Hyperoxalurie: Terugkerende blaasstenen en nierstenen

Hyperoxalurie is een zeldzame aangeboren of verworven aandoening waarbij een patiënt kampt met terugkerende nierstenen en blaasstenen omdat zich te veel oxalaat ophoopt in de urine. Oxalaat is een natuurlijke chemische stof in het lichaam die ook aanwezig is in bepaalde voedingsmiddelen. Door de ophoping van oxalaat krijgt de patiënt uiteindelijk te maken met nierfalen. Bij deze levensbedreigende complicatie zijn de nieren niet meer in staat om vloeistoffen en afvalproducten effectief uit het lichaam kunnen verwijderen. Ook andere organen zijn mogelijk beschadigd. De arts behandelt de aandoening met voedingsaanpassingen, medicijnen, dialyse en een transplantatie. De vooruitzichten zijn tot slot zeer variabel.

• Synoniemen van hyperoxalurie
• Epidemiologie
• Oorzaken: Ophoping van oxalaat in de urine
• Erfelijke vorm: Genetische veranderingen
• Verworven vorm
• Symptomen: Terugkerende blaasstenen en nierstenen
• Steenvorming
• Schade aan organen
• Diagnose en onderzoeken
• Behandeling
• Prognose van aandoening

Synoniemen van hyperoxalurie

Andere benamingen voor hyperoxalurie zijn:

• D-glyceraat dehydrogenasedeficiëntie
• glycerinezuururie
• glycolzuurururie
• lever AGT-tekort
• oxalose
• oxalosis
• oxalurie
• peroxisomale alanine: glyoxylate aminotransferase-deficiëntie

Epidemiologie

Naar schatting treft primaire hyperoxalurie, de aangeboren vorm van de ziekte, wereldwijd 1 op 58.000 patiënten. In 80% van de gevallen is sprake van type 1. Type 2 en 3 zijn elk goed voor zo’n 10% van de gevallen.

Oorzaken: Ophoping van oxalaat in de urine

Erfelijke vorm: Genetische veranderingen

Primaire hyperoxalurie, een autosomaal recessieve aandoening, is het gevolg van genetische veranderingen (genmutaties). De aangetaste genen coderen voor enzymen die zorgen voor de afbraak en verwerking van eiwit bouwstenen (aminozuren) en andere verbindingen. Door de genmutaties ontstaat een afname van de productie of activiteit van de eiwitten, waardoor de normale afbraak niet tot stand komt. Hierdoor hoopt oxalaat zich op in het lichaam. De nieren filteren oxalaat en scheiden dit als een afvalproduct in de urine uit, wat leidt tot abnormaal hoge niveaus van deze stof in de urine (hyperoxalurie). Tijdens de uitscheiding hecht oxalaat zich met calcium om calciumoxalaat te vormen. Dit is een harde stof die de hoofdcomponent is van nierstenen en blaasstenen.

Soorten
Primaire hyperoxalurie bestaat in drie soorten.

Type 1
Een wijziging in het AGXT-gen veroorzaakt type 1 van de ziekte. De nierstenen zijn al vanaf de kindertijd of anders de vroege volwassenheid aanwezig. Nierfalen treedt op elke mogelijke leeftijd op.

Type 2
Een genmutatie (genetische wijziging) in het GRHPR-gen ligt aan de basis van type 2 van de aandoening. De symptomen van type 2 zijn vergelijkbaar met type 1, maar nierfalen ontwikkelt zich later in het leven.

Type 3
Een verandering in het HOGA1- gen voor primaire hyperoxalurie type 3. Bij hyperoxalurie type 3 ontstaan vaak nierstenen in de vroege kinderjaren. Dit type is echter zeldzaam.

Verworven vorm

Darmaandoeningen
Verschillende darmziekten, waaronder de ziekte van Crohn (aandoening met diarree en buikpijn), maagchirurgie, darmkanker en het kortedarmsyndroom (slecht voedingsstoffen opnemen) verhogen de absorptie van oxalaat uit voedingsmiddelen. Hierdoor verhoogt de uitscheiding van oxalaat in de urine.

Voeding
Ook het eten van grote hoeveelheden voedsel met een hoge oxalaatwaarde verhoogt het risico op hyperoxalurie of nierstenen. Oxalaat bevindt zich in onder andere rabarber, spinazie, koffie en chocolade.

