Jeuk door de lever en leverziekten: symptomen en oorzaken

Jeuk is een vervelende klacht. Jeuk kent ontzettend veel mogelijke oorzaken. Onder meer ziekte aan de lever kan leiden tot jeuk, vaak over je hele lichaam. Je lever is na de huid het grootste orgaan; het weegt zo'n 1,5 kilo. Het is ook één van de belangrijkste organen, omdat zij een essentiële rol speelt in het omzetten van voedsel in energie, en het verwijderen van giftige stoffen uit het bloed. Een leverziekte kan deze processen verstoren en voor klachten zorgen. Eén van die klachten is een jeukende huid over je hele lichaam. Het blijft vaak niet bij alleen jeukklachten. Andere veel voorkomende klachten zijn geelzucht, donkergekleurde urine en lichtgekleurde ontlasting. Naast deze symptomen kan een leveraandoening ook leiden tot vermoeidheid en een verminderde eetlust. Bovendien kan het invloed hebben op de stolling van het bloed, wat kan resulteren in onverklaarbare bloedingen en blauwe plekken. Schakel bij aanhoudende jeuk en andere onverklaarde symptomen je huisarts in.

• Jeuk door een leverziekte
• Epidemiologie
• Jeuk en geelzucht door paracetamolvergiftiging
• Geelzucht en buikpijn door leverkanker
• Wat is leverkanker?
• Symptomen leverkanker
• Levercirrose: ernstige ziekte aan de lever
• Wat is levercirrose?
• Symptomen levercirrose
• Jeukklachten door leververvetting
• Wat is een vervette lever?
• Symptomen leververvetting
• Jeuk en andere symptomen door primair scleroserende cholangitis (PSC)
• Primair biliaire cholangitis (PBC)
• Leverfalen (acute of chronische)
• Hepatitis C
• Cholestase tijdens de zwangerschap (ICP)
• Hemochromatose
• Medicatie-geïnduceerde leveraandoeningen
• Galwegobstructie
• Onderzoek en diagnose
• Behandeling van jeuk door leverziekten
• Behandeling van de onderliggende oorzaak
• Medicijnen voor jeukverlichting
• Topische behandelingen en huidverzorging
• Fototherapie (UVB-licht)
• Plasmaferese
• Toekomstige en experimentele behandelingen
• Leefstijlinterventies

Jeuk door een leverziekte

Het begon allemaal met een lichte jeuk aan haar armen, dacht Marijke, een 47-jarige verpleegkundige. Ze gaf de schuld aan het koude weer en de droge lucht in haar huis. Maar toen de jeuk aanhield en zich uitbreidde naar haar rug en benen, zelfs ’s nachts, begon het haar op te vallen. Haar huid zag er normaal uit, zonder uitslag of roodheid. Na wekenlang zelf dokteren met crèmes en antihistaminica besloot ze toch naar de dokter te gaan. Een bloedtest onthulde het onverwachte: een verhoogd bilirubinegehalte door een onderliggende leveraandoening. Deze ontdekking bracht haar op tijd bij een specialist, die haar diagnose van leververvetting bevestigde en een behandelplan opstelde.

Jeuk door een leverziekte is een intrigerend, maar vaak onderschat symptoom. Het lijkt soms onschuldig, maar het kan wijzen op complexe leverproblemen zoals levercirrose, galwegobstructies of auto-immuunziekten zoals primair biliaire cholangitis. Deze jeuk ontstaat meestal door een ophoping van galzouten in het bloed en is vaak erger ’s nachts, waardoor het zowel fysiek als mentaal belastend kan zijn. Het herkennen van deze jeuk als een mogelijk signaal van een leverprobleem kan helpen bij een vroege diagnose en betere uitkomsten voor de patiënt.

Epidemiologie

Een wereldwijd veelvoorkomend symptoom
Jeuk door een leverziekte, medisch bekend als cholestatische pruritus, is een veelvoorkomend symptoom dat de levenskwaliteit van miljoenen mensen wereldwijd beïnvloedt. Geschat wordt dat ongeveer 50% van de mensen met chronische leveraandoeningen te maken krijgt met dit fenomeen, variërend van milde irritatie tot ondraaglijke jeuk. Hoewel jeuk geen onderscheid maakt in geslacht, leeftijd of geografie, kunnen de oorzaken en frequentie sterk variëren afhankelijk van onderliggende aandoeningen, genetische factoren, en omgevingsinvloeden.

