Citroenmelisse: gezondheidsvoordelen, bijwerkingen, recepten

De citroenmelisse (Melissa officinalis) is een van de klassieke culinaire en medicinale kruiden die in geen enkele tuin of op het balkon mag ontbreken. De citroenmelisse wordt 50 tot 80 centimeter hoog en ruikt naar citroen. De plant komt uit het oostelijke deel van Middellandse Zeegebied. Het milde, subtiele naar citroen geurende aroma maakt citroenmelisse tot een van de meest populaire en veelzijdige kruiden. Het wordt gebruikt als smaakmaker bij visgerechten, soepen, sauzen en omeletten. De werkzame stoffen in de citroenmelisse maken het ook tot een geneeskrachtig kruid en de plant kan helpen ook bij rusteloosheid en bij maagproblemen. Het feit dat de plant naast etherische olie veel tannines, bitterstoffen en rozemarijnzuur bevat, maakt dat het ook een krampstillend en ontstekingsremmend effect heeft. Citroenmelisse wordt meestal toegediend als thee of, in hogere concentraties, als tinctuur.

• Wat is citroenmelisse?
• Profiel van de citroenmelisse
• Oorsprong en voorkomen
• Kenmerken van citroenmelisse
• Meerjarige plant
• Citroengeur
• Bladeren
• Wortels
• Bloei
• Zaaien en verzorgen
• Standplaats en bodem
• Zaaien
• Bemesting
• Water
• Scheuren
• Verzorging
• Ziekten en plagen
• Oogsten of snoeien
• Gebruik van citroenmelisse
• Verse en gedroogde melisse
• Vis
• Salade
• Omelet
• Soepen en sauzen
• Jam en gelei
• Citroenmelisse als geneeskrachtig kruid
• Recepten
• Likeur van citroenmelisse
• Kiwi-radijs-citroenmelisse smoothie
• Citroenmelisselimonade
• Citroenmelisselimonade zonder suiker
• Inhoudsstoffen en effect
• Gezondheidsvoordelen van citroenmelisse
• Overzicht
• Rusteloosheid, slaapstoornissen en chronische stress
• Menstruatiekrampen
• Verkoudheid
• Herpes-simplexvirus
• Insectenbeten
• Rustgevend bad
• Bijwerkingen
• Het kopen van citroenmelisse

Wat is citroenmelisse?

Citroenmelisse (Melissa officinalis) behoort tot de lipbloemenfamilie (Lamiaceae) en daarmee is zij lid van een familie die een groot aantal bekende nuttige of medicinale kruiden bevat zoals salie, rozemarijn of tijm. De plant wordt al meer dan 2000 jaar gebruikt als geneeskrachtig kruid. Het werd ooit gekweekt als bijenweide, vandaar de naam 'melisse', het Griekse woord voor 'honingbij'. De plant is oorspronkelijk afkomstig uit de oostelijke deel van Middellandse Zeegebied. Doordat het in grote aantallen is gekweekt, onder andere door benedictijner monniken in kloostertuinen, is citroenmelisse nu wijdverbreid in alle warmere gebieden van Europa. De plant groeit bij voorkeur op zonnige plaatsen, maar ook in de halfschaduw gedijt hij nog.

Profiel van de citroenmelisse

• Botanische naam: Melissa officinalis
• Plantenfamilie: lipbloemenfamilie (Lamiaceae)
• Andere benamingen: 'hartelust' en 'levenselixer'
• Zaai-/planttijd: eind april-mei
• Bloeitijd: juni-augustus
• Oogsttijd: juni-september
• Locatie: volle zon tot zonnig met humus en losse grond
• Gebruik als medicinaal kruid: slaapstoornissen, rusteloosheid, maagkrampen, buikkrampen, maag-darmklachten, misselijkheid
• Gebruik als kruid: visgerechten, soepen, sauzen, omeletten, desserts, drankjes (likeur), salades en dressings

Oorsprong en voorkomen

De citroenmelisse komt oorspronkelijk uit het warme zuiden en zuidoosten van Europa. Anno 2024 komt de plant in Midden- en West-Europa tot West-Azië en in de hele Middellandse Zee voor. In deze gebieden is ook citroenmelisse te vinden die in het wild groeit, omdat het relatief lage eisen stelt aan de locatie en zich gemakkelijk verspreidt door middel van zijn, korte, kruipende wortelstok die zich vertakt in taaie wortels.en doordat de plant zich uitzaait. Wanneer je de plant haar gang laat gaan zal ze zich vlot uitzaaien en verspreiden.

