling van penicillineallergie
• Milde symptomen
• Ernstige symptomen
• Behandelopties voor penicillineallergie in speciale gevallen
• Desensibilisatiebehandeling voor hoge risicopatiënten
• Immunotherapie als langdurige oplossing
• Alternatieve antibiotica en behandelopties
• Nieuwe generatie antibiotica
• Individuele risicobeoordeling en alternatieve behandelingen
• Prognose
• Complicaties
• Preventie en educatie
• Voorlichting voor gezondheidsprofessionals
• Patiënteneducatie en zelfmanagement

Allergie versus bijwerkingen van antibioticum

Penicilline-antibiotica behoren tot de meest voorkomende oorzaken van geneesmiddelenallergieën. Ongeveer 10% van de patiënten meldt een allergie voor penicilline, maar tot 90% van deze patiënten heeft geen echte allergie. Veel voorkomende bijwerkingen van penicilline, zoals lichte misselijkheid, diarree, hoofdpijn, of vaginale jeuk, worden vaak verwisseld met allergische reacties. Deze bijwerkingen zijn echter geen tekenen van een allergische reactie. De arts moet ook rekening houden met symptomen die mogelijk gerelateerd zijn aan de onderliggende infectie waarvoor de penicilline wordt voorgeschreven.

Epidemiologie

Penicillineallergie is een veelvoorkomende allergische reactie op penicilline en andere bètalactam-antibiotica. De prevalentie van penicillineallergie varieert afhankelijk van de populatie en geografie, maar schattingen geven aan dat tussen de 5% en 10% van de algemene bevolking een penicillineallergie heeft. Het is echter belangrijk om te weten dat veel van deze vermeende allergieën in werkelijkheid geen echte allergieën zijn, maar eerder bijwerkingen of intoleranties.

Incidentie en prevalentie
De prevalentie van penicillineallergie is significant lager dan vaak wordt aangenomen. In veel gevallen is de allergie slechts een gemelde reactie zonder een bevestigde immuunrespons. Volgens recente studies is slechts ongeveer 10% van de mensen die zichzelf als allergisch beschouwen voor penicilline daadwerkelijk allergisch. De incidentie van penicillineallergie verschilt sterk per leeftijdsgroep, met een hoger aantal meldingen van allergieën bij kinderen en jongvolwassenen. Ouderen, daarentegen, hebben vaak geen of minder last van nieuwe allergieën.

Regionale variaties
Er zijn regionale variaties in de prevalentie van penicillineallergieën, wat kan worden toegeschreven aan genetische factoren, cultuur, en het gebruik van antibiotica in bepaalde gebieden. In landen waar antibiotica ruimer beschikbaar zijn en veelvuldig worden voorgeschreven, is er vaak een hogere prevalentie van allergieën, zelfs als het aantal echte allergieën lager blijkt te zijn.

Mechanisme

Penicillineallergie ontstaat wanneer het immuunsysteem van de patiënt een ongewenste reactie vertoont op penicilline of afgeleiden daarvan. Het mechanisme achter deze allergie is meestal een reactie van het immuunsysteem, wat leidt tot de productie van specifieke antilichamen, zoals IgE, die allergische reacties veroorzaken.

Type I allergische reacties
De meest voorkomende vorm van penicillineallergie is een type I-overgevoeligheidsreactie, ook wel bekend als een onmiddellijke allergische reactie. Bij deze reactie produceert het lichaam IgE-antilichamen die zich binden aan mestcellen en basofielen. Wanneer penicilline opnieuw wordt ingenomen, bindt het zich aan de IgE-antilichamen, waardoor mestcellen histamine vrijgeven. Dit veroorzaakt de typische allergische symptomen, zoals huiduitslag, jeuk, en in sommige gevallen anafylaxie.

Type IV allergische reacties
Penicilline kan ook een vertraagde allergische reactie (type IV) veroorzaken, die meestal 48 uur tot enkele dagen na blootstelling optreedt. Bij type IV-reacties spelen T-cellen een centrale rol in de immuunrespons, waarbij er ontsteking en huiduitslag ontstaat. Deze reactie is meestal minder ernstig dan een type I-reactie, maar kan nog steeds onaangenaam zijn voor de patiënt.

