Geneeskrachtige planten en kruiden: soorten en toepassingen

Er zijn vele soorten geneeskrachtige planten of kruiden. Geneeskrachtige planten en kruiden bevorderen de gezondheid met hun wortels, bladeren en bloemen. Ze verminderen ziektesymptomen of helpen bij het herstel. Sinds het begin van de menselijke geschiedenis hebben mensen planten en kruiden gebruikt om wonden te genezen of allerlei kwalen te behandelen. Moderne geneeskunde en geneesmiddelen vervingen de oorspronkelijke, onbewerkte toepassing van planten. Sommige van deze planten vormen de basis van medicijnen, anderen worden alleen beschouwd als een huismiddeltje.

• Wat zijn geneeskrachtige planten en kruiden?
• Sumer
• Overal op de wereld
• Plantgeneeskunde
• Plant of kruid?
• Planten met genezende eigenschappen
• Toepassingen van medicinale planten
• Grenzen van plantengeneeskunde
• Toepassing en dosering
• Soorten medicinale planten en hun toepassingen
• Arnica
• Valeriaan
• Brandnetel
• Venkel
• Gember
• Sint-janskruid
• Kamille
• Melisse
• Goudsbloem (calendula officinalis)
• Pepermunt
• Salie
• Weegbree
• Duizendblad
• Risico's en bijwerkingen
• Zelfvoorziening en kruidentuinen
• Waarom een kruidentuin?
• De perfecte plek kiezen
• Geneeskrachtige planten voor beginners
• Zaaien, planten en oogsten
• Gebruik en bewaring
• Duurzaamheid en biodiversiteit
• Laat je inspireren

Wat zijn geneeskrachtige planten en kruiden?

Sumer

Het gebruik van planten voor de behandeling van wonden, pijn of ziekten was aanvankelijk gebaseerd op de eigen ervaring van mensen. In de loop van de geschiedenis ontwikkelde de kruidengeneeskunde zich tot een afzonderlijke tak van kennis. Literaire bronnen over planten als remedie gaan terug tot de Sumeriërs, inwoners van Sumer, een landstreek en een beschaving gelokaliseerd in het zuidelijk deel van Mesopotamië. Genezing met behulp van planten strekt zich uit over de hele bevolkte wereld.

Overal op de wereld

Oude tradities laten zien dat medicinale planten bekend waren bij de indianen, bij de culturen van Midden- en Zuid-Amerika en bij de volkeren van Afrika en Azië. Ook beoefenden de oude Egyptenaren en Grieken kruidengeneeskunde, waarvan de geschreven bronnen van invloed waren op traditionele genezers tot in de middeleeuwen en de moderne tijd. Monniken en kloosters namen hun toevlucht tot deze bronnen en vulden oude kennis aan met nieuwe inzichten.

Plantgeneeskunde

Een medicinale plant heeft het voordeel dat deze voor iedereen beschikbaar is. Het kan worden gezocht en geplukt in de vrije natuur. Geneeskrachtige planten waarvan de bestanddelen of werkzame stoffen als basis of ingrediënt van geneesmiddelen dienen, worden als geneeskrachtige planten beschouwd. Er kan een onderscheid worden gemaakt tussen planten, waarvan de helende effecten wetenschappelijk zijn onderzocht en aangetoond en die planten die alleen traditioneel als remedie gelden.

Plant of kruid?

Of iets een plant of een kruid is, hangt af van het doel waarvoor het gebruikt wordt. Elke plant die nuttige toepassingen heeft is een kruid in de ruimste zin des woords. Kamillethee wordt beschouwd als kruidenthee, maar kamille die je in je tuin laat groeien wordt gewoon gezien als een plant.

Planten met genezende eigenschappen

Het gebruik van geneeskrachtige planten staat ook bekend als fytotherapie ('behandeling met planten'). Voor mildere ziekten of aandoeningen zijn medicinale planten vaak een goed alternatief voor medicijnen. De genezende eigenschappen zitten in de essentiële oliën in de plant en de tannines (chemische verbindingen), maar ook in de diverse hulpstoffen die samen een gecombineerd effect teweegbrengen dat sterker is dan hun afzonderlijke activiteit. Er vindt anno 2025 volop wetenschappelijk onderzoek plaats naar (de werking van) geneeskrachtige planten en het potentieel voor nieuwe toepassingsgebieden is groot.