Mannen versus vrouwen
Bij leverziekten zoals primair biliaire cholangitis (PBC) en intrahepatische cholestase tijdens de zwangerschap komt jeuk veel vaker voor bij vrouwen dan bij mannen. PBC, een auto-immuunziekte die kleine galwegen aantast, treft bijvoorbeeld vrouwen in 90% van de gevallen. Anderzijds hebben mannen vaker te maken met jeuk als gevolg van levercirrose door overmatig alcoholgebruik of hepatitis C. Dit verschil weerspiegelt de verschillende risicoprofielen en onderliggende oorzaken tussen de geslachten.

Kinderen versus volwassenen
Bij kinderen is jeuk door een leverziekte relatief zeldzaam, maar kan het voorkomen bij aandoeningen zoals galwegatresie, een aangeboren afwijking van de galwegen. In Europa treft deze aandoening ongeveer 1 op de 18.000 pasgeborenen. Bij volwassenen komt jeuk vaker voor en wordt het vaak geassocieerd met chronische aandoeningen zoals levercirrose, hepatitis C, en primair scleroserende cholangitis (PSC). Vooral in de leeftijdsgroep van 40 tot 60 jaar zien we een toename in gevallen door lifestylefactoren zoals alcoholgebruik, obesitas en diabetes type 2.

Klimaat en regionale invloeden
Het klimaat speelt een subtiele, maar belangrijke rol bij levergerelateerde jeuk. In warme, vochtige regio's kunnen leverproblemen, zoals infectieuze hepatitis, jeuk verergeren door verhoogde transpiratie en huidirritatie. In koude, droge klimaten, zoals Noord-Europa, kan de huid door uitdroging gevoeliger worden, waardoor jeuk intenser aanvoelt.

In Nederland en België zien we een duidelijke toename van leveraandoeningen door obesitas, die vaak gepaard gaan met jeuk. In de overzeese gebiedsdelen, zoals de Nederlandse Antillen, komt jeuk door leverziekten vaker voort uit infectieuze oorzaken, zoals hepatitis A en E, die via voedsel en water worden verspreid. Wereldwijd zien we dat in Afrika en Zuid-Azië hepatitis B en C een belangrijke oorzaak zijn van leverziekten met jeuk als symptoom, vaak door een gebrek aan vaccinatieprogramma’s en veilige medische zorg.

Leefstijl en voeding als bepalende factoren
Leefstijl speelt een cruciale rol in het ontstaan van leverziekten en de bijbehorende jeuk. Ongezonde eetgewoonten, zoals een dieet rijk aan vet en suiker, verhogen het risico op leververvetting, een belangrijke oorzaak van chronische leveraandoeningen en jeuk. Alcoholmisbruik, een veelvoorkomende risicofactor in West-Europa, is verantwoordelijk voor een groot deel van de levercirrosegevallen, waarbij 30-50% van de patiënten last heeft van jeuk.

Een gebrek aan essentiële vitamines en mineralen door slechte voeding kan de leverfunctie verder verslechteren, wat de symptomen, waaronder jeuk, verergert. Mensen met leveraandoeningen worden vaak geadviseerd om een dieet te volgen dat rijk is aan antioxidanten, zoals vitamine E, om oxidatieve stress op de lever te verminderen.

Genetische gevoeligheid
Genetica speelt ook een rol in de gevoeligheid voor leverziekten en de daarmee gepaard gaande jeuk. Mutaties in het ABCB11-gen, dat betrokken is bij galtransport, worden vaak aangetroffen bij mensen met aandoeningen zoals PBC en PSC. Deze genetische varianten maken het moeilijker voor de lever om gal effectief af te voeren, wat leidt tot de ophoping van galzouten in het bloed – een belangrijke veroorzaker van jeuk. In Noordwest-Europa zijn dergelijke genetische aandoeningen relatief zeldzaam, met een prevalentie van minder dan 1 op de 10.000, maar in Azië en het Midden-Oosten zijn de percentages hoger door een grotere genetische diversiteit.