Kenmerken van citroenmelisse

Meerjarige plant

De citroenmelisse is een meerjarige kruidachtige plant. De hoogte van citroenmelisse hangt af van het type teelt en de respectievelijke ondersoorten. De plant wordt circa 0,5 tot 0,8 meter hoog.

Citroengeur

Kenmerkend voor de citroenmelisse is de citroenachtige geur van de bladeren, die opvalt als je zachtjes over de bladeren wrijft of de bladeren tussen je vingers raspt. Bij de ondersoort Melissa officinalis ssp. altissima is de geur echter minder aangenaam met een aroma tussen limoen en mandarijn.De bladeren zijn bezet met oliekliertjes. Deze microscopisch kleine olieklieren, die de essentiële oliën bevatten en deze afscheiden, zijn verantwoordelijk voor de geur.

Bladeren

De bladeren van de citroenmelisse hebben een eivorm, zijn aan de rand gekarteld en zijn aan het uiteinde van het blad ietwat spits. Visueel lijken de sappige groene bladeren van citroenmelisse sterk op die van brandnetels. De tot vijf cm lange en drie cm brede bladeren zijn licht behaard. De bladeren zitten op de vierkante en rechtopstaande stengel, die licht behaard of kaal kan zijn.

Wortels

Onder de grond vormt de citroenmelisse een uitgebreid wortelstelsel, dat een wortelstok wordt genoemd. De plant leeft 's winters door middel van wortelstokken voort. Vanuit een wortelstok ontstaan nieuwe plantjes (de uitlopers). De wortels liggen plat en hebben een lichtbruine tot witachtige kleur.

Bloei

De citroenmelisse bloeit meestal tussen begin juni en eind augustus. De onopvallende, witachtig tot roze lipbloemen verschijnen in de bladoksels. De kleur is meestal wit, maar kan ook paarse, roze of blauwe tinten bevatten. Na de bloei vormen zich kleine eivormige nootvruchten die de duidelijk bruine zaden bevatten. De bloemen worden door hun nectar veelvuldig bezocht door bijen en hommels. De citroenmelisse is een drukbezochte bijenweide.

Zaaien en verzorgen

Citroenmelisse is een onderhoudsvriendelijke plant die weinig eisen stelt. Het kan gemakkelijk worden geïntegreerd in een kruidentuin of gewoon op een balkon of terras worden gekweekt.

Standplaats en bodem

Het kruid gedijt zowel op gedeeltelijk schaduwrijke plaatsen als in de volle zon, waar het citroenaroma sterker wordt ontwikkeld. De grond moet los en rijk aan humus zijn. Citroenmelisse overleeft probleemloos fasen van korte droogte. Toch moet ervoor worden gezorgd dat de plant regelmatig wordt bewaterd. Wateroverlast moet evenwel worden vermeden.

Zaaien

Citroenmelisse kun je zowel in de volle grond als in potten en bakken zaaien. In maart - april kan je de plant in een kweekbakje zaaien. Van april tot en met juni kan citroenmelisse ook direct in de volle grond gezaaid worden. Het is voldoende om de zaden van de citroenmelisse licht in de aarde te drukken. Het duurt soms twee tot drie weken voordat de eerste kiemen verschijnen. In de volle grond moeten afstanden van minimaal 20 x 20 cm worden aangehouden.

Melisse kan ook worden gekweekt in kruidenspiralen. Een kruidenspiraal bevat door de vorm ruimte voor kruiden die veel zon en warmte nodig hebben maar ook kruiden die wat meer van de schaduw en vocht houden. De plant moet hier worden geplant in een zone met voedselrijke, humusrijke grond. Het kruid is een goede buur van de meeste andere kruiden, behalve alsem.

Bemesting

In normale, vruchtbare tuingrond is meestal geen extra bemesting nodig. Als de plant meerdere jaren op dezelfde plek groeit, kunnen kleine hoeveelheden compost toegevoegd worden. Met passende voorbemesting en voldoende ruimte in de pot kunnen potculturen een jaar zonder mest.

