Nierstenen: Vorming van kristallen met pijn in buik en rug

Eén op de twintig mensen ontwikkelt op een bepaald moment in het leven een niersteen in de nier of urineleider (ureter). Een niersteen is een soort vaste massa bestaande uit kleine kristallen. Vaak vormt deze steen zich door het drinken van onvoldoende vloeistoffen, al spelen erfelijke en omgevingsfactoren eveneens een rol. Pijn in de buik, rug of de lies zijn kenmerkend bij één of meer nierstenen. Het uitplassen van een niersteen is mogelijk door voldoende vocht te drinken, al is soms wel medicatie, een medische behandeling of een operatie vereist. Hoewel nierstenen veelal niet levensbedreigend zijn, zijn ze voor veel patiënten wel erg vervelend. Voldoende vocht drinken voorkomt vaak dat nierstenen tot stand komen of terugkeren.

• Medische termen voor nierstenen
• Oorzaken en vormen: Vorming van kristallen
• Risicofactoren vorming van niersteen
• Symptomen: Pijn in buik of rug of problemen met urine
• Diagnose en onderzoeken
• Behandeling
• Prognose
• Complicaties
• Preventie van steenvorming in nieren

Medische termen voor nierstenen

De medische term voor het vormen van nierstenen is 'nefrolithiasis' of 'nefrolithiase'. Een niersteen zelf is gekend als een 'nefroliet' of 'calculus renalis'.

Oorzaken en vormen: Vorming van kristallen

De nierstenen vormen zich wanneer de urine te veel bepaalde stoffen bevat die kristallen vormen. Deze kristallen ontwikkelen zich vervolgens in enkele weken tot maanden tot stenen. Calciumstenen komen het meest voor, veelal bij mannen tussen twintig- en dertigjarige leeftijd. Calcium combineert zich dan met andere stoffen (vooral oxalaat) voor de vorming van nierstenen. Oxalaat bevindt zich in bepaalde voedingsmiddelen zoals spinazie of in vitamine C-supplementen. Enkele aandoeningen aan de dunne darm verhogen het risico op deze calciumstenen. Ook combineren calciumstenen zich soms met fosfaat of carbonaat.

Andere soorten nierstenen zijn ook mogelijk.

• Cystinestenen vormen zich bij patiënten met cystinurie. Deze erfelijke aandoening treft zowel mannen als vrouwen.
• Struvietstenen komen meestal voor bij vrouwen met een urineweginfectie. Deze stenen krijgen mogelijk een erg grote vorm, waardoor ze de nieren, de urineleider of de blaas blokkeren.
• Urinezuurstenen komen vaker voor bij mannen dan bij vrouwen. Ze verschijnen in combinatie met jicht (ziekte met pijn aan grote teen en andere gewrichten) of chemotherapie.

Risicofactoren vorming van niersteen

Andere stoffen zoals bepaalde geneesmiddelen zijn ook verantwoordelijk voor de vorming van stenen. De grootste risicofactor voor nierstenen is het onvoldoende drinken van vloeistoffen. Nierstenen treden vaker op wanneer mensen minder dan één liter urine per dag aanmaken. Sommige erfelijke ziekten veroorzaken tot slot sneller nierstenen zoals:

• de ziekte van Dent (chronische nieraandoening bij mannen met nier- en botproblemen)
• de ziekte van von Gierke (glycogeenstapelingsziekte met ernstig verlaagde bloedsuikerspiegel)
• het Cushing-syndroom (te veel cortisol in het lichaam met symptomen aan huid, spieren en botten)
• het Wilson-syndroom (symptomen van koperstapeling in hersenen, lever of nieren)

Symptomen: Pijn in buik of rug of problemen met urine

Sommige patiënten vertonen geen symptomen totdat de stenen terechtkomen in de urineleiders waar de urine uitmondt in de blaas. De stenen blokkeren vervolgens de urinestroom die uit de nieren komt.