De gebieden waar de actieve ingrediënten van de planten een heilzaam effect hebben, zijn onder meer verkoudheid, luchtwegaandoeningen of dyspepsie. Maar ook op het gebied van huidaandoeningen en huiduitslag kunnen plantaardige stoffen worden gebruikt. Bovendien worden medicinale planten ingezet bij vermoeidheid, nervositeit, angst, rusteloosheid of milde depressie.

Mensen die hun toevlucht nemen tot kruidenremedies, bijvoorbeeld voor depressie of slaapstoornissen, kunnen het beste vooraf hun huisarts raadplegen, aangezien de actieve ingrediënten in de planten soms bijwerkingen veroorzaken, interacties hebben met medicijnen of beperkt zijn.

Toepassingen van medicinale planten

Geneeskrachtige planten kunnen onder meer helpen bij de volgende klachten:

• (milde) depressie
• luchtwegaandoeningen
• hoestklachten
• keelpijn
• diarree
• obstipatie
• slaapstoornissen
• angststoornissen
• nervositeit
• moeheid
• verkoudheid
• bepaalde huidaandoeningen
• griep
• maag-darmklachten
• dyspepsie
• misselijkheid
• braken

Grenzen van plantengeneeskunde

De grenzen van plantengeneeskunde liggen in de behandeling van ernstige verwondingen, aandoeningen of ziekten. Ernstige ziekten zoals kanker of hiv/aids zijn niet te behandelen of te genezen met een enkele plant. Een tweede limiet is een verkeerde dosering of onjuiste toepassing. Je kan zelfs een overdosis krijgen van de natuurlijke actieve en geneeskrachtige ingrediënten van een plant als je ze op een verkeerde manier gebruikt. Dan blijken ze giftig en schadelijk te zijn. Een medicinale plant bevat actieve ingrediënten die het lichaam op de een of andere manier beïnvloeden, maar in de verkeerde hoeveelheid of bij de verkeerde toepassing ervan kunnen er klachten ontstaan.

Toepassing en dosering

Voor de toepassing van medicinale planten zijn er verschillende methoden. Van sommige planten worden alle plantendelen van wortel tot bloem gebruikt. Anderen ontwikkelen hun geneeskrachtige potentie alleen in een specifiek deel van de plant. Een ander onderscheid is of je deze planten verwerkt aanschaft of vers plukt en zelf verwerkt. Dat laatste is niet altijd mogelijk. Geneeskrachtige planten zoals ginseng of echinacea (zonnehoed) komen bijvoorbeeld niet in het wild voor in Europa.

De verwerking en dosering zijn afhankelijk van de specifieke plant. Geneeskrachtige planten kunnen worden gebruikt als thee, als brouwsel of als zalven. Er zijn verwerkte varianten in de handel, zodat de ingrediënten van de plant ook in de vorm van tabletten, snoepjes, sappen of crèmes te koop zijn.

De toepassing kan inwendig of uitwendig zijn. Sommige zijn geschikt voor infusie, wassen of baden. Anderen zijn het meest effectief in de vorm van thee of druppels. Voor bepaalde medicinale planten zoals brandnetel of salie, is een thee gemaakt van verse bladeren effectiever dan gedroogde bladeren. Bij andere planten komt het actieve ingrediënt pas vrij door het drogen of pletten van de plantendelen.

Soorten medicinale planten en hun toepassingen

Er zijn veel verschillende soorten geneeskrachtige planten met velerlei toepassingen.

Arnica

De genezende kracht van de bergbloem arnica zit in de bloemen. Het wordt toegepast als een tinctuur of als onderdeel van zalven. Arnicazalf helpt bij pijn veroorzaakt door kneuzingen of verstuikingen.

