Hersenatrofie (cerebrale atrofie): Krimpen van hersenen

Cerebrale atrofie of hersenatrofie verwijst naar het progressieve verlies van neuronen (hersencellen). Hierdoor ontstaat een kleinere hersengrootte. Één enkel hersendeel is aangetast of heel de hersenen zijn getroffen door cerebrale atrofie. Hersenatrofie treedt op door de normale veroudering, maar enkele aandoeningen, infecties, overmatig alcoholgebruik en vitaminetekorten leiden mogelijk tot de hersenaandoening. Afasie (de taal niet begrijpen en kunnen formuleren), dementie (geheugenverlies) en epileptische aanvallen komen mogelijk tot stand bij de afname van het hersenvolume, al hangen de tekenen af van de aangetaste gebieden. Cerebrale atrofie is niet te genezen, maar diverse therapieën en ondersteunende behandelingen zijn wel beschikbaar. De vooruitzichten zijn tot slot afhankelijk van de vorm en het stadium van de neurologische aandoening.

• Soorten cerebrale atrofie
• Focale atrofie
• Gegeneraliseerde atrofie
• Oorzaken en risicofactoren voor krimpen van (deel van) hersenen
• Aandoeningen
• Infecties
• Normale veroudering
• Overmatig alcoholgebruik
• Vitaminetekorten
• Aangetaste hersengebieden
• Frontotemporale dementie
• Lewy-body-dementie
• Vasculaire dementie
• Ziekte van Alzheimer
• Symptomen
• Afasie
• Dementie
• Toevallen
• Diagnose en onderzoeken
• Behandeling van verlies van hersencellen
• Prognose van kleinere hersengrootte
• Preventie van hersenatrofie

Soorten cerebrale atrofie

Focale atrofie

Bij focale atrofie is de schade beperkt tot een gelokaliseerd hersengebied. Hierdoor ontstaan motorische, sensorische of cognitieve problemen, afhankelijk van de aangetaste locatie.

Gegeneraliseerde atrofie

Bij complete of totale cerebrale atrofie (gegeneraliseerde atrofie) krimpt de totale hersengrootte. Vrijwillige functies en bewuste gedachten zijn vaker getroffen door gegeneraliseerde atrofie van de hersenen.

Oorzaken en risicofactoren voor krimpen van (deel van) hersenen

Aandoeningen

Hersenletsel
Een beroerte en hersentrauma veroorzaken een hersenletsel. Dit leidt tot een geblokkeerde bloedtoevoer naar de hersenen, waardoor deze geen essentiële zuurstof en voedingsstoffen krijgen. Hierdoor komen de hersencellen te overlijden, wat resulteert in hersenatrofie. Als de arts een hersenletsel niet tijdig behandelt, is de kans op cognitieve gebreken of zelfs de dood zeer waarschijnlijk.

Hersenziekten
Bepaalde hersenaandoeningen leiden tot significante cerebrale atrofie, zoals:

• corticobasale degeneratie
• de ziekte van Alzheimer
• de ziekte van Huntington
• hersenverlamming (symptomen aan spieren en bewegingen)
• leukodystrofieën
• meervoudige systeematrofie
• multiple sclerose
• posterieure corticale atrofie
• progressieve supranucleaire verlamming

Vaak starten deze aandoeningen als focale atrofie en ontwikkelen ze zich vervolgens tot een meer gegeneraliseerde vorm.

Infecties

Aids, encefalitis (hersenontsteking) en neurosyfilis (complicatie van syfilis, een soa) zijn mogelijke oorzaken van het progressief inkrimpen van de hersenen.

Normale veroudering

Een normale veroudering doet de hersenen elke tien jaar met gemiddeld 1,9 procent krimpen, beginnend op jonge leeftijd en steeds prominenter in het zesde decennium. Na de leeftijd van zestig jaar is verliezen mensen jaarlijks circa een half procent tot één procent van het hersenvolume. Het aantal hersencellen neemt van nature af met de leeftijd. Sommige hersengebieden zijn meer aangetast door deze gegeneraliseerde vorm van hersenatrofie dan andere, zoals de hippocampus (zorgt voor het geheugen). De cognitieve functie van een persoon is echter vaak niet getroffen. Roken versnelt wel het verlies van het hersenvolume.

Overmatig alcoholgebruik

Het drinken van meer dan veertien alcoholische dranken per week (overmatig alcoholgebruik) is in verband gebracht met significante hersenatrofie. Des te meer mensen drinken, des te meer hersenvolume ze jaarlijks verliezen. Vrouwen kampen sneller met hersenatrofie, ook al drinken ze minder per week dan mannen. Lichte tot matige hoeveelheden alcohol verminderen echter het risico op cerebrale atrofie.

Vitaminetekorten

Door een gebrek aan vitamine B12 in de voeding ontstaat na verloop van tijd hersenatrofie. Een vitamine B12-tekort is te voorkomen en ook om te keren.

Aangetaste hersengebieden

Frontotemporale dementie

Frontotemporale dementie tast de frontale en temporale hersenlobben significanter aan. Deze hersengebieden zijn verantwoordelijk voor de persoonlijkheid en het gedrag.

Lewy-body-dementie

De middenhersenen, hypothalamus en substantia innominata zijn tot slot de meest aangetaste gebieden bij Lewy-body-dementie (problemen met denken, slaap en humeur).

