Shock: symptomen, oorzaken, soorten shock en behandeling

Een shock duidt op de levensbedreigende toestand waarbij de zuurstoftoevoer naar de organen door een gebrek aan bloed in de bloedbaan niet langer is gegarandeerd. Dit defect kan zeer verschillende oorzaken hebben. De meest voorkomende zijn interne en externe bloedingen (meestal als gevolg van verwondingen) en aandoeningen van de vochtbalans, die het bloedvolume verder verminderen. Langdurige diarree, hevig braken of overvloedig zweten kan ook een shock veroorzaken. Als er onvoldoende bloed in het lichaam wordt rondgepompt vanwege hartfalen, dan kan dit ook leiden tot shock. De symptomen zijn afhankelijk van de oorzaak van de shock. Bij anafylactische shock treden er allergische symptomen op zoals uitslag, jeuk, zwelling van het gezicht en kortademigheid. Cardiogene shock kenmerkt zich door een beklemmende gevoel op de borst en ademhalingsproblemen. Septische shock gaat gepaard met koorts of verlaagde lichaamstemperatuur en huidbloedingen, de huid is soms rood en oververhit.

• Wat is een shock?
• Shock: een vicieuze cirkel
• Soorten shock
• Hypovolemische shock
• Cardiogene shock
• Anafylactische shock
• Septische shock
• Speciale vormen van shock
• Vóórkomen
• Symptomen van shock
• Oorzaken van shock
• Oorzaken van hypovolemische shock
• Oorzaken van cardiogene shock
• Oorzaken van allergische shock
• Oorzaken van septische shock
• Eerste hulp bij shock
• Onderzoek en diagnose
• Behandeling van shock
• Prognose
• Preventie

Wat is een shock?

Een shock is een acute levensbedreigende situatie waarbij de druk in de bloedvaten te laag is om de vitale lichaamsfuncties in stand te houden. Het wordt gekenmerkt door een gebrek aan zuurstoftoevoer: de toevoer van zuurstof kan niet voldoen aan de zuurstofbehoefte. Het lichaam reageert door alleen de vitale organen te voorzien van voldoende bloed en dus zuurstof, ten koste van de zogenaamde periferie (ledematen). Als het gebrek aan zuurstof verder verergert, kunnen uiteindelijk ook de organen niet voldoende worden voorzien van bloed. Een shock is daarom altijd levensbedreigend en moet onmiddellijk worden behandeld.

Shock: een vicieuze cirkel

Bij een shock krijgen minder belangrijke organen zoals de huid en de periferie minder bloed. In de zuurstofarme lichaamsperiferie verandert het metabolisme en worden er zure metabolieten geproduceerd. Deze zorgen ervoor dat meer vloeistof uit de kleinste bloedvaten (capillairen) in het weefsel ontsnapt en verwijden de arteriolen (kleine bloedvaten). Hun tegenhangers, de venulen, zijn echter minder verwijd. Daarom kunnen ze het met kooldioxide verrijkte bloed niet meer volledig uit het weefsel verwijderen; het komt tot een ophoping. Dit vormt kleine stolsels, zogeheten 'microthrombi'. Bovendien stroomt er nog meer vloeistof in het weefsel. De circulatie in de periferie van bloed blijft dus afnemen en het weefsel wordt nog slechter van zuurstof voorzien. Dit is een vicieuze cirkel, die ook wel 'shockspiraal' wordt genoemd. Onbehandeld blijft deze spiraal draaien, met fatale gevolgen. In extreme gevallen kan de vorming van microthrombi dus belangrijke stoffen in het bloed verbruiken die verantwoordelijk zijn voor de bloedstolling. Dit kan leiden tot verdere bloedingen in het lichaam. Uiteindelijk zullen vitale organen niet langer voldoende van bloed of zuurstof worden voorzien. Dan wordt de bloedsomloop afgebroken; het komt tot een meervoudig orgaanfalen.

Soorten shock

Een shock is in te delen naar oorzaak en ernst. Oorzaken van shock zijn hypovolemische, anafylactische, cardiale en obstructieve.

Hypovolemische shock

De hypovolemische of volumetekortshock wordt veroorzaakt door ernstig vochtverlies, zoals ernstige interne of externe bloedingen (hemorragische shock), ernstige diarree of braken. Er worden drie fasen onderscheiden:

• Fase 1: de bloeddruk is normaal, de huid is bleek en vochtig en klam.
• Fase 2: De bloeddruk daalt (onder 100 mmHg systolisch), de polsslag stijgt tot meer dan 100 slagen per minuut.
• Fase 3: De bloeddruk blijft dalen (onder 60 mmHg), de pols is vlakker en nauwelijks voelbaar. Er zijn ook bewustzijnsstoornissen, urineretentie (het ophopen van urine in de blaas doordat de lediging van de blaas gestoord is) en een vlakke, snelle ademhaling.