Bètalactamase-gevoeligheid en kruisreacties
Penicillineallergie kan ook gerelateerd zijn aan bètalactamase-gevoeligheid, waarbij bepaalde bacteriën bètalactamasen produceren die de werking van penicilline kunnen uitschakelen. Dit kan leiden tot de ontwikkeling van kruisallergieën tussen penicilline en andere bètalactam-antibiotica, zoals cefalosporines. Patiënten die allergisch zijn voor penicilline kunnen ook allergisch reageren op deze verwante antibiotica.

Oorzaken van penicillineallergie

Een penicillineallergie ontstaat wanneer het immuunsysteem het medicijn als een vreemde indringer beschouwt en het aanvalt, in plaats van enkel de bacteriën die de infectie veroorzaken. Het immuunsysteem reageert op deze manier bij sommige mensen, wat leidt tot allergische symptomen.

Risicofactoren voor allergische reacties op penicilline

Hoewel iedereen een allergie voor penicilline kan ontwikkelen, zijn er bepaalde risicofactoren die de kans vergroten:

• allergieën voor andere medicijnen
• andere allergieën, zoals hooikoorts
• familieleden met een penicillineallergie
• frequent gebruik van penicilline
• infecties met het Epstein-Barr-virus, een type herpesvirus
• HIV
• langdurig gebruik van penicilline
• gebruik van hoge doses penicilline

Sommige patiënten die allergisch zijn voor penicilline kunnen ook allergisch zijn voor andere nauw verwante antibiotica, zoals cefalosporines (bijv. cefprozil, cefuroxim en cefalexine).

Risicogroepen

Er zijn verschillende risicogroepen die een verhoogde kans hebben op het ontwikkelen van een penicillineallergie. Dit kan te maken hebben met genetische aanleg, eerdere blootstelling aan penicilline, of andere factoren zoals leeftijd en medische voorgeschiedenis.

Kinderen en jongvolwassenen
Kinderen en jongvolwassenen hebben over het algemeen een hoger risico op het ontwikkelen van een penicillineallergie, omdat zij vaker worden blootgesteld aan antibiotica voor infecties, zoals luchtweginfecties. Naarmate mensen ouder worden, nemen de gevallen van penicillineallergie vaak af, mogelijk omdat het immuunsysteem zich aan de medicijnen heeft aangepast.

Patiënten met een voorgeschiedenis van allergieën
Patiënten die al allergisch zijn voor andere stoffen, zoals voedsel, latex of insectenbeten, hebben een verhoogd risico om ook allergisch te reageren op penicilline. Dit wordt vaak geassocieerd met een verhoogde gevoeligheid van het immuunsysteem, wat leidt tot een grotere kans op allergische reacties.

Patiënten met een eerdere reactie op antibiotica
Patiënten die eerder een allergische reactie op penicilline of een ander antibioticum hebben gehad, lopen een groter risico om opnieuw te reageren. In dergelijke gevallen kan het immuunsysteem 'geheugen' ontwikkelen en sneller reageren bij toekomstige blootstelling aan het allergeen.

Symptomen

Milde reacties

Binnen één uur na inname van penicilline kunnen de volgende milde symptomen optreden:

• Benauwdheid in de keel
• Een loopneus
• Piepende ademhaling
• Zwelling van de huid, vaak rond het gezicht (gezwollen gezicht)
• Hoesten
• Jeuk op andere lichaamsdelen
• Jeukende ogen en tranende ogen
• Koorts
• Kortademigheid
• Netelroos (rode bultjes op de huid die kunnen jeuken)
• Wheezing (piepend geluid bij uitademing)

Ernstige reacties

In zeldzame gevallen kan een ernstige allergische reactie, bekend als anafylaxie, optreden. Symptomen van anafylaxie kunnen omvatten:

• Ademhalingsproblemen
• Bewustzijnsverlies
• Buikkrampen
• Buikpijn
• Diarree
• Duizeligheid, licht gevoel in het hoofd of flauwvallen
• Daling van de bloeddruk (hypotensie)
• Gezwollen keel of tong
• Een zwakke, snelle pols
• Epileptische aanvallen
• Misselijkheid of braken
• Pijn op de borst

Late allergische reacties

Soms kunnen allergische reacties dagen of weken na inname van penicilline optreden en aanhouden nadat de patiënt is gestopt met de medicatie.