Vasculaire dementie

Bij vasculaire dementie (problemen met denken, praten en plannen) bepaalt de locatie van het hersenletsel welke hersengebieden getroffen zijn. Hierbij ontstaan zowel neurologische stoornissen als cerebrale atrofie.

Ziekte van Alzheimer

De ziekte van Alzheimer is de meest voorkomende oorzaak van dementie veroorzaakt door cerebrale atrofie. Hierbij zijn vooral de hippocampus en de cortex getroffen. Deze hersengebieden zijn verantwoordelijk voor het vormen van nieuwe herinneringen en helpen ons om te denken, te plannen en te onthouden.

Symptomen

Afasie

Cerebrale atrofie kenmerkt zich mogelijk met afasie. Hierbij is een patiënt niet in staat om taal te begrijpen en te formuleren. Dit symptoom verschijnt als gevolg van een letsel van de hersencentra die verantwoordelijk zijn voor de taal. De arts moet de achteruitgang in vier communicatiemodaliteiten documenteren voor het stellen van de diagnose. Hij noteert informatie inzake problemen met het auditief begrip, de verbale expressie, het lezen en het schrijven, evenals de functionele communicatie.

Dementie

Dementie is een niet-specifieke ziekte die vaak een breed scala aan symptomen vertoont. De aandoening gaat vaak gepaard met een afname in geheugen (geheugenverlies) en andere denkvaardigheden. Vaak is de cognitieve vaardigheid ook ernstig aangetast en is de patiënt niet meer (goed) in staat om alledaagse taken uit te voeren, waardoor ze hulpafhankelijk zijn. Dementie kenmerkt zich door een slechtere oordeelsvorming, persoonlijkheidsveranderingen en emotionele stoornissen. De ziekte van Alzheimer is de meest voorkomende vorm van dementie.

Toevallen

Toevallen verschijnen door plotselinge, abnormale elektrische activiteit in de hersenen. Epileptische aanvallen komen vaak tot uiting als ongecontroleerde schokkende bewegingen (tonisch-clonische aanvallen). Bij sommige patiënten zijn de symptomen echter subtiel. Zij kampen bijvoorbeeld met een tijdelijk bewustzijnsverlies.

Diagnose en onderzoeken

Het bepalen van de hersengrootte gebeurt met diverse beeldvormende onderzoeken zoals een MRI-scan (meest gevoelig en meest gebruikt), een CT-scan, een PET-scan en een SPECT-scan.

Behandeling van verlies van hersencellen

Voor cerebrale atrofie bestaat geen behandeling of genezing. De arts verlicht de aanwezige klachten en behandelt een eventueel onderliggende oorzaak. Volgende behandelingsopties werken ondersteunend:

• cognitieve therapie of gedragstherapie
• fysiotherapie
• logopedie
• medicijnen:
• antibiotica (bij syfilis)
• anticonvulsieve medicatie (bij epileptische aanvallen)
• antivirale geneesmiddelen (bij aids)
• behandeling van een hersentrauma, bijvoorbeeld via een operatie
• disease-modifying antirheumatic drugs (DMARD's) (bij multiple sclerose)
• medicijnen en/of chirurgie voor de behandeling van een beroerte

Prognose van kleinere hersengrootte

De prognose van cerebrale atrofie is verschillend en hangt af van het onderliggend probleem dat de aandoening veroorzaakt. Een beroerte, encefalitis, multiple sclerose, aids, vitaminetekorten en overmatig alcoholgebruik zijn behandelbaar. Het is soms mogelijk om hersenatrofie te stoppen of de progressie te vertragen. Bij focale atrofie zijn fatale uitkomsten niet bijzonder gebruikelijk, maar veroorzaken ze mogelijk wel beperkingen in het functioneren. Gevorderde stadia leiden wel vaak tot volledige dementie en mogelijk ook tot de dood.

Preventie van hersenatrofie

Het is meestal niet mogelijk om hersenatrofie te voorkomen, maar via enkele maatregelen is het wel mogelijk om het risico op het krijgen van de hersenaandoening te verlagen.

• beschermende sportuitrusting of veiligheidskledij en een helm dragen bij risicovolle activiteiten die waarbij mogelijk een hersenletsel tot stand komt
• dagelijks voldoende water drinken want uitdroging leidt mogelijk tot een toename van stresshormonen en acute hersenschade
• geen overmatige hoeveelheden alcohol consumeren
• regelmatige lichaamsbeweging zoals bijvoorbeeld gaan wandelen of gaan zwemmen
• veilige seks beoefenen (neurosyfilis en aids zijn hierdoor te voorkomen)
• vitaminetekorten voorkomen door een gezonde en evenwichtige voeding te eten met veel vitaminen, mineralen en voedingsstoffen, bijvoorbeeld door minimaal vijf porties fruit en groenten te eten

Lees verder

• Frontotemporale dementie: Progressieve hersenaandoening
• Lewy-body-dementie: Problemen met denken, slaap en humeur
• Vasculaire dementie: Problemen met denken, praten en plannen
• Ziekte van Alzheimer: Vorm van dementie (geheugenverlies)
• Dementie: Oorzaken, risicofactoren, symptomen en tips