Hormoongebruik in de overgang: de voor- en nadelen

De overgang is een fase in het leven van de vrouw. Deze fase begint soms al als een vrouw rond de veertig jaar is, maar meestal begint een vrouw signalen te krijgen dat de overgang is gestart tegen de tijd dat ze de vijftig nadert. Van de vrouwen in de overgang heeft tachtig procent klachten. Een derde van de vrouwen ervaart zoveel of zulke ernstige overgangsklachten dat hun leven hierdoor ernstig wordt belemmerd. De klachten kunnen per vrouw erg verschillen en zowel op het fysieke als op het mentale vlak liggen. Overgangsklachten zijn onder andere: opvliegers, nachtzweten, droge huid en slijmvliezen, moeheid, slecht slapen, misselijkheid en spier- en gewrichtspijn, depressiviteit, stemmingswisselingen en angst. Om deze klachten te bestrijden kunnen vrouwen ervoor kiezen om, in overleg met hun huisarts of gynaecoloog, hormonen te slikken.

• Cijfers over vrouwen in de overgang
• Het ontstaan van overgangsklachten
• Aanvullen van hormonen in het lichaam van de vrouw
• Oestrogeen toevoegen
• Progesteron toevoegen
• Het opheffen van tekorten
• Voordelen van hormoonsuppletie in de overgang
• Nadelen van hormoonsuppletie in de overgang
• De Dutch Menopause Society en de North American Menopause Society
• Richtlijnen gebruik hormonen in de overgang
• Hormonen worden aangeraden aan vrouwen bij wie
• Misverstanden over hormoongebruik in de overgang
• Van hormonen krijg je borstkanker
• Als je stopt met hormonen komt de overgang weer dubbel en dwars terug
• Het is een natuurlijk proces en het hoort erbij. Hormoonsuppletie verstoort dit proces
• Toedieningsvormen van hormonen in de overgang
• Menstruatieklachten
• Opvliegers, zweten, blaasklachten, stemmingsproblemen
• Vaginale droogheid (atrofie)

Cijfers over vrouwen in de overgang

Hoewel over de overgang steeds meer wordt gesproken en de media hier ook aandacht aan beginnen te besteden, is bij velen niet bekend hoeveel vrouwen hierdoor worden beïnvloed. De cijfers liegen er echter niet om.

• Naar schatting is in 2019 ongeveer 1,6 miljoen vrouwen in de overgang.
• Hiervan ervaart zo'n 80% overgangsklachten.
• 35% van het ziekteverzuim bij vrouwen tussen de 45 en 65 jaar wordt in verband gebracht met de overgang.
• Het gebruik van hormoonsuppletie onder Nederlandse vrouwen met overgangsklachten bedraagt 4 a 5%.
• In andere Europese landen is dit 15 a 25%.

Het ontstaan van overgangsklachten

Klachten in de overgang komen voort uit de vermindering van de oestrogeenproductie in de eierstokken. Deze productie houdt uiteindelijk helemaal op. De daling van de oestrogeenproductie vindt vaak niet geleidelijk plaats maar in golven en met – soms hevige – schommelingen. Niet alleen het niveau van het hormoon oestrogeen, maar ook het niveau van het hormoon progesteron daalt in de overgang. Verder verandert vaak ook de verhouding tussende hoeveelheid progesteron en oestrogeen. Dit alles kan tot gevolg hebben dat er een hormonale onbalans in het lichaam ontstaat. Een groot aantal vrouwen heeft daar last van. Zij krijgen fysieke en/of mentale klachten. Veel vrouwen ervaren de overgang dan ook als een zware periode in hun leven.

Aanvullen van hormonen in het lichaam van de vrouw

Om de klachten die vrouwen tijdens de overgang ervaren te verminderen is het mogelijk om kunstmatig hormonen toe te voegen.

Oestrogeen toevoegen

In de eerste plaats zal het vrouwelijk geslachtshormoon oestrogeen aangevuld worden. Dit kan door het gebruik van medicatie waarin dit hormoon zit. Deze medicatie kan worden voorgeschreven door de huisarts of door een specialist (gynaecoloog) en is verkrijgbaar in de vorm van pillen of pleisters die op de huid geplakt worden. Vrouwenpoli's waar gynaecologen samenwerken met andere medische disciplines zoals cardiologen en psychologen hebben veel kennis van hormoonsuppletie in de overgang en lijken daarom de aangewezen plaats om advies en begeleiding te zoeken.

Progesteron toevoegen

Vrouwen die nog een baarmoeder hebben moeten, naast oestrogeen, ook progesteron gebruiken. Dit zorgt ervoor dat het opgebouwde slijmvlies in de baarmoeder wordt afgevoerd. Zo wordt de kans op baarmoederkanker en andere problemen in de baarmoeder verkleind. Progesteron wordt meestal gebruikt in de vorm van capsules die oraal of vaginaal kunnen worden gebruikt of een crème die op de huid wordt gesmeerd.