Symptomen: Terugkerende blaasstenen en nierstenen

Steenvorming

Door de ophopingen van het calciumoxalaat, ontstaan terugkerende blaasstenen en nierstenen. De patiënt kampt dan met volgende mogelijke tekenen:

• aanhoudende pijn in het gebied onder de ribben op de flank (pijn in de flank)
• nierfalen en nierschade: een verminderde urineproductie (oligurie) of helemaal geen urineproductie (anurie), een algemeen ziek gevoel, een verlies van eetlust, misselijkheid, braken, een bleke huidskleur als gevolg van bloedarmoede, een zwelling van de handen, gezwollen voeten
• urineweginfecties: pijn bij het plassen, bloed in de urine (hematurie), een frequente plasaandrang (urinaire urgentie), rillingen en/of koorts
• rugpijn

Schade aan organen

De nierfunctie verslechtert waardoor ze na verloop van tijd niet meer zoveel oxalaat kunnen uitscheiden dan aangevoerd wordt. Hierdoor stijgen de oxalaatspiegels in het bloed en gebeurt een afzetting van de substantie in het lichaam (systemische oxalose), vooral in lichaamsorganen, botten en de bloedvatwanden. Botbreuken, bloedarmoede, huidzweren, hartafwijkingen, oogproblemen (optische neuropathie) en problemen om zich normaal te ontwikkelen en groeien zijn enkele complicaties die optreden bij oxalose.

Diagnose en onderzoeken

De arts bevraagt de patiënt over zijn medische geschiedenis en zijn eetgewoonten en voert daarna een lichamelijk onderzoek uit. Om hyperoxalurie te diagnosticeren, voert hij volgende onderzoeken uit:

• een bloedonderzoek (meting van nierfunctie en oxalaatspiegels)
• een röntgenfoto, echografie of CT-scan van de nier (controle op nierstenen of calciumoxalaatafzettingen)
• een steenanalyse (bepaling van de samenstelling van nierstenen die via de urine zijn verdreven of operatief zijn verwijderd)
• een urineonderzoek (meting van oxalaat en andere metabolietenwaarden in de urine)

Daarnaast zijn mogelijk verdere onderzoeken nodig zoals:

• een beenmergbiopsie (controle van oxalaatafzettingen in de botten)
• een DNA-onderzoek (overgeërfde oorzaken opsporen)
• een echocardiografie (controleren van oxalaatafzettingen in het hart)
• een leverbiopsie (zoeken naar enzymdeficiënties - alleen nodig wanneer een genetisch onderzoek de oorzaak niet onthult)
• een nierbiopsie (zoeken naar oxalaatafzettingen)
• een oogonderzoek (controleren van oxalaatafzettingen in de ogen)

Behandeling

De behandeling hangt af van het type, de aanwezige symptomen en de ernst van hyperoxalurie. Om het oxalaat te verminderen, zijn diverse medicijnen en supplementen beschikbaar. De patiënt moet eveneens veel water drinken wanneer de nieren nog normaal werken zodat de nieren goed gespoeld worden en oxalaatkristallen niet opgebouwd kunnen worden. Voedingsaanpassingen zijn ook nuttig: voedingsmiddelen met veel oxalaten beperken, zout beperken en dierlijke eiwitten en suiker verminderen. Deze voedingsaanpassingen zijn wel niet effectief voor alle patiënten met primaire hyperoxalurie. Nierstenen behoeven niet altijd een behandeling. Veroorzaken grote nierstenen pijn of blokkeren ze de urinestroom, dan is het verstandig om deze te laten verwijderen of te vergruizen zodat ze in de urine kunnen komen. Nierdialyse is tijdelijk inzetbaar maar dit houdt de geproduceerde hoeveelheid oxalaat niet bij. Een niertransplantatie of nier- en levertransplantatie geneest bepaalde primaire vormen van hyperoxalurie.

Prognose van aandoening

De gevolgen van hyperoxalurie hangen af van de steenvorming en de daaropvolgende schade aan de urinewegen. Pijn, een nierobstructie (verstopping van de nieren), urosepsis (ernstige complicatie van een urineweginfectie), nierinsufficiëntie (onvoldoende werking van de nieren), nierfalen en zelfs de dood zijn mogelijke complicaties van de ziekte.

Primaire hyperoxalurie veroorzaakt de meest ernstige gevolgen. Ongeveer de helft van de patiënten met deze aandoening ontwikkelt nierfalen. Het sterftecijfer is hoog (> 50%) en dan vooral bij zuigelingen. Zonder behandeling is de prognose voor deze patiënten slecht. Bij ongeveer de helft van de patiënten met primaire hyperoxalurie ontwikkelt zich nierfalen op vijftienjarige leeftijd en bij tachtig procent van de patiënten is nierfalen aanwezig op dertigjarige leeftijd. De normale dialyse voor uremie verwijdert onvoldoende serumoxalaat om de nieren en andere organen te beschermen tegen wijdverspreide calciumoxalaatafzetting (oxalose) en calciumoxalaatsteenproductie. De prognose van darmhyperoxalurie en milde hyperoxalurie is goed als de patiënt de medische behandeling en voedingsaanpassingen opvolgt. De patiënt heeft regelmatig een controle nodig waarbij de arts een 24-uurs urinecollectie nodig heeft om de naleving en effectiviteit van de behandeling te controleren.

Lees verder

• Blaasstenen: Harde ophopingen van mineralen in de blaas
• Nierstenen: Vorming van kristallen met pijn in buik en rug
• Nierstenen vergruizen: De behandeling