Gezwollen enkels en voeten: Oorzaken en behandelingen

In een aantal omstandigheden treedt een zwelling van de enkels en voeten op. Veelal gebeurt dit door omgevingsfactoren, zoals een gewichtstoename of het dragen van de verkeerde schoenen, maar soms is ook sprake van een (ernstige) aandoening of infectie. Gezwollen voeten en enkels zijn soms (erg) pijnlijk en ze geven een zwaar gevoel. Vooral tijdens warme dagen en ’s avonds zijn de symptomen vaak erger. In de meeste gevallen zijn de dikkere voeten en enkels geen teken van een ernstig gezondheidsprobleem. Niettemin is het belangrijk om de oorzaak te achterhalen van de gezwollen voeten om dit in de toekomst te voorkomen. Treedt een ernstige of langdurige zwelling op of is ook sprake van andere symptomen, dan is het raadzaam om een arts te raadplegen.

• Alfa1-antitrypsine-deficiëntie
• Cor pulmonale: Rechtszijdig hartfalen
• Dactylitis (worstvingers en/of worsttenen)
• Gewichtstoename
• Infectie
• Letsel
• Leverziekte
• Lymfoedeem
• Medicatiegebruik
• Menstruatieperiode
• Nierziekte
• Slechte bloedsomloop
• Te lang rechtstaan
• Verkeerde schoenen
• Zoutinname
• Zwangerschapscomplicatie
• Tips voor het verhelpen van gezwollen enkels en voeten

Alfa1-antitrypsine-deficiëntie

Een aantal patiënten kampt met een erfelijke lever- en longaandoening, gekend als ‘alfa1-antitrypsine-deficiëntie’. Door de genetische mutatie (verandering) bij deze ziekte, is een bepaald eiwit niet aanwezig dat zorgt voor de bescherming van de lever en longen. Geelzucht, leverschade (cirrose), leverfalen en leverkanker zijn mogelijke levergerelateerde klachten. Symptomen aan de longen komen eveneens voor, zoals een piepende ademhaling, een versnelde hartslag (tachycardie), emfyseem (longaandoening met kortademigheid en hoesten) en longkanker. De arts zet medicijnen in voor het verlichten van de klachten, maar vaak is een longtransplantatie en/of levertransplantatie toch vereist. De vooruitzichten zijn variabel maar zijn wel slechter bij rokers. Ook andere longaandoeningen en leverziekten veroorzaken een voetenzwelling.

Cor pulmonale: Rechtszijdig hartfalen

Bij cor pulmonale, een hartaandoening, werkt de rechterharthelft niet meer goed. Dit is het gevolg van een chronische hoge bloeddruk in de slagaderen van de longen (pulmonale hypertensie). Bij een langdurige laag zuurstofgehalte in het bloed, wat meestal resulteert uit longaandoeningen, komt cor pulmonale ook tot stand. Diverse symptomen gaan hiermee gepaard zoals blauwzucht (cyanose), een piepende ademhaling (stridor), kortademigheid en ook gezwollen voeten of gezwollen enkels. De arts behandelt de onderliggende oorzaak van cor pulmonale. De vooruitzichten van deze hartziekte zijn variabel. Bij andere hartaandoeningen komt een zwelling van de voeten en enkels mogelijk ook tot stand.

Dactylitis (worstvingers en/of worsttenen)

Bij dactylitis, ook gekend als worstvingers en/of worsttenen, treden pijnlijke en gezwollen tenen op. Deze aandoening treedt op bij diverse infecties, huidziekten, en bloedaandoeningen en reumatische aandoeningen. Meer vocht drinken of een intraveneuze (via een ader) vochttoediening is nodig om de symptomen te verlichten. Soms is ook een behandeling met medicijnen nodig. Veelal verdwijnen de klachten van dactylitis wanneer de arts de onderliggende ziekte of infectie behandeld heeft.

Gewichtstoename

Bij een gewichtstoename moeten de voeten meer gewicht ondersteunen, waardoor ze gaan opzwellen. Gewichtsverlies doet deze zwelling weer verminderen. Een andere tip is om de juiste schoenen te dragen en de voeten indien mogelijk te verhogen. Gewichtsverlies is echter bij obesitas zeer belangrijk om andere gezondheidscomplicaties te voorkomen.