Valeriaan

Valeriaan wordt beschouwd als een huismiddeltje voor slaapstoornissen. Het heeft een kalmerende werking en bevordert de slaap. Valeriaan kan ook worden gebruikt voor examenvrees. De gedroogde wortel levert de actieve ingrediënten. Het is de basis voor valeriaanthee of andere bereidingen.

Brandnetel

De brandnetel is veelzijdig als medicinale plant: van de bladeren kan thee, sap, salade of soep worden gemaakt. Om verbranding aan brandnetels te voorkomen, is het noodzakelijk om de bladeren te wassen, pletten of verwarmen. De thee stimuleert de stofwisseling.

Venkel

De knol van de venkel is eetbaar en wordt gebruikt als specerij of garnituur. Als een medicinale plant helpt venkel in de vorm van thee of snoep bij hoest en dyspepsie. Venkel wordt gebruikt om vastzittend slijm los te krijgen en het is krampstillend. Zowel venkelzaad als de wortel zijn geschikt voor het maken van venkelthee.

Gember

Gemberwortel dient niet alleen als kruid. Het helpt vooral bij misselijkheid. Gember als remedie kan rauw of als thee worden gebruikt. Het heeft een pijnstillend en ontstekingsremmend effect.

Sint-janskruid

Sint-janskruid wordt gemakkelijk gevonden en verzameld in het wild vanwege de opvallende gele bloemen. Het kruid staat bekend als een antidepressivum bij lichte tot matige depressies. Het is van toepassing in de vorm van tabletten of thee. Sint-janskruidolie is geschikt voor de droge huid, maar maakt het wel gevoeliger voor licht.

Kamille

Kamille kalmeert de maag en is ontstekingsremmend. De bloemen zijn verantwoordelijk voor het genezende effect. Ze kunnen worden verwerkt tot thee, baden, olie of zalf. Kamillethee is krampstillend en helpt bij maagproblemen of keelpijn.

Melisse

Melisse (melissa) is een geslacht uit de lipbloemenfamilie. De bladeren van melisse hebben een kalmerende werking. In gedroogde vorm dienen ze als specerij. Als badadditief ontwikkelt melissa een ontspannend effect. Melissethee is effectief bij buikkrampen of darmklachten. De etherische olie van de bladeren kan worden verwerkt tot tincturen.

Goudsbloem (calendula officinalis)

De oranje bloeiende goudsbloem dient als een medicinale plant voor huidproblemen. Als een zalf helpt het bij ontstekingen en bevordert het de wondgenezing. De bloemen van deze plant vormen de basis voor dergelijke zalven en crèmes. Je kan ook thee maken van goudsbloem. De thee wordt vaak op kompressen gebruikt.

Pepermunt

Als medicinale plant wordt munt voornamelijk gebruikt als verse thee. Maar zelfs als snoep of olie heeft pepermunt ontstekingsremmende en slijmoplossende eigenschappen. De etherische oliën van de plant zitten in de bladeren. In de vorm van thee of als een verdunde olie voor inhalatie helpt pepermunt bij verkoudheid of dyspepsie.

Salie

Salie is een van de medicinale planten die ook als keukenkruid dienen. De bladeren hebben een desinfecterende werking en helpen bij keelpijn of mondontsteking. Vooral salie kan worden gebruikt als een medicinale plant in de vorm van thee.

Weegbree

De weegbree heeft een desinfecterend en ontstekingsremmend effect. De belangrijkste toepassing van het kruid is het gebruik als hoestonderdrukker. Alle delen van de plant, behalve de wortel, kunnen worden gebruikt voor de productie van thee of siroop, die een slijmoplossend en antitussief (hoestprikkelremmend) effect hebben.

Duizendblad

Duizendblad is een plant uit de composietenfamilie. Het is een medicinale plant die vooral voorkomt op voedselrijke, verstoorde grond in bermen, op dijkhellingen, in grasland en op braakliggende terreinen. Uit het bovengronds groeiende deel van de plant kunnen thee of extracten worden verkregen, die goed zijn voor spijsvertering en krampstillend werken.