Het opheffen van tekorten

Hormoonsuppletie zorgt ervoor dat er geen tekorten in het lichaam ontstaan of dat deze tekorten worden opgeheven. Dit kan er ook voor zorgen dat overgangsklachten (voor een deel) verdwijnen. Soms ervaren vrouwen het vinden van het juiste middel in de juiste dosering als een zoektocht. Hormoonsuppletie is zeker geen wondermiddel. Er zijn vrouwen die er geen of nauwelijks baat bij hebben of bij wie de klachten juist toenemen.

Voordelen van hormoonsuppletie in de overgang

Nederlandse vrouwen hebben over het algemeen een weerstand om hormonen te gebruiken. Ze vinden dat de overgang geen ziekte is en willen deze niet medicaliseren. Ook zijn zij bang last te krijgen van bijwerkingen of worden zij afgeschrikt door het toegenomen risico op borstkanker of andere aandoeningen. Toch kan het toevoegen van hormonen een aantal voordelen hebben.

• Een betere kwaliteit van leven door minder opvliegers, nachtzweten, slaapproblemen en een beter welbevinden in het algemeen.
• Het afnemen van de kans op ernstige botontkalking (osteoperose).
• Het minder snel verouderen van de huid en een betere conditie van het haar.
• Een gunstig effect op hart- en bloedvaten.
• Een hogere levensverwachting voor vrouwen die voor hun veertigste in de overgang zijn gekomen. Door de vroege hormoonveranderingen lopen ze een grotere kans op botontkalking en hart- en vaatziekten. Het risico hiervan is dat de levensverwachting met 10 tot 15 jaar daalt.

Nadelen van hormoonsuppletie in de overgang

Het toevoegen van hormonen heeft niet alleen voordelen. In een aantal gevallen kan er ook sprake zijn van negatieve effecten. Daarom is een goede screening voorafgaand aan het starten met hormoonsuppletie belangrijk. De nadelen van hormoonsuppletie zijn de volgende.

• Een iets grotere kans op het krijgen van borstkanker. Hiervan is sprake na een gebruik van vijf jaar of langer. Als men stopt met de hormonen wordt de kans weer normaal.
• Een ietwat verhoogde kans op trombose in de benen. Dit doet zich alleen voor bij het slikken van tabletten en niet bij het gebruik van pleisters. De verhoging van het risico doet zich voor na een jaar gebruik van hormonen.
• Het ervaren van hoofdpijn.
• Het vasthouden van vocht.
• Het optreden van vaginaal bloedverlies in de vorm van doorbraakbloedingen.
• Het optreden van misselijkheid.
• Een zeer gering verhoogde kans om eierstokkanker te krijgen. Deze kans is alleen verhoogd bij een gebruik van langer dan vijf jaar.

De Dutch Menopause Society en de North American Menopause Society

Zowel de Dutch Menopause Society als de North American Menopause Society, de Nederlandse respectievelijk Amerikaanse vereniging die zich bezighoudt met de overgang en de behandeling van overgangsklachten en waarin vooraanstaande gespecialiseerde gynaecologen zitten, hebben richtlijnen opgesteld voor veilig gebruik van hormonen ter bestrijding van overgangsklachten.

Richtlijnen gebruik hormonen in de overgang

Kort gezegd komen de richtlijnen van de Dutch Menopause Society (en ook die van de North American Menopause Society) op het volgende neer. Omdat er zowel veel voor- als nadelen aan hormoonsuppletie kleven is het van belang dat:

• Men begint met de laagst mogelijke dosering en het gebruik zo kort mogelijk plaatsvindt.
• Er vooraf een schatting wordt gemaakt van het individuele risico op hart- en vaatziekten, trombose en borstkanker.
• Men zich goed laat informeren door de (huisarts of) specialist.
• Regelmatig wordt beoordeeld of de medicatie nog nodig is.
• Langdurig gebruik wordt begeleid door een specialist.

Hormonen worden aangeraden aan vrouwen bij wie

• de ‘kwaliteit van leven’ (hoe een vrouw zich voelt) slecht is en zij slecht functioneert als gevolg van haar klachten zodat de voordelen van gebruik groter zijn dan de nadelen.
• Er al sprake is van botontkalking voor de leeftijd van 55 jaar.
• Er sprake is van vaginale en/of blaasproblematiek of seksuele problemen.
• De overgang vervroegd intreedt. Dit is het geval als de overgang voor het veertigste levensjaar start.

Misverstanden over hormoongebruik in de overgang

In de media en op forums doet een aantal hardnekkige misverstanden over het gebruik van hormonen ter verlichting van overgangsklachten de ronde. Het is daarom belangrijk dat vrouwen zich goed laten voorlichten door een gynaecoloog. Deze kan in het individuele geval een schatting maken over de veiligheid van hormoonsuppletie en eventueel maatregelen treffen om de risico's te verkleinen. Zo kunnen er regelmatig controlemomenten plaatsvinden om de conditie van de vrouw tijdens het gebruik van hormoonsuppletie te monitoren.