Cardiogene shock

De cardiogene shock vindt zijn oorsprong in het hart. Als deze beschadigd is, bijvoorbeeld als gevolg van een hartaanval, mist hij de kracht om voldoende bloed in de bloedsomloop te pompen. Dan begint de na een tijdje de shockspiraal (zie boven). Ook kunnen een effusie (het doorlekken van (lichaams)vloeistoffen naar een lichaamsholte of ander weefsel) of een bloeding in het pericardium of hartzakje en een longembolie de prestaties van het hart verminderen en dus de shockspiraal in werking stellen.

Anafylactische shock

Bij deze vorm is de shock te wijten aan een extreme allergische reactie van het immuunsysteem: in geval van een allergie interpreteert het immuunsysteem ten onrechte bepaalde stoffen (allergenen), bijvoorbeeld in voedingsmiddelen, medicijnen of insectengif, als gevaarlijk. Bij contact met deze stoffen komen daarom boodschapperstoffen vrij die de bloedvaten verwijden en waardoor vloeistof uit de haarvaten kan ontsnappen. Als gevolg hiervan neemt het bloedvolume af en begint de shockspiraal te draaien.

Septische shock

De oorzaak van septische shock is een lokale of systemische infectie. Net als bij anafylactische shock komen hier ook boodschapperstoffen (mediatoren) vrij, die de bloedvaten verwijden en vloeistof in het weefsel laten ontsnappen. Een speciale vorm van septische shock is het Toxic Shock Syndrome (TSS), waarbij het immuunsysteem reageert op toxines die worden geproduceerd door binnendringende bacteriën.

Speciale vormen van shock

Er zijn ook enkele speciale vormen van shock, bijvoorbeeld:

• Neurogene shock: dit deel van het zenuwstelsel faalt, zodat de bloedvaten niet langer kunnen samentrekken en de bloedsomloop instort. Het wordt gekenmerkt door een tekort aan circulerend vocht in de bloedbaan.
• Hypoglycemische shock: als de suikerconcentratie in het bloed onder een kritieke limiet daalt (ongeveer 50 mg/dl), veroorzaakt dit plotseling bewustzijnsverlies omdat de hersenen niet langer voldoende van de energiebron worden voorzien.

Vóórkomen

Hemorragische shock treedt op bij ongeveer 1-2% van de traumagevallen. Tot een derde van de mensen die op de intensive care van een ziekenhuis zijn opgenomen, hebben een shock. Grofweg 20% heeft een cardiogene shock, ook ongeveer 20% heeft een hypovolemische shock en maar liefst 60% van de gevallen heeft een septische shock.

Symptomen van shock

Belangrijke symptomen van shock zijn onder meer:

• Huidletsels: bleke, koude en klamme huid met hypovolemische en cardiogene shock; rode, hete huid bij septische shock; bleke, warme, droge huid in geval van neurogene shock; allergische huidsymptomen in geval van anafylactische shock (roodheid, oververhitting, jeuk, mogelijke zwelling).
• Daling van de bloeddruk.
• Tachycardie (snelle hartslag), maar niet bij neurogene shock en bij bepaalde hartritmestoornissen waarbij de hartslag aanzienlijk is verlaagd (bradycardie).
• Nauwelijks voelbare pols.
• Versnelde ademhaling, oppervlakkige ademhaling.
• Rusteloosheid, nervositeit, angst, beven.
• Bewustzijnsstoornissen bij gevorderde shock, bijvoorbeeld apathie, bewusteloosheid.

Oorzaken van shock

Afhankelijk van het type shock kunnen verschillende oorzaken worden overwogen.

Oorzaken van hypovolemische shock

Hypovolemische shock is te wijten aan een fors bloedverlies van de bloedvaten. Mogelijke triggers zijn:

• hevig bloeden, bijvoorbeeld na letsel aan bloedvaten of organen, fracturen, chirurgie of bevalling (ernstige bloedingen), verminderde bloedstolling als gevolg van ziekte (hemofilie) of bloedverdunnende medicijnen
• vloeistoftekort, zoals langdurig braken of ernstige diarree (ook als je structureel te weinig drinkt, kan het bloedvolume aanzienlijk verminderen)

Oorzaken van cardiogene shock

Als het hart te zwak is om voldoende bloed in de bloedsomloop te pompen, kan cardiogene shock optreden. Oorzaken zijn onder meer:

