Alkaptonurie: Afwijkingen aan gewrichten, hart, ogen en oren

Alkaptonurie is een zeldzame, pijnlijke en degeneratieve ziekte, die op jonge leeftijd ernstige artrose veroorzaakt. Daarnaast tast de ziekte ook de ogen en oren aan, hoewel de patiënt hiervan doorgaans weinig hinder ondervindt. Hartafwijkingen evenals andere bijkomende symptomen zijn eveneens gerapporteerd. De combinatie van lichamelijk onderzoek en diagnostische testen bevestigt de diagnose. De behandeling richt zich vooral op ondersteuning en verlichting van de symptomen. Voor de meeste patiënten zijn de vooruitzichten goed. In 1902 beschreef Archibald Garrod voor het eerst deze stofwisselingsaandoening.

• Synoniemen alkaptonurie
• Epidemiologie aandoening
• Oorzaken en erfelijkheid
• Symptomen: gewrichten (artrose), hart, zwarte verkleuring van urine, ogen en oren
• Diagnose en onderzoeken
• Behandeling afwijkingen
• Prognose
• Complicaties
• Preventie

Synoniemen alkaptonurie

Alkaptonurie is eveneens bekend onder de volgende synoniemen:

• black bone disease
• homogentisinezuur acidura
• homogentisinezuur oxidase deficiëntie
• zwarte urine ziekte

"AKU" is de gebruikte afkorting voor deze zeldzame aandoening.

Epidemiologie aandoening

De zeldzame aandoening treft wereldwijd 1 op de 250.000 tot 1 miljoen mensen. Alkaptonurie komt vaker voor in bepaalde regio's, zoals Slowakije, waar de incidentie ongeveer 1 op de 19.000 is. Ook in de Dominicaanse Republiek komt de ziekte relatief vaker voor. De symptomen beginnen meestal na het dertigste levensjaar, hoewel een van de eerste symptomen, namelijk zwarte urine, al bij de geboorte zichtbaar is. Mannen en vrouwen worden in gelijke mate getroffen, maar vrouwen ontwikkelen doorgaans vijf tot tien jaar later symptomen en de ziekte verloopt vaak milder bij hen. Het lijkt erop dat vrouwelijke hormonen een beschermende rol spelen, aangezien de symptomen na de menopauze vaak toenemen.

Oorzaken en erfelijkheid

Genmutatie

Alkaptonurie wordt veroorzaakt door mutaties in het HGD-gen. Deze mutaties leiden tot een gebrek aan het enzym homogentisinezuur dioxygenase (HGD), wat resulteert in de ophoping van homogentisinezuur (HGA) in het lichaam. HGA is een toxisch zuur dat normaal afgebroken wordt, maar bij patiënten met AKU stapelt het zich 2.000 keer sneller op dan normaal. Dit leidt tot zwarte urine en andere ernstige gezondheidsproblemen.

Overervingspatroon

De ziekte wordt op autosomaal recessieve wijze overgeërfd. Dit betekent dat beide ouders een gemuteerd gen moeten doorgeven om de ziekte bij hun kind te veroorzaken, hoewel zijzelf meestal geen symptomen hebben.

Symptomen: gewrichten (artrose), hart, zwarte verkleuring van urine, ogen en oren

Artritis / artrose

Alkaptonurie veroorzaakt vanaf de geboorte zwarte urine wanneer deze in contact komt met lucht. Andere symptomen treden pas op vanaf het tweede of derde decennium van het leven. De ophoping van HGA leidt tot zwarte of donkerbruine verkleuring van botten en kraakbeen, een aandoening die bekend staat als ochronose. Deze veranderingen veroorzaken een snellere slijtage van het kraakbeen, wat leidt tot artritis en artrose, vooral in de wervelkolom en grote gewrichten.

Hart

Alkaptonurie kan leiden tot hart- en vaatziekten. De ophoping van HGA veroorzaakt verkalking en verharding van bloedvaten en hartkleppen, wat de functie van het hart belemmert.

Ogen

Ochronose leidt tot zwarte vlekken in het oogwit, die meestal na het veertigste levensjaar verschijnen. Deze vlekken zijn pijnloos en beïnvloeden het gezichtsvermogen niet.

Oren

De oren kunnen blauwzwart verkleuren door ochronose, zonder dat dit pijn of andere complicaties veroorzaakt. De patiënt kan ook zwart oorsmeer hebben.

Bijkomende symptomen

Huidafwijkingen, zoals blauwzwarte of bruine verkleuringen, en nier- of blaasstenen zijn soms aanwezig bij patiënten.

Diagnose en onderzoeken

Lichamelijk onderzoek

Zwarte urine vanaf de geboorte is een belangrijk diagnostisch kenmerk. Daarnaast kan de arts blauwzwarte verkleuringen van het oogwit of kraakbeen waarnemen. De ophoping van HGA kan voelbaar zijn in het aangetaste kraakbeen. Patiënten vertonen vaak tekenen van artrose, zoals afnemende mobiliteit en pijnlijke gewrichten.

Diagnostisch onderzoek

Urineonderzoek toont de aanwezigheid van homogentisinezuur aan. Beeldvormend onderzoek, zoals röntgenfoto's van de wervelkolom en borstkas, en een CT-scan, zijn vaak noodzakelijk. Daarnaast kan een elektrocardiogram (ECG) nuttig zijn om hartcomplicaties op te sporen.

Differentiële diagnose

Andere aandoeningen die qua symptomen op alkaptonurie lijken, zijn acute porfyrie en mitralisklepinsufficiëntie.

Behandeling afwijkingen

Anno september 2024 is er geen genezing voor alkaptonurie. Fysiotherapie helpt de mobiliteit te behouden en vertraagt de schade aan het bewegingsapparaat. Pijnstilling met krachtige medicijnen is vaak noodzakelijk, en in ernstige gevallen is gewrichtsvervanging een optie.

Prognose

De levensverwachting van patiënten met alkaptonurie is over het algemeen normaal, maar de ziekte veroorzaakt vaak ernstige invaliditeit. Ongeveer de helft van de patiënten ondergaat gewrichtsvervangende operaties voor het zestigste levensjaar.

Complicaties

Hartafwijkingen en scheuren in de achillespees zijn enkele van de ernstige complicaties van deze aandoening.

Preventie

Er is momenteel geen manier om alkaptonurie te voorkomen. Genetisch onderzoek en begeleiding kunnen helpen bij het identificeren van dragers van het gen en het plannen van gezinsvorming.