Het belangrijkste symptoom is ernstige pijn die opkomt en plots weer stopt. Deze pijn is voelbaar in de buikstreek of zijkant van de rug. De pijn verplaatst zich soms naar liesstreek (pijn in de lies) of testikels (testikelpijn). Plasproblemen zijn ook typisch voor nierstenen. De patiënt ervaart pijn bij het plassen (dysurie), blaasspasmen (plotse krampen door samentrekking van blaas), bloed in de urine (hematurie), slijm in de urine, pyurie (pus in de urine), oranje urine, nachtelijk plassen (nycturie), een abnormale urinekleur en schuimende urine. Bovendien moet hij frequent plassen (pollakisurie) en soms ook grote hoeveelheden plassen (polyurie) bij de aanwezigheid van nierstenen.

Andere niet-specifieke symptomen zijn:

• koorts
• koud zweten
• misselijkheid en overgeven
• rillingen

Diagnose en onderzoeken

Lichamelijk onderzoek

De arts voert een lichamelijk uit en hij bemerkt dat het buikgebied of de rug pijnlijk is bij palpatie (betasten).

Diagnostisch onderzoek
De arts voert nog een bloedonderzoek uit wat nodig is om de waarde te kennen van calcium (is verhoogd: hypercalciëmie), fosfor, urinezuur en elektrolyten. Hij test tevens de nierfunctie. Een urineonderzoek onthult de aanwezigheid van kristallen en is nodig om rode bloedcellen in de urine op te sporen. Verder is onderzoek nodig naar het type steen dat de symptomen veroorzaakt.

Verdere onderzoeken voor het in beeld krijgen van de stenen of verstoppingen zijn een röntgenfoto, CT-scan of MRI-scan van de buik, een intraveneuze pyelografie, een echografie van de nieren en een retrograde pyelografie.

Differentiële diagnose

Bij het opsporen van nierstenen is het belangrijk om enkele andere aandoeningen met een gelijkaardig klinisch beeld uit te sluiten zoals:

• acute epididymitis (pijnlijke ontsteking van de bijbal)
• acute glomerulonefritis (ontsteking van de vaatkluwens in de nierschors)
• appendicitis (een ontsteking van het aanhangsel van de dikke darm)
• cholecystitis (een galblaasontsteking met buikpijn en koorts)
• diverticulitis
• een blaasontsteking bij vrouwen
• een buikabces
• een dikke darm obstructie
• een dunnedarmobstructie
• een leverabces
• een maagzweer
• een miltabces
• een niercelcarcinoom
• een ontstekingsdarmziekte
• een testistorsie
• een urineweginfectie bij mannen
• een urinewegobstructie
• een vreemd voorwerp in het maagdarmkanaal
• een vreemd voorwerp in het rectum
• galkoliek
• galstenen (cholelithiase)
• ileus
• nierveneuze trombose
• pancreatitis (alvleesklierontsteking)
• papilnecrose
• pyonefrose
• renale arterioveneuze misvorming
• salpingitis (eileiderontsteking: ontsteking van het slijmvlies van de eileiders of salpinges)
• virale gastro-enteritis (buikgriep veroorzaakt door een virus)

Behandeling

De behandeling van de nierstenen is afhankelijk van het type steen en de ernst van de symptomen.

Zelfzorg

Voldoende vocht drinken
Kleine nierstenen plast de patiënt vaak zelf uit. De patiënt zeeft dan wel best de urine. Op deze manier valt de steen te testen. Daarnaast is het nodig om dagelijks minstens zes tot acht glazen water te drinken, wat nodig is voor de productie van een grote hoeveelheid urine. Op deze manier is het uitplassen van de steen gemakkelijker. Het meer of minder eten van bepaalde voedingsmiddelen wil hierbij ook helpen, maar dit vraagt de patiënt best na bij de arts.