• Contractiezwakte van het hart, zoals een hartaanval, myocarditis (ontsteking van de hartspier) of abnormale ontwikkeling van de hartspier. Het hart kan niet goed samentrekken en kan daarom onvoldoende druk in de bloedvaten teweegbrengen.
• Overaanbod van bloed, bijvoorbeeld wanneer een hartklep niet goed sluit. Tijdens de vulfase stroomt het bloed uit de aorta of de longen vervolgens terug in de ventrikel waardoor deze overmatig gevuld raakt.
• Hartklepvernauwing (zoals aortaklepstenose): hier moet het hart pompen tegen verhoogde weerstand. De sterke drukbelasting beschadigt de hartspier en tegelijkertijd komt er minder bloed in de bloedvaten door de kleinere diameter van de klepopening.
• Vernauwing van het pericardium door effusie, bloeding (cardiale tamponade) of inflammatoire oorzaak (constrictieve pericarditis). Dan kunnen de hartkamers niet genoeg vollopen, wat de pompkracht van het hart vermindert.
• Letsels of longziekten kan de terugkeer van het bloed naar het hart belemmeren. Het mogelijke gevolg is een verminderde 'cardiale output', wat kan leiden tot cardiogene shock.

Oorzaken van allergische shock

Een allergische shock (ook wel anafylactische shock of anafylaxie genoemd) is te wijten aan een overreactie van het immuunsysteem. De triggers zijn specifieke allergenen, dat wil zeggen stoffen waarop je allergisch reageert, bijvoorbeeld:

• insectengif (bijengif of wespengif)
• voedingsmiddelen zoals noten, steenvruchten of aardbeien
• medicijnen, bijvoorbeeld pijnstillers, anesthetica of antibiotica (vooral penicilline)

Oorzaken van septische shock

Een septische shock wordt veroorzaakt door een infectie (bijvoorbeeld door bacteriën of schimmels). Dit kan lokaal zijn of het hele lichaam beïnvloeden, een zogeheten 'systemische infectie'. De volgende factoren kunnen een septische shock veroorzaken:

• Ontsteking: peritonitis (buikvliesontsteking), pancreatitis (alvleesklierontsteking), galblaasontsteking (cholecystitis), nierbekkenontsteking (pyelonefritis) of longontsteking (pneumonie).
• Katheters (veneuze katheters, urinekatheters, etc.): via deze instrumenten kunnen ziekteverwekkers het lichaam binnendringen en sepsis of bloedvergiftiging veroorzaken, in het ergste geval met shock.
• Ernstige, grootschalige brandwonden: de wonden kunnen besmet raken tot en met septische shock.
• Verzwakt immuunsysteem: het bevordert een septische shock.

Vooral gevaarlijk is een septische shock die wordt veroorzaakt door meningokokken (veroorzaker van meningitis of hersenvliesontsteking), die ontstaat als onderdeel van het syndroom van Waterhouse-Friderichsen, een levensbedreigende stoornis van de bijnieren veroorzaakt door bloedingen, bijna altijd veroorzaakt door een ernstige infectie, die voorkomt bij mensen van wie de milt is verwijderd.

Eerste hulp bij shock

Bij vermoeden van een shock dien je onverwijld 112 te bellen. Totdat de ambulance arriveert, zal eerste hulp verleend moeten worden. Als de getroffen persoon (volwassene of kind) bij bewustzijn is, breng hem dan in shockpositie. Laat hem liggen, maar houd zijn benen hoger dan het bovenlichaam. Dit maakt het gemakkelijker voor het bloed om naar het hart te stromen. Bij verdenking van een cardiogene shock moet het bovenlichaam echter hoger worden gelegd, zodat het hart niet extra wordt belast. Neem verder de volgende adviezen in acht:

• Vermijd extra opwinding voor de betrokken persoon.
• Kalmeer de persoon in kwestie.
• Houd de patiënt warm met een thermische deken of folie om te voorkomen dat hij of afkoelt door een schok.
• Vermijd bestaande bloedingen om verder bloedverlies te voorkomen.
• In geval van bewusteloosheid of hartstilstand de juiste eerstehulpmaatregelen nemen: indien nodig de luchtwegen vrijmaken, indien nodig mond-op-mond beademing, hartmassage.
• Als je niet zeker bent over de toestand van de getroffen persoon, maar de hartslag en ademhaling zijn stabiel, is de stabiele zijligging de beste oplossing.
• Blijf bij de betrokken persoon en controleer regelmatig zijn of haar ademhaling en pols totdat de ambulance arriveert en de shock behandelt.