Infectie

In een aantal omstandigheden veroorzaakt een bacteriële infectie of schimmelinfectie van de voet of tenen een zwelling van de voet(en). Enkele voorbeelden hiervan zijn tropische spruw (darmaandoening in tropische gebieden) en coccidioïdomycose (milde schimmelinfectie). Patiënten met diabetische neuropathie (zenuwschade door diabetes mellitus met pijn aan veel lichaamsdelen) of andere zenuwproblemen aan de voeten lopen een groter risico op voetinfecties. Patiënten met diabetes moeten de voeten dagelijks controleren op de aanwezigheid van blaren en zweren, omdat dit door de zenuwschade niet altijd voelbaar is. Een geïnfecteerde voet die gezwollen is, vereist vaak onmiddellijk medisch advies. Soms ontstaat hierbij een abces (pus door infectie met bacteriën) of cellulitis (huidinfectie met rode en gezwollen huid). Medicijnen zoals antimycotica (tegen schimmelinfecties) en antibiotica (tegen bacteriële infecties) bestrijden deze infecties. Bij de aanwezigheid van een abces is het nodig om dit te draineren (vocht afvoeren).

Letsel

Het is normaal dat een trauma aan de voet of enkel, zoals een verstuikte enkel, leidt tot een zwelling. Om de zwelling van een voet of enkel door een verwonding te verminderen, is rust belangrijk. Het is bijgevolg noodzakelijk om niet te lopen op de gekwetste voet, coldpacks (of ijs gewikkeld in een handdoek) aan te brengen aan de voet of enkel, de voet eventueel in te wikkelen in een verband en de voet omhoog te brengen. Is het toch nodig om te wandelen, dan krijgt de patiënt het advies om krukken te gebruiken. Bij ernstige pijn of bij een grote zwelling is het nodig om een arts te raadplegen omdat dan mogelijk sprake is van een fractuur of een ander medisch probleem.

Leverziekte

Bij een leveraandoening is de leverproductie van albumine (een soort eiwit) aangetast. Hierdoor lekt bloed uit de bloedvaten en komt dit in de omliggende weefsels terecht. Onvoldoende albumineproductie leidt tot een vloeistoflek. Door de zwaartekracht komt meer vocht in in de voeten en enkels terecht. Soms hoopt het vocht zich op in de buik en borst, hetgeen gekend als ‘ascites’. Gaat de zwelling gepaard gaat met andere symptomen, zoals vermoeidheid, een verlies van eetlust en een gewichtstoename, dan is medisch advies noodzakelijk. Wanneer kortademigheid of pijn op de borst optreedt, is sprake van een medische noodsituatie.

Lymfoedeem

Lymfe is een eiwitrijke vloeistof die langs een uitgebreid netwerk van vaten en capillairen (kleinste vaten van de bloedsomloop) beweegt. Lymfeklieren ontdoen het lymfevocht van bacteriën en andere indringers. Wanneer een probleem ontstaat met de bloedvaten of lymfeklieren, is de beweging van de vloeistof echter afgeremd. Oedeem is de medische term voor ‘zwelling’. Bij lymfoedeem hoopt lymfevloeistof zich op in de weefsels. Dit komt voor wanneer de lymfevaten ontbreken of beschadigd zijn of wanneer de arts de lymfeklieren verwijderd heeft. Opgezette lymfeklieren ontstaan vaak door een onschuldige infectie. Soms zijn ze ook het teken van lymfeklierkanker zoals een non-Hodgkin-lymfoom of een Hodgkin-lymfoom. Bovendien is lymfoedeem een complicatie van radiotherapie. Onbehandeld leidt lymfe-oedeem tot een slechtere wondgenezing, een infectie en een vervorming van het aangetaste lichaamsdeel.