Achtbaan
Eind september 2016 meldden wetenschappers van de Michigan State University in The Journal of the American ­Osteopathic Association dat het achteraan plaatsnemen in een achtbaan in 64% van de gevallen helpt bij het uitplassen van de niersteen. Dit werkt wel enkel bij kleinere nierstenen.

Professionele medische zorg

Medicatie
Wanneer de patiënt pijn heeft, mag hij vrij verkrijgbare pijnstillers zoals ibuprofen en naproxen nemen, ook in combinatie met narcotica (verdovende geneesmiddelen). Voor patiënten met ernstige pijn is een ziekenhuisverblijf nodig, eventueel in combinatie met intraveneuze (via een ader) vochttoediening.

Soms zet de arts medicijnen in om steenvorming te voorkomen of deze af te breken, om het materiaal te verwijderen. Dit betreft dan:

• Allopurinol (voor urinezuurstenen)
• antibiotica (voor struvietstenen)
• anti-inflammatoire geneesmiddelen en alfablokkers
• diuretica en thiazidediuretica (plaspillen)
• fosfaatoplossingen
• natriumbicarbonaat of natriumcitraat
• Tamsulosine om de urineleider te ontspannen zodat het makkelijker is om de steen uit te plassen

Chirurgie
Chirurgie is vaak nodig als:

• de pijn niet onder controle te krijgen valt
• de steen de urinestroom blokkeert en een infectie of nierschade veroorzaakt
• de steen groeit
• de steen te groot is om spontaan uit te plassen

Kleine stenen
Lithotripsie is inzetbaar om stenen kleiner dan 1,25 cm te verwijderen die zich in de nier of ureter (urineleider) bevinden. Deze techniek maakt gebruik van geluid of schokgolven voor het breken van de stenen. Vervolgens verlaten de steenfragmenten het lichaam via de urine. Een andere benaming voor deze techniek waarbij de arts de nierstenen vergruist is “extracorporale schokgolf lithotripsie” of “ESWL”.

Grote stenen
Bij grotere stenen in de nieren of urineleider of bij vervormde nieren gebruikt de arts een speciaal instrument dat hij inbrengt via een kleine chirurgische snede in de huid. Hij verwijdert de steen met behulp van een buisje (endoscoop).

Lagere urinewegen
Bevindt de niersteen zich in de lagere urinewegen, dan zet de arts een ureteroscopie (inwendig kijkonderzoek van de urineleider) in. In zeldzame gevallen is open chirurgie (nefrolithotomie) nodig als andere methoden niet werken of niet mogelijk zijn.

Prognose

Nierstenen zijn pijnlijk maar meestal zijn deze uit het lichaam te verwijderen zonder blijvende schade. Nierstenen zijn vaak een terugkerend probleem. Meer dan 50% van de patiënten met een voorgeschiedenis van nierstenen heeft een recidief binnen de tien jaar. Het risico op herhaling neemt toe als de arts de oorzaak niet vindt en behandelt. Patiënten met een onbehandelde of te laat behandelde urineweginfectie, nierschade of littekens lopen het hoogste risico op een terugkeer van nierstenen.

Complicaties

Soms ontstaat een verstopping van de urineleider (acute unilaterale obstructieve uropathie) als gevolg van nierstenen. Dit brengt mogelijk urineretentie (blaas niet of onvolledig kunnen ledigen) met zich mee.

Preventie van steenvorming in nieren

Bij een voorgeschiedenis van stenen is het nodig om voldoende (acht tot tien glazen) water per dag te drinken zodat de patiënt voldoende urineert. Ook is het nodig om bepaalde medicijnen te nemen of wijzigingen in het voedingspatroon door te voeren voor het voorkomen van bepaalde stenen. De arts voert tot slot nog regelmatig een bloed- en urineonderzoek uit voor het bepalen van de juiste preventieve stappen.

Lees verder

• Nieraandoeningen: Nierproblemen en afwijkingen & ziekten aan de nier(en) (special)
• Nierstenen vergruizen: De behandeling