Water

De grond moet altijd licht vochtig worden gehouden. Op warme zomerdagen moeten jongere planten mogelijk zowel 's morgens als 's avonds worden bewaterd. Er mag echter slechts zoveel worden gegoten dat de bovenste laag (10 tot 15 cm) vochtig is. Te veel water in de grond kan wortelrot veroorzaken.

Scheuren

Je kunt citroenmelisse ook door middel van scheuren vermeerderen en dit kan zowel in het voorjaar als in het najaar. Stekken is ook een mogelijkheid. Stekken van de citroenmelisse kan zelfs op een simpel glaasje water.

Verzorging

Citroenmelisse heeft het hele jaar door nauwelijks verzorging nodig. Regelmatig water geven en bemesten met compost in het voor- en najaar zijn de belangrijkste maatregelen. In de winter zijn er geen verdere voorzorgsmaatregelen nodig. Alleen planten die in potten groeien, mogen voor de winter worden afgedekt of op een koele, lichte plaats in huis worden geplaatst. Bovendien is citroenmelisse een snelgroeiende plant die gemakkelijk tot drie keer per jaar krachtig kan worden gesnoeid en keer op keer kan ontkiemen.

Ziekten en plagen

Mogelijke ziekten die de citroenmelisse kunnen treffen zijn echte meeldauw (soms witziekte genoemd) en roest. Echte meeldauw vertoont de typische witte afzettingen op de bladeren. Bruinrode vlekken op citroenmelisse daarentegen duiden op roest, een schimmelziekte die veel kruiden aantast, vooral in zeer natte zomers. In het geval van roest bieden huismiddeltjes vaak geen soelaas, alleen het wegsnijden van de aangetaste delen.

Oogsten of snoeien

Oude stengels kun je in het voorjaar afknippen. Na de bloei in augustus terugsnoeien tot 15 cm boven de grond. Deze snoeibeurt van het plantje zorgt ervoor dat zij opnieuw fris, blad zal gaan produceren. De hergroei neemt ongeveer 4 à 5 weken in beslag.

Gebruik van citroenmelisse

Citroenmelisse staat bij velen bekend als thee, puur of gemengd met andere kruiden. Het kruid heeft een subtiele frisse noot en om die reden is citroenmelisse een onmisbaar ingrediënt in tal van gerechten.

Citroenmelisse wordt beschouwd als een uitstekend kruid in de keuken. Het kruid met zijn delicaat scherpe, licht citroenachtige smaak is een verrijking voor veel gerechten. Het is geschikt voor zowel desserts als hartige gerechten.

Verse en gedroogde melisse

Omdat de citroenmelisse relatief goed droogt, op enkele uitzonderingen na, kan het kruid het hele jaar door gebruikt worden. Na het snijden worden de stelen in kleine boeketten aan elkaar gebonden en ondersteboven op een donkere, luchtige plaats opgehangen. Na een paar weken zijn de bladeren helemaal droog en kunnen ze worden gebruikt. Het aroma is echter iets minder intens dan verse bladeren. Verse citroenmelisse is te prefereren boven de gedroogde variant.

Vis

Citroenmelisse is een uitstekend kruid voor visgerechten. Het aroma wordt veel sterker wanneer de versnipperde bladeren kort voor het opdienen aan het voedsel worden toegevoegd.

Salade

Citroenmelisse past ook bij vers bereide salades of het nu gaat om bladsalades of fruitsalades. Hier verdienen echter vers geplukte bladeren van de plant de voorkeur boven het gedroogde kruid ten gunste van het aroma. Gedroogde citroenmelisse verliest een deel van zijn aroma. Verse citroenmelisse geeft je salade een frisse smaak.

Omelet

Snipper eens een paar blaadjes over een omelet voor een verrassend effect.

Soepen en sauzen

Citroenmelisse kan ook in allerlei soepen en sauzen worden gebruikt.

Jam en gelei

Recepten voor jam en gelei die afhankelijk zijn van citroenmelisse als ingrediënt, zijn anno 2024 in opkomst. Het kruid is ook ideaal voor andere desserts zoals citroenmelisse-sorbet of citroenmelisse-ijs.

Citroenmelisse als geneeskrachtig kruid

Citroenmelisse geniet al eeuwenlang veel aandacht als geneeskrachtig kruid. Eeuwen geleden was men reeds bekend met de kalmerende, stemmingsverbeterende en helende effecten van citroenmelisse. Citroenmelisse was ook populair bij Hildegard van Bingen (1098-1179), een benedictijnse abdis. Zij was ook een kruidkundige.