Onderzoek en diagnose

Ten eerste is het noodzakelijk om een ​​shock als zodanig te herkennen. Hiervoor is het belangrijk om de (nood)arts te informeren over eerdere, relevante gebeurtenissen: Heeft de getroffen persoon iets speciaals gegeten, werd hij gestoken door een insect of is er een hartziekte bekend? Was er een ongeluk, operatie of een infectie in het recente verleden? Dit zijn belangrijke vragen die de arts kan helpen bij het stellen van de diagnose. Een shock kan snel worden geïdentificeerd door verschillende tekens:

• Shockindex: dit is een belangrijke indicator. De polsslag wordt gedeeld door de systolische bloeddrukwaarde (de eerste waarde bij bloeddrukmeting). Als het resultaat groter is dan 1 (dat wil zeggen als de polswaarde die van de bloeddruk overschrijdt), dan duidt dit op een shock. In de vroege fase van een shock kan de waarde echter nog steeds lager zijn dan 1.
• Vingernageltest: druk op een vingernagel totdat het onderliggende nagelbed bloedloos en wit is. Kort na het loslaten van het nagelbed moet het weer rood worden. Als dit langer dan een seconde duurt, duidt dit op een verstoorde perifere circulatie en dus een shock.
• Aders in de hals en onder de tong: ingetrokken halsaders en aders onder de tong zijn typische tekenen van hypovolemische shock.

Daarnaast worden waarschijnlijk de volgende onderzoeken uitgevoerd:

• elektrocardiografie (ECG) of hartfilmpje.
• meting van de centraal-veneuze druk (CVD), de druk in de centrale aders (venen) van het lichaam
• meting van de hoeveelheid geproduceerde urine (diurese)
• bepaling van verschillende bloedwaarden (zoals zuurstofverzadiging)

Behandeling van shock

Na de hierboven beschreven eerstehulpmaatregelen zal de behandelend arts de juiste behandeling starten op basis van de oorzaak van de shock:

• Hypovolemische shock: hier moet met name het verloren bloedvolume worden vervangen. Dit wordt gedaan met behulp van zogenaamde kristallijne vloeistoffen (zoutoplossing of glucose) en Infusie van colloïdale oplossingen, dat wil zeggen bloedvolumevergrotende oplossingen met macromoleculen zoals koolhydraten (hydroxyethylzetmeel, dextranen) of eiwitten (gelatine of humaan albumine). Indien nodig krijg je ook bloed toegediend.
• Cardiogene shock: deze wordt naar behoefte behandeld met pijnstillers en medicijnen die de contractiele kracht van het hart verhogen (dobutamine). Bovendien wordt zuurstof gegeven. Bij een hartaanval zullen de artsen proberen het verstopte coronaire vat weer open te maken.
• Anafylactische shock: je krijgt medicatie voor de overreactie van het immuunsysteem (glucocorticoïden, antihistaminica). Bovendien zijn er medicijnen die de verwijde bloedvaten vernauwen (adrenaline) en de verkrampte bronchiën verwijden (bèta-2-mimetica). Een volumevervanging kan ook nodig zijn.
• Septische shock: de veroorzakers worden bestreden met geschikte medicijnen (bijvoorbeeld antibiotica tegen bacteriën). Bovendien hebben patiënten vaak volumevervanging en, indien nodig, vasoconstrictieve (bloedvatvernauwende) medicatie nodig om de shock te boven te komen.

Prognose

De prognose van shock hangt af van de onderliggende oorzaak en de aard en omvang van gelijktijdige problemen. Hypovolemische, anafylactische en neurogene shock zijn relatief eenvoudig te behandelen en reageren goed op medische behandeling. Septische shock is echter een ernstige aandoening met een sterftecijfer tussen 30% en 50%. De prognose van cardiogene shock is nog slechter met een sterftecijfer tussen 70% en 90%.

Preventie

Sommige vormen en gevallen van shock zijn te voorkomen. Neem stappen om een veilige en gezonde levensstijl te leiden. Bijvoorbeeld:

• Als je last hebt van ernstige allergieën, vermijd dan de uitlokkers, draag een auto-injector voor adrenaline en gebruik deze bij het eerste teken van een anafylactische reactie.
• Draag beschermende kleding bij het deelnemen aan contactsporten, fietsen en het gebruik van gevaarlijke apparatuur om het risico op bloedverlies door verwondingen te verminderen. Draag een veiligheidsgordel wanneer je in een auto rijdt.
• Om je kansen op hartschade te verminderen, eet een goed uitgebalanceerd dieet, beweeg regelmatig en rook niet.
• Blijf gehydrateerd door veel (water) te drinken. Dit is vooral belangrijk wanneer je tijd doorbrengt in zeer warme of vochtige omgevingen.

Lees verder

• Lage bloeddruk en shock: symptomen, oorzaak en behandeling
• Lage bloeddruk kind: symptomen, oorzaak en behandeling
• Lage bloeddruk: symptomen, oorzaken & behandeling hypotensie