Door medicijnen veroorzaakte bloedarmoede
Een mogelijke late complicatie van penicillinegebruik is een vermindering van het aantal rode bloedcellen (anemie), wat kan leiden tot vermoeidheid, onregelmatige hartslag, kortademigheid en andere symptomen.

Medicatieallergie met eosinofilie en systemische symptomen
Bij een medicatieallergie met eosinofilie kunnen patiënten een huiduitslag, een verhoogd aantal witte bloedcellen, algemene zwelling, gezwollen lymfeklieren en een recidief van een slapende hepatitisinfectie (leverinfectie) ervaren.

Nierontsteking
Bij een ontsteking van de nieren (nefritis) als gevolg van een penicillineallergie kunnen symptomen zoals koorts, bloed in de urine, algemene zwelling, verwardheid en andere tekenen optreden.

Serumziekte
Soms ontwikkelen patiënten met een penicillineallergie later een serumziekte, wat kan leiden tot:

• Bloed in de urine (hematurie)
• Abnormale hartslag
• Huiduitslag
• Gewrichtspijn
• Koorts
• Misselijkheid of braken
• Vermoeidheid
• Verwardheid
• Zwelling

Alarmsymptomen

Penicillineallergieën kunnen zich op verschillende manieren manifesteren. Alarmsymptomen van een penicillineallergie kunnen variëren van mild tot ernstig. Het is belangrijk dat patiënten zich bewust zijn van deze symptomen om tijdig medische hulp te zoeken.

Huiduitslag en jeuk
Een van de meest voorkomende symptomen van penicillineallergie is een huiduitslag, vaak gepaard gaande met jeuk. De uitslag kan variëren van lichte roodheid tot ernstigere huidreacties zoals urticaria (netelroos). Deze symptomen komen vaak snel na inname van het medicijn voor en kunnen een duidelijk teken zijn van een allergische reactie.

Anafylaxie
In zeldzamere gevallen kan een ernstige allergische reactie, anafylaxie, optreden. Dit is een acute reactie waarbij de luchtwegen kunnen opzwellen, wat leidt tot ademhalingsproblemen, zwelling van de lippen, tong of keel, en in extreme gevallen een shock. Anafylaxie is levensbedreigend en vereist onmiddellijk medisch ingrijpen.

Gastro-intestinale symptomen
Hoewel zeldzaam, kunnen gastro-intestinale symptomen zoals misselijkheid, braken, of diarree ook optreden bij een penicillineallergie. Deze symptomen kunnen zowel een direct gevolg zijn van de allergische reactie als van de bijwerkingen van het antibioticum.

Diagnose en onderzoeken

De arts begint met een anamnese door vragen te stellen over de symptomen en de duur ervan. Vervolgens wordt een lichamelijk onderzoek uitgevoerd.

Huidpriktest

Een veelgebruikte test is de huidpriktest. De arts gebruikt een kleine naald om een zwakke dosis penicilline in de onderarm te prikken. Bij een penicillineallergie verschijnt na ongeveer vijftien minuten een jeukende rode bult, vergelijkbaar met een muggenbeet. Als er geen bultje verschijnt, kan de arts een dosis penicilline onder de huid van de onderarm injecteren. Verschijnt er binnen vijftien minuten een bult, dan is er sprake van een penicillineallergie. Als er nog steeds geen reactie optreedt, kan de arts aanvullende tests uitvoeren om te bevestigen dat er geen allergie is. Dit kan inhouden dat de patiënt een normale dosis penicilline via de mond krijgt toegediend, waarbij de patiënt ongeveer een uur in de behandelruimte blijft.