Van hormonen krijg je borstkanker

Dit misverstand is de wereld in geholpen door een Amerikaanse studie (van Women’s Health Initiative) uit het begin van deze eeuw waaruit een verhoogd risico op borstkanker naar voren kwam bij het gebruik van hormoonsuppletie. Echter, de studiegroep betrof vrouwen die zestig jaar of ouder waren en leden aan hart- en vaatziekten. Deze groep was niet representatief voor de gemiddelde overgangsvrouw. Bovendien waren in de media stukjes van de studie terechtgekomen die uit de context waren geciteerd. Latere studies hebben een zeer licht verhoogd risico aangetoond na meer dan vijf jaar gebruik, aldus de Dutch Menopause Society. De dosering hormonen die wordt ingezet bij de overgang is zeer laag. Wat veel vrouwen niet weten is dat de hoeveelheid hormonen die in de anticonceptiepil zitten tien tot twaalf keer zo groot is als de hoeveelheid hormonen die in de medicijnen zitten die worden gebruikt tegen overgangsklachten. Toch hebben grote groepen vrouwen geen moeite met het slikken van de anticonceptiepil. Zij gebruiken deze soms gedurende een groot aantal jaren van hun leven.

Als je stopt met hormonen komt de overgang weer dubbel en dwars terug

Dit misverstand heeft ermee te maken dat vrouwen die in een keer stoppen met hormoonsuppletie een hormoonval doormaken die dezelfde klachten kan veroorzaken als de overgang zelf. Het is daarom raadzaam om hormoonsuppletie geleidelijk af te bouwen. Als men dit doet en de klachten komen terug, dan is de overgang nog niet voorbij. Eventueel kan de dosering dan weer (iets) verhoogd worden. De overgang gaat tijdens het gebruik van hormoonsuppletie gewoon door.

Het is een natuurlijk proces en het hoort erbij. Hormoonsuppletie verstoort dit proces

Deze instelling is nogal typisch Nederlands en komt waarschijnlijk voort uit onze calvinistische kijk op het leven. De overgang kan lang duren, wel zo’n zeven tot vijftien jaar. Het is echt niet nodig om al die tijd te lijden. Als vrouwen ernstige klachten hebben zoals continue opvliegers of ernstige depressieve klachten, dan is het niet nodig om dit lijdzaam uit te zitten. Zij kunnen ervoor kiezen om de klachten te verlichten door het gebruik van hormoonsuppletie en/of andere medicatie. Het nemen van hormonen zorgt er niet voor dat het proces langer duurt of opnieuw begint als men ermee stopt.

Toedieningsvormen van hormonen in de overgang

Hormoonsuppletie kent diverse toedieningsvormen. De keuze is afhankelijk van de aard van de klachten en van het preparaat waar de betreffende vrouw goed op reageert.

Menstruatieklachten

In het geval een vrouw te maken heeft met menstruatieklachten (onregelmatige en hevige menstruatie), dan kan de anticonceptiepil, -pleister of -ring worden voorgeschreven. Ook plaatsing van een Mirena-spiraal kan dan effectief zijn.

Opvliegers, zweten, blaasklachten, stemmingsproblemen

Als een vrouw klachten ervaart als opvliegers, (nachtelijk) zweten, blaasklachten of stemmingswisselingen, dan kan hormoonsuppletie in de vorm van pillen, pleisters, spray, capsules of crème worden gegeven. Voor vrouwen die nog een baarmoeder hebben wordt oestrogeen in een deel van de maand gecombineerd met progesteron om de baarmoeder te beschermen tegen overmatige aangroei van het slijmvlies. Voor vrouwen met een Mirena-spiraal geldt dat alleen oestrogeen hoeft te worden voorgeschreven. Voor vrouwen die al een jaar of langer niet meer menstrueren kunnen oestrogeen en progesteron dagelijks worden gecombineerd zodat zij niet opnieuw gaan menstrueren.

Vaginale droogheid (atrofie)

Bij vaginale droogheid als gevolg van het droger worden van slijmvliezen in de overgang worden er vaak lokaal toepasbare hormonen voorgeschreven. Bij seksuele klachten die ontstaan door vaginale droogheid na de menopauze is langdurige lokale hormoontherapie vaak effectief. Deze vorm van hormoontherapie is veilig aangezien het om zeer lage doseringen gaat. Deze geven geen stijging van de hormoonconcentratie in het bloed en veroorzaken geen verhoogd risico op kanker.

Lees verder

• Het hormoonbalansdieet van Ralph Moorman
• Psychische veranderingen bij vrouwen in de overgang
• Bruikbare tips voor vrouwen in de overgang
• Hoe lang duurt de overgang bij vrouwen?
• Burn-out of in de overgang: overgangsklachten niet herkend