Cortisol in bloed (cortisolwaarden): bloedonderzoek cortisol

Het gehalte aan cortisol in het bloed (de zogeheten 'cortisolwaarden') kan te laag of te hoog zijn. Een verhoogd of verlaagd gehalte aan cortisol (bijnierschorshormoon) in het bloed kan wijzen op diverse aandoeningen. Een cortisoltest wordt uitgevoerd om het niveau van het hormoon cortisol in het bloed te meten. De cortisolspiegel kan wijzen op problemen met de bijnieren of de hypofyse. Cortisol wordt gemaakt door de bijnieren. Het cortisolniveau gaat omhoog wanneer de hypofyse corticotropine of adrenocorticotroop hormoon (ACTH) afgeeft. De normaalwaarden cortisol in het bloed schommelen gedurende de dag. Het cortisolniveaus stijgt in de vroege ochtenduren en is het hoogst om ongeveer 07.00 uur. Voor de nacht is het cortisolniveau het laagst. Cortisol heeft vele functies. Het is nodig voor de stofwisseling en het helpt het lichaam om met stress om te gaan.

• Functie van cortisol
• Hormoon
• Cortisoldagcurve
• Cortisol en CRH en ACTH
• Bloedonderzoek naar cortisolgehalte
• Cortisoltest
• Gebonden en vrij cortisol
• Cortisol in bloed te hoog
• Urineonderzoek
• Dexamethason suppressietest
• Cortisol speekseltest
• Cortisol in bloed te laag
• Wanneer wordt cortisolonderzoek aangevraagd?
• Testresultaten: cortisol normaalwaarden en afwijkende waarden
• Verhoogde niveaus van cortisol
• Onvoldoende cortisol
• Beeldvormend onderzoek

Functie van cortisol

Hormoon

Cortisol wordt in de bijnierschors uit cholesterol aangemaakt. Cortisol is een hormoon dat naast andere functies een rol speelt in het metabolisme van eiwitten, lipiden en koolhydraten. Cortisol is ook het hormoon dat in je lichaam wordt aangemaakt als je stress hebt. Cortisol wordt daarom wel aangeduid als een stresshormoon, net als adrenaline. Cortisol zorgt ervoor dat de energie die in de cellen van je lichaam opgeslagen zit, snel beschikbaar komt ten behoeve van een vecht- of vluchtreactie. Cortisol kan worden beïnvloed door vele aandoeningen, zoals fysieke of emotionele stress, inspannende activiteit, infectie of letsel.

Cortisoldagcurve

Normaal gesproken stijgt en daalt het niveau van cortisol in het bloed in een dagelijks patroon (cortisoldagcurve), met een piek in de vroege ochtend, net op het moment dat je je bed uit moet en gaat eten. Daarna daalt het gedurende de dag en het bereikt van het laagste niveau omstreeks middernacht. Je lichaam en geest moeten dan immers gereed zijn voor rust en een verkwikkende slaap.

Cortisol en CRH en ACTH

Cortisol wordt geproduceerd en uitgescheiden door de bijnieren. Productie van het hormoon wordt gereguleerd door de hypothalamus van de hersenen en de hypofyse. Wanneer de hoeveelheid cortisol in het bloed daalt, geeft de hypothalamus corticotropin-releasing hormone (CRH) af, wat de adenohypofyse stimuleert tot de aanmaak van Corticotropine of adrenocorticotroop hormoon (ACTH). ACTH stimuleert op haar beurt de bijnieren om cortisol aan te maken. Om geschikte hoeveelheden cortisol te maken, moeten de hypothalamus, de hypofyse en de bijnieren goed functioneren.

Bloedonderzoek naar cortisolgehalte

Cortisoltest

Een cortisoltest kan worden gebruikt om de ​​diagnose syndroom van Cushing te stellen. Hierbij maakt de bijnier te veel bijnierschorshormoon of cortisol aan. Ook kan een cortisoltest helpen om eventuele bijnierinsufficiëntie of ziekte van Addison aan te tonen, wat leidt tot een tekort aan cortisol.

Gebonden en vrij cortisol

Het meeste cortisol in het bloed is gebonden aan een eiwit; slechts een klein percentage is 'vrij' en biologisch actief. Bloedonderzoek naar cortisol bepaalt zowel de eiwitgebonden als het vrije cortisol, terwijl urine- en speekseltesten alleen vrij cortisol testen, die moet correleren met de niveaus van vrije cortisol in het bloed. Meerdere bloed- en/of speekselcortisolspiegels kunnen worden verzameld op verschillende tijdstippen, bijvoorbeeld om 8:00 en 16:00, om de cortisolcurve te bepalen. Een meting van de hoeveelheid cortisol in je urine gedurende 24 uur, toont deze dagelijkse variatie niet; het meet de totale hoeveelheid ongebonden cortisol die wordt uitgescheiden in 24 uur.

Als er een abnormaal niveau van cortisol wordt gedetecteerd, zal de huisarts aanvullende tests verrichten.