Uitdagingstest

Wanneer een huidpriktest niet mogelijk is en penicilline absoluut noodzakelijk is, kan een uitdagingstest worden uitgevoerd. Hierbij start de patiënt met een kleine dosis penicilline. Na dertig tot zestig minuten wordt de dosis verhoogd. Dit wordt herhaald elke dertig tot zestig minuten totdat een volledige dosis is ingenomen. Als de patiënt na de volledige dosis geen symptomen vertoont, wordt penicilline als veilig beschouwd.

Behandeling van penicillineallergie

Milde symptomen

Als een patiënt penicilline heeft ingenomen zonder te weten dat hij allergisch is, moet hij onmiddellijk stoppen met het gebruik. De arts zal antihistaminica voorschrijven om de symptomen te verlichten. Bij bekende penicillineallergie zal de patiënt dit medicijn vermijden, en zal de arts alternatieve antibiotica voorschrijven. Indien penicilline absoluut noodzakelijk is, kan een desensibilisatiekuur worden overwogen, op voorwaarde dat de patiënt niet eerder met anafylaxie heeft gereageerd. De desensibilisatiekuur begint met een lage dosis penicilline, met geleidelijke verhoging van de dosis over een periode van enkele uren tot dagen, waarbij hogere doses worden toegediend totdat de volledige dosis is bereikt.

Ernstige symptomen

Voor ernstigere symptomen zoals ernstige zwelling schrijft de arts corticosteroïden (krachtige ontstekingsremmers) voor. Bij een anafylactische reactie krijgt de patiënt onmiddellijk epinefrine (adrenaline) toegediend, vaak gevolgd door ziekenhuisopname om de bloeddruk en ademhaling te stabiliseren en de patiënt nauwlettend te monitoren.

Behandelopties voor penicillineallergie in speciale gevallen

Desensibilisatiebehandeling voor hoge risicopatiënten

In gevallen waarbij penicilline absoluut noodzakelijk is, zoals bij bepaalde ernstige infecties waar geen alternatieven beschikbaar zijn, kan een desensibilisatiebehandeling worden overwogen. Dit proces omvat het toedienen van steeds grotere doses penicilline onder strikt medisch toezicht om het immuunsysteem te "trainen" om de stof beter te verdragen. De desensibilisatie wordt uitgevoerd in een ziekenhuisomgeving met regelmatige monitoring van de patiënt voor het geval er een allergische reactie optreedt. Deze behandeling is specifiek gericht op patiënten met een geschiedenis van milde tot matige allergische reacties, maar is minder geschikt voor patiënten met een geschiedenis van ernstige anafylaxie.

Immunotherapie als langdurige oplossing

Immunotherapie, een behandeling waarbij het immuunsysteem wordt "opgeleid" om allergieën te tolereren, wordt onderzocht als een mogelijke langetermijnoplossing voor penicillineallergie. Dit houdt in dat patiënten herhaaldelijk blootgesteld worden aan kleine hoeveelheden van het allergeen om de allergische reactie te verminderen. Deze benadering bevindt zich echter nog in de onderzoeksfase en wordt momenteel niet routinematig toegepast voor penicillineallergieën.

Alternatieve antibiotica en behandelopties

Nieuwe generatie antibiotica

Met de opkomst van antibiotica van de nieuwste generatie zijn er alternatieven beschikbaar voor patiënten die allergisch zijn voor penicilline. Deze omvatten antibiotica zoals meropenem en vancomycine, die effectief zijn tegen veel van dezelfde bacteriële pathogenen als penicilline, maar die doorgaans een ander allergieprofiel hebben. Artsen kunnen ook macroliden en fluoroquinolonen overwegen, afhankelijk van het type infectie en de gevoeligheid van de bacterie.

Individuele risicobeoordeling en alternatieve behandelingen

In gevallen waar allergieën complex zijn of andere complicaties optreden, kan een op maat gemaakte benadering nodig zijn. Dit kan het gebruik van minder gangbare antibiotica omvatten, zoals clindamycine of tigecycline, die kunnen worden overwogen op basis van de specifieke bacteriële infectie en de medische voorgeschiedenis van de patiënt.