Risico's en bijwerkingen

Het feit dat medicinale planten van natuurlijke oorsprong zijn, betekent niet dat ze naar believen kunnen worden gedoseerd of gebruikt. Een onjuist gebruik of overdosis kan schadelijke gevolgen hebben en soms zelfs levensbedreigend zijn. Bovendien hebben bepaalde medicinale planten zoals sint-janskruid of pepermunt bijwerkingen die vooral zieke mensen of zwangere vrouwen niet mogen onderschatten. Niet elke geneeskrachtige plant veroorzaakt bijwerkingen of brengt risico's met zich mee, maar in geval van reeds bestaande aandoeningen wordt zelfmedicatie zonder medisch advies niet aanbevolen. Iedereen die al medicijnen gebruikt wordt geadviseerd om bij huisarts of apotheker na te vragen of ze compatibel zijn met het gebruik van de geneeskrachtige plant die je wilt gaan gebruiken.

Het gebruik van geneeskrachtige planten kan leiden tot bijwerkingen. Deze omvatten allergieën of huidirritatie. Het zelf verzamelen, oogsten en bereiden van geneeskrachtige vereist kennis van planten.

Zelfvoorziening en kruidentuinen

Waarom een kruidentuin?

Stel je voor: een zonnige hoek in je tuin, balkon of vensterbank waar de geur van verse kruiden je tegemoet komt. Een eigen kruidentuin is niet alleen een lust voor het oog, maar ook een stap richting zelfvoorzienend leven. Of je nu een kopje rustgevende kamillethee wilt zetten, een zalfje van goudsbloem wilt maken, of gewoon de frisse smaak van munt in je water wilt proeven, je hebt alles binnen handbereik.

De perfecte plek kiezen

Een succesvolle kruidentuin begint met de juiste locatie. Kies een plek met voldoende zonlicht – de meeste geneeskrachtige planten hebben minstens zes uur zon per dag nodig. Geen tuin? Geen zorgen! Potten en bakken op een balkon of zelfs een zonnige vensterbank werken net zo goed. Zorg voor goede drainage; planten houden niet van natte voeten.

Geneeskrachtige planten voor beginners

Start simpel. Hier zijn een paar makkelijke toppers:

• Kamille: Ideaal voor thee tegen stress of buikklachten.
• Goudsbloem (calendula): Perfect voor huidirritaties en kleine wondjes.
• Munt: Een opfrisser in thee, water of als vertering-helper na een zware maaltijd.
• Salie: Bekend om z’n antiseptische werking en heerlijk in keelpastilles.

Zaaien, planten en oogsten

Zaai je kruiden in goed doorlatende, voedzame grond. Start in het voorjaar, wanneer de kans op vorst voorbij is. Geef ze regelmatig water, maar let op dat je niet overdrijft – kruiden zoals rozemarijn en tijm houden van een drogere bodem. Oogst met liefde: knip regelmatig wat blaadjes of bloemen, zodat de plant blijft groeien.

Gebruik en bewaring

De magie zit in de verwerking! Maak oliën, thee, tincturen of zalfjes. Wil je je oogst bewaren? Droog kruiden door ze op te hangen in een droge, donkere ruimte. Bewaar ze in luchtdichte potten voor maximaal aroma en kracht.

Duurzaamheid en biodiversiteit

Een kruidentuin draagt ook bij aan de natuur. Bijen, vlinders en andere bestuivers zijn dol op planten zoals lavendel en tijm. Gebruik biologische zaden en vermijd pesticiden, zodat je een gezonde oase creëert voor mens én dier.

Laat je inspireren

Begin klein, maar droom groots. Een vensterbank vol potten kan uitgroeien tot een ware kruidentuin. En het mooiste? Elke keer dat je een verse tak munt in je water legt of een goudsbloemblad plukt, herinner je jezelf eraan hoe krachtig en prachtig de natuur is.

Lees verder

• Goudsbloem (calendula): gezondsheidsvoordelen & toepassingen
• Venkel: gezondheidsvoordelen, toepassingen en bijwerkingen
• Knoflook: gezondheidsvoordelen en voedingswaarde knoflook
• Gember: gezondheidsvoordelen en voedingswaarde van gember
• Groene thee: gezondheidsvoordelen en soorten groene thee