We denken ons ziek

De angst om ziek te worden, maakt ziek. Die angst komt voort uit onnodige röntgenfoto's, nutteloze genetische testen en onjuiste informatie in bijsluiters. Een fenomeen dat bekend staat onder de naam "nocebo", tegenhanger van de meer bekende term "placebo".

Nocebo, tegenhanger van placebo

Ene Derek Adams slikte in een wanhoopsdaad een overdosis antidepressivapillen. Zijn vriendin had hem verlaten en hij wilde nooit meer wakker worden. De 26-jarige werd in kritieke toestand op een afdeling spoedeisende hulp binnengebracht, maar de artsen konden hem in eerste instantie niet stabiliseren. Adams was in het bezit van de antidepressiva gekomen als deelnemer aan een onderzoek naar de werking van medicijnen. Wat hij niet wist: zijn antidepressiva bevatten geen werkzame stof. Hij behoorde tot de proefpersonen die slechts een schijnmedicijn, een placebo, hadden gekregen. Toch manifesteerden zich bij hem de typische symptomen van een overdosis. Toen men Adams in de kliniek inlichtte over het schijnmedicijn, waren die symptomen in geen tijd weer verdwenen.

Angsten, die mede door artsen worden ingegeven

Dit in 2007 gepubliceerde voorval, wordt beschouwd als klassieker in zogenaamde nocebo-studies. Nocebo (Latijns voor "ik zal schaden") is de negatieve tegenhanger van placebo ('ik zal behagen'). In beide gevallen gaat het over veel meer dan alleen maar pillen. Het gaat om de verwachtingen van patiënten, om angsten en hoop, die mede door artsen worden ingegeven.

Scans en röntgenfoto’s maken ziek

Het feit dat patiënten in hoge mate beïnvloed worden door artsen, media en farmaceutische producenten, is geen geheim. De Duitse neuroloog Heier publiceerde er zelfs een boek over: "Nocebo: wie eraan gelooft, wordt ziek".

Rugpijn ter illustratie

Eén verwoestend nocebo-effect had Heier binnen zijn eigen vakgebied waargenomen, bij de volkskwaal bij uitstek, rugpijn. In de meeste gevallen wordt daarvoor geen duidelijke oorzaak gevonden. Maar er zijn dan maar vier redenen om zo’n “probleemrug” met scantechnieken verder te onderzoeken: gevoelloosheid of verlamming van ledematen en plotselinge blaas- of darmproblemen. Bij al deze symptomen bestaat het risico dat zenuwen in het gedrang zijn gekomen.
Maar de praktijk is anders: het is bijna standaard om röntgentechnieken toe te passen of mensen in scanners te duwen om beelden te produceren. De apparatuur staat er nu eenmaal en wil gebruikt worden. Dat kost niet alleen bakken met geld maar er komt volgens Heier nog iets veel ergers bij: de foto's maken je ziek.

"Wie de beelden van zijn afwijkingen ziet, zal nooit meer herstellen"

Mensen kunnen met een vanuit radiologisch standpunt bekeken kapotte ruggengraat, volledig pijnloos door het leven gaan. Anderen daarentegen, lijden met een smetteloos ogende rug alleen maar helse pijnen. Omdat men dat met eenvoudige scan- en röntgenbeelden niet kan verklaren, worden er steeds complexere vervaardigd. De meeste mensen hebben afwijkingen aan de rug, die niets hoeven te betekenen. Maar op die geavanceerde foto’s duiken ze dan plotseling op als mogelijke oorzaak van die helse pijnen. En wie die afwijkingen aan zijn rug eenmaal heeft gezien, zal nooit meer van zijn pijn herstellen, meent Heier. Die beelden krijgt hij niet uit zijn hoofd, de pijn wordt chronisch.

Ook de bijsluiter kan ziek maken

Experimenten door onderzoekers hebben aangetoond, dat alleen al algemene formuleringen dat mogelijk pijnen kunnen optreden, deze formuleringen dat gevoel ook daadwerkelijk oproepen en zelfs langere tijd laten aanhouden. Tegenwoordig weten we dat een sterke verwachting onze hersenchemie verandert en in het lichaam vaak het gewenste effect teweegbrengt. De frontale hersenkwab speelt daarbij een centrale rol.

Ook de bijsluiter kan je ziek maken door de daarin opgesomde bijwerkingen. Wie de moeite neemt om zo’n bijsluiter grondig door te lezen, neemt een verhoogd risico om daadwerkelijk een van die bijwerkingen te ontwikkelen.

Wat betekent “vaak”of “incidenteel”?

Een aantal artsen en therapeuten wil daarom dat bijsluiters meer uitleg geven over de kans op bijwerkingen. Termen als “vaak”, “zelden” of “incidenteel” worden door patiënten vaak verkeerd geïnterpreteerd. Incidentele bijwerkingen bijvoorbeeld, treden bij minder dan een op de honderd patiënten op!

Lees verder

• Een ziekte komt zelden alleen
• Placebo: medicijn kan genezen door suggestie
• Wat toont urineonderzoek aan en hoe gebeurt zo een onderzoek
• Wat zegt een bloedtest over je gezondheid?
• Wat is een MRI-scan?