Jeuk en geelzucht door paracetamolvergiftiging

Paracetamol is op zich een uiterst veilig geneesmiddel (tegen pijn), maar je moet er geen overdosis van binnenkrijgen. Dan is het zo onschuldig niet meer. Je moet minstens een aantal keren de aanbevolen dosis paracetamol innemen voordat er sprake is van een paracetamolvergiftiging. Symptomen hiervan zijn onder meer een jeukende huid, geelzucht, donkere urine, pijn rechtsboven in de buik en onverklaarbare griepachtige symptomen met misselijkheid en braken. Dit kan uiteindelijk leiden tot ofwel herstel ofwel leverinsufficiëntie, hetgeen een dodelijke afloop kan hebben. Als het nog maar een paar uur is geleden dat je de paracetamol hebt ingenomen, kan er geactiveerde kool toegediend worden in voldoende hoge doseringen. Hierdoor worden de actieve bestanddelen uit de darm geabsorbeerd.

Geelzucht en buikpijn door leverkanker

Wat is leverkanker?

Kanker die in de lever begint, ofwel primaire leverkanker, blijft over het algemeen langere tijd onopgemerkt totdat het een vergevorderd stadium heeft bereikt. Door jezelf te beschermen tegen cirrose en hepatitis, de twee belangrijkste oorzaken van leverkanker, verminder je het risico op het ontwikkelen van leverkanker.

Symptomen leverkanker

Symptomen die kunnen optreden bij leverkanker zijn onder meer:

• een gele verkleuring van de huid en het wit van de ogen (geelzucht);
• buikpijn, vooral rechtsboven in de buik;
• zwelling van de buik een (pathologische vochtophoping in de buikholte, genaamd 'ascites');
• een vergrote lever;
• algemene zwakte en vermoeidheid;
• verlies van eetlust;
• misselijkheid en overgeven;
• onverklaarbaar gewichtsverlies;
• witte krijtachtige ontlasting; en
• jeuk (vooral in die gevallen waarin de tumor de afvoer van galvloeistof belemmert).

Levercirrose: ernstige ziekte aan de lever

Wat is levercirrose?

Levercirrose treedt in het laatste stadium van veel leverziekten op. Het betreft een progressieve aandoening waarbij afstervend leverweefsel vervangen wordt door littekenweefsel (fibrose). De meest voorkomende oorzaak van levercirrose is chronisch alcoholisme. Andere mogelijke oorzaken zijn hepatitis B en C, auto-immuun hepatitis, primaire biliaire cirrose, primaire scleroserende cholangitis, chronische hepatitis als gevolg van vetstapeling in de lever en hemochromatose (een aandoening waarbij het lichaam te veel ijzer opslaat). Bij levercirrose treedt verharding van de lever op (littekenverharding), wat interfereert met de doorbloeding van de lever. Uiteindelijk leid het tot onherstelbare leverschade en een volledig verlies van de leverfunctie.

Symptomen levercirrose

Er kunnen allerlei symptomen optreden bij levercirrose, zoals misselijkheid en braken, een verminderde eetlust en gewichtsverlies, algehele zwakte en vermoeidheid, buikpijn (rechtsboven), geelzucht en jeuk. Ook kun je last krijgen van zogeheten 'spider naevi', dat zijn kleine 'spinvormige' bloedvaatjes op vooral de borst en bovenarmen. Rode handpalmen en donkere plekken in het gelaat komen ook voor. Bij vrouwen kan de menstruatie uitblijven en bij mannen kan borstvorming en impotentie optreden.

Jeukklachten door leververvetting

Wat is een vervette lever?

Een vervette lever is een vetstapeling in de levercellen, hetgeen omkeerbaar is. Zodra de oorzaak wordt weggenomen, houdt de vetstapeling op en kan de lever zich herstellen. Leververvetting kan op een gegeven ogenblik leiden tot een leverontsteking (hepatitis). Chronisch alcoholgebruik kan de oorzaak zijn van een vervette lever, maar het kan ook worden veroorzaakt door overgewicht, insulineresistentie (niet zelden een aanloopje tot diabetes type 2) en het metabool syndroom. Dit laatste is een combinatie van vijf risicofactoren:

1. een te grote tailleomvang (bij mannen >102 cm en bij vrouwen >88 cm);
2. verhoogde bloeddruk;
3. verhoogt triglyceridengehalte (een soort van vet in je bloedbaan);
4. een laag HDL-cholesterol, ook wel het 'goede' cholesterol genoemd; en
5. een verhoogd glucosegehalte.

Symptomen leververvetting

Een vervette lever kan onder meer misselijkheid, een vergrote lever, algehele malaise en jeukklachten veroorzaken.