Medicatiegebruik

Heel wat medicijnen veroorzaken als bijwerking mogelijk een zwelling van de enkels en voeten. Dit is mogelijk bij:

• antidepressiva
• calciumkanaalblokkers (medicatie voor hart- en vaataandoeningen)
• hormonen zoals oestrogeen (contraceptiva en hormoonvervangende therapie) en testosteron
• medicijnen voor de behandeling van diabetes
• niet-steroïdale anti-inflammatoire geneesmiddelen (NSAID's)
• steroïden, waaronder androgene en anabole steroïden en corticosteroïden

De patiënt bespreekt deze bijwerking met de arts zodat hij mogelijk andere medicijnen inzet. Soms biedt het geneesmiddel echter dermate veel voordelen voor de behandeling van de ziekte of een ander medisch probleem, dat het niet nodig is om te wijzigen van geneesmiddel.

Menstruatieperiode

Rond de menstruatieperiode ontstaat soms idiopathisch oedeem. Dit staat voor een zwelling van de enkels en voeten en de rest van het lichaam zonder aanwijsbare medische oorzaak. De klachten verdwijnen vanzelf nadat de menstruatieperiode verdwenen is.

Nierziekte

Wanneer de nieren niet goed functioneren, bouwt vocht zich op in het lichaam. Een nieraandoening leidt bijgevolg sneller tot gezwollen enkels en voeten. Zo verschijnen bijvoorbeeld gezwollen voeten en enkels bij een autosomaal dominante polycystische nierziekte (ADPKD).

Slechte bloedsomloop

Bloedstolsels, spataderen en veneuze insufficiëntie doen de extremiteiten (handen en voeten) zwellen. Een medische behandeling is nodig voor het verhelpen van deze problemen. Zelf de bloedcirculatie verbeteren met compressiekousen, gels, crèmes en andere huishoudmiddeltjes is eveneens mogelijk maar medisch advies blijft in veel gevallen noodzakelijk.

Bloedstolsels

Wanneer een trombus (bloedprop) zich in de aderen van de benen vormt, stopt de terugstroom van het bloed van de benen tot aan het hart en zwellen de enkels en voeten. Soms zijn enkel oppervlakkige tekenen zichtbaar van bloedstolsels, maar bij een diep veneuze trombose zijn één of meer grote aderen van de benen geblokkeerd. Een zwelling van een been, pijn, milde koorts en een kleurverandering van het been zijn enkele tekenen van een diep veneuze trombose. Deze levensbedreigende aandoening vereist een medische behandeling. De arts zet dan vaak bloedverdunners (antistollingsmedicijnen) in.

Spadaders

Een veel voorkomende oorzaak van een zwelling van de enkels en voeten zijn spataders. Hierbij werken de kleppen in de aders slecht, waardoor het bloed in de benen (onder invloed van de zwaartekracht) weer terug naar de benen terugvloeit. In sommige omstandigheden verergert deze zwelling namelijk bij lang stilzitten (zoals tijdens een vliegtuigreis), een zwangerschap of warmte. Het wegnemen van de oorzaak doet de klachten veelal verbeteren maar soms is een medische behandeling nodig.

Veneuze insufficiëntie

Veneuze insufficiëntie is een medische term die duidt op onvoldoende bloedtoevoer van de anderen van de benen en voeten naar het hart. Een zwelling van de enkels en voeten is vaak een vroeg symptoom van veneuze insufficiëntie. Normaal gesproken houden de aderen bloed naar boven toe met eenrichtingsventielen, een soort klepjes. Schade aan of verzwakte kleppen doet het bloed terugvloeien in de vaten. Het vocht blijft dan in het zachte weefsel van de onderbenen hangen (enkels en voeten). Sommige patiënten lijden aan chronische veneuze insufficiëntie. De patiënt heeft dan huidveranderingen, huidzweren en soms ook een huidinfectie. Medisch advies is noodzakelijk bij klachten door een onvoldoende bloedcirculatie veroorzaakt door veneuze insufficiëntie.

Te lang rechtstaan

Kappers staan vaak een hele dag recht. Zij en andere mensen die vaak te lang rechtstaan, hebben gemakkelijk last van gezwollen voeten en enkels. Het is belangrijk om voldoende passende pauzes te nemen en de voeten zo vaak mogelijk te verhogen om het bloed opnieuw te laten circuleren. De zwelling veroorzaakt door te lang rechtstaan verdwijnt ’s nachts bij het slapen.