Cortisol in bloed te hoog

Urineonderzoek

Indien een persoon een hoge cortisolspiegel heeft, kan een huisarts aanvullende tests uit laten voeren om te bevestigen dat het hoge cortisolniveau echt abnormaal is (en niet simpelweg te verklaren is door verhoogde stress of het gebruik van cortisol-achtige medicatie). Een van de eerste testen die worden gedaan is de verzameling van de urine over 24 uur, vaak over enkele dagen. Daarin wordt de hoeveelheid cortisol bepaald. Daarnaast zal een dexamethason suppressietest worden gedaan. Een speekselmonster is ook mogelijk.

Dexamethason suppressietest

Bij de dexamethasonsuppressietest neem je om 23.00 uur 1 milligram dexamethason, een cortisolachtig hormoon, in. De volgende dag vóór 09.00 uur wordt er bloed bij je geprikt om het cortisolgehalte te meten. Bij een gezond persoon is het cortisol bijna niet te meten, maar als je het syndroom van Cushing hebt, is het cortisol nog wel te meten.

Cortisol speekseltest

Je gebruikt hiervoor staafjes waarmee je verdeeld over de dag vijf monsters afneemt via het mondspeeksel. Bij het syndroom van Cushing zullen de resultaten uitwijzen dat het normale cortisoldagritme, waarbij het cortisol ’s ochtends het hoogste is, en ’s avonds het laagst, is verdwenen.

Cortisol in bloed te laag

Als een huisarts vermoedt dat de bijnieren niet voldoende cortisol produceren of als het eerste bloedonderzoek onvoldoende cortisol laten zien, kan de huisarts een ACTH-stimulatietest laten uitvoeren.

ACTH-stimulatietest
Deze test omvat het meten van het niveau van cortisol in het bloed van een persoon voor en na een injectie met synthetische ACTH. Als de bijnieren normaal functioneren, dan zal het cortisolniveau stijgen door de ACTH-stimulatie. Als ze beschadigd zijn of niet goed functioneren, dan zal de cortisolspiegel laag zijn.

Wanneer wordt cortisolonderzoek aangevraagd?

Een cortisoltest kan worden aangevraagd wanneer een persoon symptomen heeft die wijzen op een hoog niveau van cortisol en het Cushing-syndroom, zoals:

• Hoge bloeddruk (hypertensie);
• Hoog bloedsuiker (glucose);
• Obesitas;
• Kwetsbare huid;
• Paarse strepen op de buik;
• Spierverlies en spierzwakte; en
• osteoporose of botontkalking.

Het onderzoek kan ook worden aangevraagd wanneer iemand symptomen heeft die wijzen op een laag niveau van cortisol, bijnierinsufficiëntie of de ziekte van Addison, zoals:

• Gewichtsverlies;
• Spierzwakte;
• Vermoeidheid;
• Lage bloeddruk;
• Buikpijn; en
• Donkere plekken op de huid (dit treedt op bij de ziekte van Addison).

Testresultaten: cortisol normaalwaarden en afwijkende waarden

Normaal gesproken is het cortisolniveau zeer laag voor het slapen gaan en op z'n hoogst net na het ontwaken, hoewel dit patroon zal veranderen als een persoon wisselende dag- en nachtdiensten draait en op verschillende tijdstippen op verschillende dagen slaapt.

Verhoogde niveaus van cortisol

Een verhoogd of normaal cortisolniveau net na het ontwaken, samen met een niveau dat niet daalt voor het slapengaan suggereert te veel cortisol en het Cushing-syndroom. Als deze overmaat cortisol niet onderdrukt wordt na een nacht dexamethason suppressietest of indien de 24-uurs urine cortisolmeting is verhoogd, of indien het nachtelijke cortisolniveau is verhoogd, dan wijst dat op overmatige cortisol-aanmaak door abnormaal verhoogde ACTH-productie van de hypofyse of een tumor in hypofyse of abnormale productie van cortisol door de bijnieren. Bijkomende testen zullen nodig zijn om de precieze oorzaak vast te stellen.

Onvoldoende cortisol

Als er onvoldoende cortisol aanwezig is en je reageert op een ACTH-stimulatietest, dan wordt het probleem waarschijnlijk veroorzaakt door onvoldoende productie van ACTH door de hypofyse. Als de persoon niet reageert op de ACTH-stimulatietest, dan is het waarschijnlijker dat het aan de bijnieren ligt. Als de bijnieren onderactief zijn vanwege een dysfunctie van de hypofyse en/of onvoldoende productie van ACTH, dan is er sprake van secundaire bijnierinsufficiëntie. Als verlaagde cortisolproductie te wijten is aan schade aan de bijnieren, dan is er sprake van primaire bijnierinsufficiëntie ofwel de ziekte van Addison.

Beeldvormend onderzoek

Zodra een afwijking wordt vastgesteld en in verband wordt gebracht met de hypofyse, bijnieren, of een andere oorzaak, dan kan de arts andere tests inzetten, zoals beeldvormend onderzoek. Een CT (computertomografie) of MRI (magnetic resonance imaging) scan kan de hypofyse en de bijnier in beeld brengen om te bekijken wat er aan de hand is en hoe groot de schade is.

Lees verder

• Bloedonderzoek: soorten bloedtesten & waarden bloedonderzoek
• Bijnieraandoeningen: symptomen, oorzaken en behandeling
• Hyperaldosteronisme: symptomen, oorzaken en behandeling
• Adrenaline: functie, werking en bijwerkingen als medicijn