Jeuk en andere symptomen door primair scleroserende cholangitis (PSC)

Primair scleroserende cholangitis is een ontsteking van de galwegen van de lever. De ziekte wordt gekarakteriseerd door ontsteking, verstopping en fibrose van de galwegen in en buiten de lever. Een belemmerde galafvloed kan het gevolg zijn, met ernstige geelzucht, intense jeuk en/of koorts en koude rillingen. Andere mogelijke klachten zijn:

• vermoeidheid;
• malabsorptie (vooral vet) wat leidt tot een tekort aan vetoplosbare vitaminen A, D, E en K; en
• vetdiarree (ook wel 'steatorroe' genoemd).

Primair biliaire cholangitis (PBC)

PBC is een auto-immuunziekte waarbij de kleine galwegen in de lever chronisch ontstoken raken. Deze ontstekingen veroorzaken littekenvorming, wat de galstroom belemmert en galzouten in het bloed laat ophopen. Jeuk is een van de eerste symptomen en kan extreem invaliderend zijn, vaak erger ’s nachts. Ongeveer 80% van de patiënten met PBC ervaart jeuk in een vroeg stadium van de ziekte.

• Anne, een 52-jarige vrouw, merkte dat haar huid ’s nachts begon te kriebelen zonder duidelijke oorzaak. Na maanden van klachten werd PBC gediagnosticeerd. Met medicatie zoals ursodeoxycholzuur werd haar galstroom verbeterd, waardoor de jeuk verminderde.

Leverfalen (acute of chronische)

Bij leverfalen, veroorzaakt door aandoeningen zoals hepatitis of cirrose, stapelen afvalstoffen zoals bilirubine zich op in het bloed. Dit leidt tot symptomen zoals geelzucht en jeuk. Chronisch leverfalen treft wereldwijd naar schatting 1 op de 200 mensen, vaak veroorzaakt door alcoholmisbruik of hepatitis B en C.

• Johan, een 65-jarige voormalig bouwvakker met een verleden van zwaar alcoholgebruik, ontwikkelde aanhoudende jeuk en geelzucht. Onderzoek wees uit dat hij in de laatste fase van leverfalen verkeerde. Palliatieve zorg en plasmaferese boden hem enige verlichting.

Hepatitis C

Chronische Hepatitis C is een virale infectie die de lever langzaam beschadigt. Jeuk treedt op door ophoping van galzouten en is een vroeg teken van leverfibrose. Wereldwijd zijn meer dan 58 miljoen mensen geïnfecteerd met hepatitis C, waarbij 1 op de 10 ernstige symptomen zoals jeuk ontwikkelt.

• Na jaren van vermoeidheid en onverklaarbare huidirritatie werd bij Henk, een 48-jarige vrachtwagenchauffeur, hepatitis C vastgesteld. Dankzij antivirale behandeling verdwenen zijn symptomen volledig.

Cholestase tijdens de zwangerschap (ICP)

Intrahepatische cholestase van de zwangerschap (ICP) komt voor bij ongeveer 1% van de zwangere vrouwen en veroorzaakt intense jeuk, vooral aan de handen en voeten. De verhoogde galzouten in het bloed kunnen risico’s opleveren voor zowel moeder als baby, waaronder vroeggeboorte.

• Lisa, 32 weken zwanger, klaagde over ondraaglijke jeuk aan haar handpalmen en voetzolen. Een bloedtest bevestigde cholestase, en met medicatie en een geplande bevalling werd haar baby veilig geboren.

Hemochromatose

Hemochromatose is een erfelijke aandoening waarbij het lichaam te veel ijzer opslaat, wat leverschade veroorzaakt. Jeuk, samen met vermoeidheid en gewrichtspijn, is een veelvoorkomend symptoom. Ongeveer 1 op de 200 mensen in Noordwest-Europa heeft deze genetische aandoening.

• Bram, 40 jaar, bezocht de huisarts vanwege onverklaarbare jeuk en donkere huidverkleuringen. Tests onthulden hemochromatose. Regelmatige aderlatingen brachten zijn ijzerwaarden en jeuk onder controle.

Medicatie-geïnduceerde leveraandoeningen

Geneesmiddelen zoals antibiotica (bijv. amoxicilline-clavulaanzuur) en statines kunnen leverfunctiestoornissen veroorzaken. Dit resulteert vaak in cholestatische jeuk. In Europa is medicatie verantwoordelijk voor 10-15% van de leverproblemen.