Verkeerde schoenen

Foute, niet passende schoenen, zorgen voor een voetenzwelling. Wanneer de schoenen niet goed passen, is de bloedstroom beperkt. Goede ondersteunende schoen doen de zwelling verminderen.

Zoutinname

Mensen die te veel zout nuttigen, houden meer water vast in het lichaam. Hierdoor ontstaat eveneens een zwelling van de enkels en voeten.

Zwangerschapscomplicatie

Vaak zijn gezwollen enkels en voeten normaal tijdens de zwangerschap. Wanneer dit echter plots gebeurt of wanneer sprake is van een overmatige zwelling, dan wijst dit mogelijk op pre-eclampsie, een ernstige zwangerschapscomplicatie waarbij hoge een bloeddruk (hypertensie) en een verlies van eiwit in de urine (proteïnurie) ontstaan na de twintigste zwangerschapsweek. Braken, buikpijn, hoofdpijn, frequent urineren (pollakisurie), misselijkheid en veranderingen in het gezichtsvermogen zijn enkele klachten die mogelijk tot uiting komen bij pre-eclampsie. De behandeling bestaat uit bedrust, minder zout eten en veel water drinken, maar soms is het nodig om medicijnen te nemen en de baby snel ter wereld te halen. In de meeste gevallen is de prognose van pre-eclampsie goed, maar soms treden ernstige complicaties op zoals onder andere het HELLP-syndroom (ernstige complicatie van zwangerschap met afbraak van rode bloedcellen, verhoogde leverenzymen en een verlaagd aantal bloedplaatjes), hypermagnesiëmie (verhoogd magnesiumgehalte in het bloed) en een beroerte (onvoldoende bloedtoevoer naar de hersenen met mentale en lichamelijke symptomen).

Tips voor het verhelpen van gezwollen enkels en voeten

Enkele tips verbeteren de symptomen van gezwollen enkels en voeten.

• De benen verhogen tijdens het slapen bevordert de terugvloei van het vocht. Hetzelfde systeem valt toe te passen bij kantoorwerk (voetenbankje verhoogt de voeten).
• Een goede, vezelrijke voeding (met weinig zoutinname) voorkomt obstipatie; door constipatie gaan mensen namelijk meer persen waardoor druk ontstaat op de aders in de buik en de terugvloei van vocht vermindert.
• Extreme warmte zoals een sauna, zon en zonnebank, hete baden enzovoort zijn ook niet aanbevolen.
• Goed en passend schoeisel met een lage, brede hak zijn aanbevolen. De Bond Moyson in België adviseert om geen platte schoenen te dragen maar een hak van maximaal drie tot vier centimeter te kiezen.
• Massage aan de benen (van de voeten naar de dijen) verlicht eveneens veel klachten.
• Overgewicht is uit den boze; hierdoor moeten de voeten extra gewicht dragen.
• Sporten waarbij de benen veel bewegen (wandelen, fietsen, lopen, zwemmen) verbeteren de bloedcirculatie waardoor de klachten verminderen.
• Steunkousen zijn verder nuttig voor heel wat mensen.
• Te strakke kledij doet de aders plaatselijk dichtdrukken; daarom moeten mensen dit vermijden.
• Voldoende de benen bewegen activeert de spierpomp in de benen. Rondlopen en oefeningen met de benen doen zijn opties voor mensen die beroepshalve veel zitten en staan.
• Voldoende vochtinname zorgt ervoor dat mensen meer gaan plassen. Door te weinig drinken ontstaat niet enkel uitdroging maar stapelen eiwitten zich op in het lichaam, waardoor gezwollen enkels en voeten tot stand komen.
• Warmte (geen hitte) en koude toepassen aan de benen en voeten tijdens het douchen verbetert eveneens de bloedsomloop.

Lees verder

• Voetafwijkingen: Voetproblemen en aandoeningen aan de voeten (special)