Prognose

De prognose voor patiënten met penicillineallergie is doorgaans goed, vooral wanneer de allergische reactie tijdig wordt herkend en behandeld. De meeste patiënten kunnen hun symptomen onder controle krijgen door het vermijden van penicilline en gerelateerde antibiotica.

Langdurige gevoeligheid
Bij sommige patiënten kan de allergie tegen penicilline levenslang aanhouden. Echter, studies tonen aan dat een aanzienlijk aantal patiënten, vooral kinderen, de allergie na verloop van tijd kan "ontgroeien". Dit betekent dat de allergie mogelijk na verloop van tijd afneemt of verdwijnt, hoewel dit niet altijd het geval is.

Behandeling en controle
Met de juiste behandeling, waaronder het vermijden van penicilline en het gebruik van alternatieve antibiotica, kunnen patiënten een normale levensverwachting hebben. Er zijn ook medicijnen, zoals antihistaminica en corticosteroïden, die gebruikt kunnen worden om allergische reacties te behandelen en symptomen te verlichten. Het is belangrijk voor patiënten om hun medische voorgeschiedenis te documenteren en hun zorgverleners te informeren over hun penicillineallergie, zodat alternatieve behandelingsopties kunnen worden overwogen.

Complicaties

Hoewel de meeste reacties op penicilline mild zijn en snel kunnen worden behandeld, kunnen er ernstige complicaties optreden bij sommige patiënten. Het is belangrijk dat patiënten snel reageren op symptomen van een allergische reactie en medische hulp zoeken wanneer dat nodig is.

Anafylactische shock
Zoals eerder vermeld, kan anafylaxie een ernstige complicatie zijn van penicillineallergie. Wanneer niet snel wordt ingegrepen, kan anafylaxie leiden tot ademhalingsproblemen, verlies van bewustzijn, en uiteindelijk tot de dood. Het gebruik van epinefrine is meestal noodzakelijk om een ernstige reactie te behandelen.

Cross-reactiviteit met andere antibiotica
Patiënten die allergisch zijn voor penicilline, kunnen ook een allergische reactie ontwikkelen op andere bètalactam-antibiotica, zoals cefalosporines. Dit komt door de structurele gelijkenis tussen deze medicijnen. Dit kan de behandelopties voor infecties bij patiënten die gevoelig zijn voor penicilline beperken. Het is belangrijk dat zorgverleners deze risico's begrijpen en alternatieve antibiotica voorschrijven.

Preventie en educatie

Voorlichting voor gezondheidsprofessionals

Gezondheidsprofessionals worden aangemoedigd om uitgebreide voorlichting te geven aan patiënten met een geschiedenis van allergieën voor antibiotica. Dit omvat het uitleggen van de symptomen van allergische reacties, de noodzaak om medicijnen te vermijden, en het belang van het melden van allergieën in medische dossiers. Het verbeteren van deze kennis kan helpen bij het voorkomen van allergische reacties door onjuiste medicijnvoorschriften te vermijden.

Patiënteneducatie en zelfmanagement

Patiënten met een bekende penicillineallergie moeten worden opgeleid over hoe zij hun allergie kunnen beheren, inclusief het lezen van etiketten op geneesmiddelen, het vragen aan apothekers en artsen over de samenstelling van voorgeschreven medicijnen, en het dragen van een medische identificatielabel met informatie over hun allergieën. Dit bevordert veilige medicijnkeuzes en helpt bij het voorkomen van onbedoelde blootstelling aan penicilline.

Lees verder

• Allergieën en allergische reactie: Contact met allergenen
• Anafylaxie: Ernstige allergische reactie
• Medicatie: Overgevoelige (allergische) reactie op medicijnen
• Antibiotica: Geneesmiddelen tegen een bacteriële infectie
• Antihistaminica: Geneesmiddelen tegen allergische reacties