• Sophie, een 58-jarige vrouw die onlangs met statines was begonnen, ontwikkelde plotseling jeuk. Na het stoppen met de medicatie verdwenen haar klachten binnen enkele weken.

Galwegobstructie

Een obstructie in de galwegen, bijvoorbeeld door galstenen of tumoren, kan galzouten in het bloed laten ophopen. Dit leidt tot intense jeuk en andere symptomen zoals geelzucht. Galwegobstructie komt voor bij 20% van de mensen met galstenen.

• Ahmed, een 60-jarige man, klaagde over plotselinge jeuk en buikpijn. Een echo toonde galstenen die zijn galwegen blokkeerden. Na een chirurgische ingreep verbeterden zijn klachten aanzienlijk.

Onderzoek en diagnose

Jeuk die verband houdt met leverziekten kan een complex diagnostisch traject vereisen, vooral omdat het symptoom breed voorkomt en verschillende oorzaken kan hebben. Een combinatie van klassieke diagnostische methoden en minder gebruikelijke onderzoeken helpt artsen om de oorzaak van de jeuk te achterhalen en gerichte behandeling mogelijk te maken.

Anamnese en lichamelijk onderzoek
De arts begint met een gedetailleerd gesprek om de symptomen en medische voorgeschiedenis van de patiënt in kaart te brengen. De nadruk ligt op het identificeren van patronen in de jeuk (bijvoorbeeld 's nachts erger), de aanwezigheid van andere symptomen zoals geelzucht of vermoeidheid, en mogelijke risicofactoren zoals medicatiegebruik, alcoholconsumptie, en familiegeschiedenis van leveraandoeningen.

Lichamelijk onderzoek kan tekenen van leverproblemen onthullen, zoals geelzucht (gele verkleuring van huid en ogen), een vergrote lever, of krabsporen door de intense jeuk.

Bloedonderzoek
Bloedtesten vormen een cruciaal onderdeel van de diagnose. Enkele veelvoorkomende markers die worden onderzocht zijn:

• Leverenzymen (ALAT, ASAT, ALP, GGT): Verhoogde waarden duiden vaak op leverschade of galwegproblemen.
• Bilirubine: Verhoogde bilirubinewaarden wijzen op cholestase, een belangrijke oorzaak van jeuk.
• Galzuren: Een toename in galzuren in het bloed is specifiek geassocieerd met cholestatische jeuk.
• Auto-immuunmarkers: Tests op antinucleaire antilichamen (ANA) en antimitochondriale antilichamen (AMA) kunnen wijzen op auto-immuunziekten zoals primair biliaire cholangitis (PBC).

Beeldvormende onderzoeken

• Echografie: Echografie is vaak de eerste stap om de leverstructuur en galwegen in beeld te brengen. Het kan obstructies, zoals galstenen of tumoren, identificeren.
• MRI/MRCP (Magnetic Resonance Cholangiopancreatography): Een geavanceerdere techniek om de galwegen en leverstructuur gedetailleerd te visualiseren, vooral nuttig bij het diagnosticeren van galwegobstructies en primair scleroserende cholangitis (PSC).
• CT-scan: Deze wordt gebruikt bij verdenking van tumoren of uitgebreide leverschade.

Biopsie
Een leverbiopsie wordt ingezet als niet-invasieve methoden geen uitsluitsel bieden. Dit is met name nuttig bij het diagnosticeren van aandoeningen zoals auto-immuunhepatitis, NASH (niet-alcoholische steatohepatitis), of genetische ziekten zoals hemochromatose.

Specialistische bloed- en genetische tests

• Elastografie: Een niet-invasieve methode om de stijfheid van de lever te meten, wat kan wijzen op fibrose of cirrose.
• Genetisch onderzoek: Tests op genetische mutaties, zoals het ABCB11-gen bij PBC of HFE-gen bij hemochromatose, kunnen specifieke oorzaken identificeren.
• Ammoniakniveaus: Verhoogde ammoniakwaarden in het bloed kunnen wijzen op leverfalen, wat vaak gepaard gaat met jeuk.