Recepten

Likeur van citroenmelisse

Je hebt de volgende ingrediënten nodig voor een likeur van citroenmelisse:

• 1 fles wodka of goede korenbrandewijn
• 8 stengels citroenmelisse
• 200 gram bruine suiker

De bereiding is als volgt. Doe alle ingrediënten in een afsluitbare pot en laat 4 weken op een donkere plek staan. Roer of schud af en toe om de suiker op te lossen. Verwijder de stelen na verloop van tijd en filter alles door een doek. Vul nu een schone fles (inhoud 1 liter) in en laat hem nog 4 weken rusten.

Kiwi-radijs-citroenmelisse smoothie

Ingrediënten voor twee glazen (elk 250 ml):

• 2 kiwi's
• 2 (circa 50 gram) radijsjes
• 20 gram radijsblaadjes
• 5 stengels citroenmelisse
• sap van 1 citroen
• 100 ml sinaasappelsap
• 150 ml mineraalwater

De bereiding gaat als volgt. Schil de kiwi's en hak ze fijn. (Van een kiwi is de schil echter ook eetbaar. Uit het handje wellicht niet zo lekker, maar in een smoothie merk je daar niks van.) De radijsjes wassen, schoonmaken, in vieren snijden. Was radijsblaadjes grondig, laat ze goed uitlekken in een vergiet. Was de citroenmelisse, schud droog, pluk de bladeren en hak ze fijn. Doe de kiwi, radijs, radijsblaadjes, citroenmelisse, citroensap, sinaasappelsap en mineraalwater in een blender en meng het. Doe de smoothie in glazen. Garneer met wat citroenmelisseblaadjes.

Citroenmelisselimonade

Hier is een recept voor een citroenmelisselimonade:

Ingrediënten:

• 1 1/2 kopje vers geperst citroensap
• 1/2 kopje suiker
• 4 takjes citroenmelisse
• 4 kopjes water
• ijsblokjes
• extra citroenmelisse voor garnituur

Bereidingswijze:

• Doe het citroensap en de suiker in een pan en verwarm op middelhoog vuur tot de suiker is opgelost.
• Voeg de takjes citroenmelisse toe en laat het geheel nog een paar minuten doorkoken.
• Haal de pan van het vuur en laat afkoelen.
• Voeg 4 kopjes water toe aan het afgekoelde citroenmelisse-citroensap mengsel.
• Schenk het in een glas, doe er ijsblokjes in en garneer met extra takjes citroenmelisse.

Geniet van je zelfgemaakte citroenmelisselimonade!

Citroenmelisselimonade zonder suiker

Dit is een drankje gemaakt van citroenmelisse en limoensap, zonder de toevoeging van suiker. Deze variant van limonade is een gezonder alternatief voor de gewone suikerhoudende limonade en is ook geschikt voor mensen die op hun suikerinname willen letten. Het limoensap zorgt voor een zurige smaak, terwijl de citroenmelisse een lichte en frisse smaak toevoegt. Deze drank is verkrijgbaar bij sommige supermarkten en speciaalzaken en kan ook gemakkelijk zelf gemaakt worden door citroenmelisseblaadjes en limoensap te mengen met water en eventueel een zoetstof naar keuze.

Ingrediënten:

• 1 kopje citroenmelisseblaadjes
• 1/2 kopje limoensap
• 2 kopjes water
• zoetstof naar keuze (optioneel)

Bereidingswijze:

• Voeg 1 kopje citroenmelisseblaadjes toe aan 2 kopjes water in een pan.
• Breng het water aan de kook en laat het vervolgens afkoelen.
• Zeef het afgekoelde water en verwijder de citroenmelisseblaadjes.
• Voeg 1/2 kopje limoensap toe aan het citroenmelissewater.
• Voeg eventueel een zoetstof naar keuze toe, zoals stevia of agavesiroop.
• Roer alles goed door en giet het in een glas.
• Serveer de limonade met ijsblokjes en geniet ervan?

Je kunt de hoeveelheid limonade naar wens aanpassen en ook andere smaakmakers toevoegen, zoals muntblaadjes of honing, om de smaak van je zelfgemaakte limonade te optimaliseren.

Inhoudsstoffen en effect

Citroenmelisse is ook een belangrijk fytotherapeuticum in de kruidengeneeskunde. De bladeren en bloemen van de planten bevatten voornamelijk essentiële oliën zoals geraniol en nerol, evenals enkele therapeutisch effectieve tannines zoals rozemarijnzuur. Andere ingrediënten in de plant zijn flavonoïden (vooral luteoline en apigenine) en cafeïnezuur. Deze stoffen hebben de volgende effecten op het organisme:

• verlichting van (chronische) stress
• verlichting van angst
• bevordert de slaap
• krampstillend
• tegen winderigheid
• antibacterieel
• gedeeltelijke antischimmelwerking
• gedeeltelijk antiviraal
• stimuleert de productie van gal

Gezondheidsvoordelen van citroenmelisse

Overzicht

De plant wordt voornamelijk gebruikt als huismiddeltje in de vorm van citroenmelissethee. De citroenmelisse wordt in de plantengeneeskunde voorgeschreven bij:

• angststoornissen
• slaapstoornissen
• uitputting
• nervositeit
• algemene maag-darmklachten
• verlies van eetlust
• krampen
• winderigheid
• diarree
• insectenbeten
• menstruatiestoornissen
• misselijkheid tijdens de zwangerschap (zwangerschapsmisselijkheid)

Rusteloosheid, slaapstoornissen en chronische stress

Een andere eigenschap is het verzachtende of kalmerende effect van citroenmelisse en daarom kan het nuttig zijn bij slaapstoornissen en rusteloosheid. Het gedroogde kruid kan puur worden gebruikt of in combinatie met andere slaapbevorderende of kalmerende kruiden zoals valeriaan of lavendel. Vooral de slaapbevorderende eigenschappen zijn bekend. Bovendien kan citroenmelisse de effecten en intensiteit van chronische stress verlichten. Dit wordt mogelijk gemaakt doordat bepaalde componenten van de plant inwerken op de zogenaamde GABA ofwel gamma-aminoboterzuur, een belangrijke neurotransmitter met een remmende functie in het centraal zenuwstelsel.

Menstruatiekrampen

Citroenmelissethee is ook een oud en bekend middel bij menstruatiekrampen.

Verkoudheid

Citroenmelissethee helpt ook bij verkoudheid met lichte koorts en hoesten.

Herpes-simplexvirus

Het gedeeltelijke antivirale effect van citroenmelisse is ook bekend. De essentiële oliën van citroenmelisse kunnen het herpes-simplexvirus helpen bestrijden.

Insectenbeten

Citroenmelissethee is ook goed voor uitwendig gebruik bij insectenbeten. Hiervoor wordt een gaasje in de thee gedoopt en rond de prikplaats gewikkeld.

Rustgevend bad

Het is ook rustgevend om twee handjes van dit kruid in je bad te doen. Dit vergemakkelijkt het inslapen.

Bijwerkingen

Meestal treden er geen bijwerkingen op bij het nemen van citroenmelissethee of citroenmelissepreparaten. Je moet echter geen hogere doses innemen voordat je gaat rijden, omdat dit tot slaperigheid kan leiden.

Het kopen van citroenmelisse

Citroenmelisseplanten moeten bij aankoop krachtig zijn gegroeid. Veel snel opgroeiende planten hebben zwakke, hangende stelen die normaal gesproken rechtop en stabiel moeten staan. Zorg er ook voor dat de bladeren geen witte of roestbruine vlekken vertonen, wat een indicatie kan zijn voor een schimmel of andere plantenziekte. Het typische aroma van citroenmelisse moet ook geurig zijn.

Gedroogde bladeren van citroenmelisse zijn te vinden in alle goede kruidenwinkels en online winkels. Omdat de teelt van citroenmelisse niet bijzonder duur is, zijn de prijzen voor de bladeren meestal vrij laag. Gedroogde bladeren van citroenmelisse worden meestal gebruikt voor theepreparaten of als badadditief.

Lees verder

• Geneeskrachtige planten en kruiden: soorten en toepassingen
• Citroengras: gezondheidsvoordelen en toepassingen van sereh
• Echt lepelblad: gezondheidsvoordelen en werkzame stoffen
• Echinacea (zonnehoed): gezondheidsvoordelen en gebruik
• Moringa oleifera: gezondheidsvoordelen en voedingsstoffen