Minder vaak voorkomende onderzoeken

• Serum-tryptase: Bij vermoeden van mestcelactivatie als oorzaak van jeuk wordt dit getest, omdat verhoogde tryptasewaarden wijzen op systemische mastocytose.
• Galmonsters via ERCP: Endoscopische retrograde cholangiopancreatografie (ERCP) kan galmonsters nemen om infecties of obstructies te detecteren.
• Bepaling van plasma-lysofosfatidylzuur (LPA): Een nieuwe biomarker die verband houdt met cholestatische jeuk.
• Patchtest: Bij vermoeden van contactallergieën die levergerelateerde jeuk verergeren.

Behandeling van jeuk door leverziekten

Het behandelen van jeuk veroorzaakt door leverziekten is complex en vraagt om een gecombineerde aanpak. Het doel is om de jeuk te verlichten en de onderliggende oorzaak aan te pakken. Naast standaardbehandelingen bestaan er ook zeldzamere methoden voor hardnekkige gevallen.

Behandeling van de onderliggende oorzaak

De eerste stap in de behandeling is het aanpakken van de oorzaak van de leverziekte:

• Cholestase: Medicatie zoals ursodeoxycholzuur (UDCA) wordt gebruikt om de galstroom te verbeteren.
• Leververvetting (NAFLD/NASH): Dieet- en leefstijlaanpassingen zijn essentieel, waaronder gewichtsverlies en het vermijden van alcohol.
• Hepatitis C of B: Antivirale therapieën kunnen de ziekte beheersen en de jeuk verminderen.
• Obstructies zoals galstenen of tumoren: Deze worden aangepakt met endoscopische technieken of chirurgie.

Medicijnen voor jeukverlichting

• Cholestyramine: Een galzuurbindend middel dat galzouten in de darm bindt, zodat deze niet in de bloedbaan terechtkomen. Het is effectief, maar kan bijwerkingen zoals obstipatie veroorzaken.
• Rifampicine: Een antibioticum dat jeuk vermindert door enzymen in de lever te activeren die galzuren afbreken.
• Naltrexon: Een opioidreceptor-antagonist die de jeukreflex kan verminderen, vooral nuttig bij cholestatische jeuk.
• Sertraline: Een SSRI-antidepressivum dat ook effectief kan zijn bij hardnekkige jeuk door de invloed op serotonine.

Topische behandelingen en huidverzorging

• Mentholcrème: Werkt verkoelend en biedt verlichting bij milde jeuk.
• Capsaïcine-crème: Helpt door de zenuwuiteinden tijdelijk ongevoelig te maken voor jeuk.
• Hydraterende lotions: Minimaliseren huidirritatie en voorkomen verdere uitdroging.

Fototherapie (UVB-licht)

Fototherapie, waarbij de huid wordt blootgesteld aan gecontroleerde hoeveelheden ultraviolet B (UVB)-licht, wordt gebruikt bij hardnekkige jeuk. Het helpt galzouten in de huid af te breken en de jeuk te verlichten. Dit is een zeldzamere behandeling die vaak wordt ingezet bij patiënten met cholestase of PBC.

Plasmaferese

Bij extreem hardnekkige jeuk kan plasmaferese worden overwogen. Dit is een techniek waarbij het bloed wordt gefilterd om galzouten en andere jeukveroorzakende stoffen te verwijderen. Het wordt meestal toegepast in gespecialiseerde centra en biedt tijdelijke verlichting.

Toekomstige en experimentele behandelingen

• Ileale bile acid transporter (IBAT)-remmers: Deze nieuwe klasse geneesmiddelen blokkeert de heropname van galzouten in de darm, waardoor de jeuk vermindert.
• Autotaxine-remmers: Gericht op het enzym autotaxine dat betrokken is bij de productie van jeukbevorderende stoffen zoals LPA (lysofosfatidylzuur).

Leefstijlinterventies

• Hydratatie: Regelmatig water drinken ondersteunt een goede leverfunctie.
• Dieet: Vermijd alcohol, vetrijke maaltijden en bewerkte voedingsmiddelen die de lever extra belasten.
• Stressmanagement: Stress kan jeuk verergeren; ontspanningstechnieken kunnen helpen.
• Kleding: Draag losse, ademende stoffen om wrijving en irritatie te voorkomen.

Lees verder

• Jeuk over hele lichaam zonder uitslag: symptomen en oorzaak
• Jeukende hoofdhuid: symptomen en oorzaken jeuk op het hoofd
• Leverwaarden: symptomen normale en verhoogde leverwaarden
• Leveraandoeningen: symptomen, oorzaken en behandeling
• Leverziekten: symptomen, oorzaken, soorten en behandeling