Apathie: symptomen, oorzaken, behandeling en prognose

Apathie is het gebrek aan of verlies van emotie, motivatie of enthousiasme. Een apathicus reageert niet of nauwelijks op externe prikkels. Hij of zij is ongevoelig, trekt zich weinig aan van de omgeving en er zijn weinig activiteiten, die hem boeien. Oogcontact vindt ook niet tot nauwelijks meer plaats. De focus ligt op een (schijnbare) gevoelloosheid en een opvallende lusteloosheid. Als iemand deze tekenen van apathie vertoont, is het een teken van een ernstige ziekte of stoornis waarbij medische en/of psychiatrische hulp nodig is. Apathie kan mensen van alle leeftijden treffen. Opvallend is echter dat overwegend oudere mensen last hebben van apathie. Dit is niet verrassend: apathie komt namelijk het meest voor bij mensen met dementie. Afhankelijk van de vorm van de dementie, kan tussen de 60 en meer dan 90 procent van de getroffenen na verloop van tijd apathie vertonen.

• Wat is apathie?
• Wie krijgt het?
• Apathie en dementie: een sterke connectie
• Apathie bij andere ziekten
• Apathie bij kinderen en jongvolwassenen
• Epidemiologie van apathie: wie, waar en waarom?
• Geslacht: verschillen tussen mannen en vrouwen
• Leeftijd: van kind tot oudere volwassene
• Klimaat en geografische factoren
• Voeding en apathie
• Leefstijl en omgevingsfactoren
• Genetica en apathie
• Begeleidende symptomen
• Verlies van eetlust
• Depressie
• Slaperigheid
• Slapeloosheid
• Veranderingen in het oordeelsvermogen
• Pathofysiologie en ontstaansmechanisme van apathie
• Rol van hersenstructuren
• Neurotransmitters en hun invloed
• Genetische en moleculaire mechanismen
• Mechanismen bij specifieke aandoeningen
• Cognitieve en emotionele dimensies
• Oorzaken van apathie
• Neurologische oorzaken
• Psychiatrische oorzaken
• Metabole en endocriene oorzaken
• Infectieuze oorzaken
• Overige oorzaken
• Medicatie en apathie
• Wanneer huisarts raadplegen?
• Onderzoek en diagnose
• Behandeling van apathie
• Medische behandeling
• Medicatie
• Praktische tips en zelfzorg bij apathie
• Stel concrete, haalbare doelen
• Zorg voor regelmatige fysieke activiteit
• Maak een dagelijkse routine en houd je eraan
• Beloon kleine successen
• Vraag om feedback van een betrouwbare persoon
• Verander je omgeving of werkplek
• Breek taken op in kleine stappen
• Zoek een activiteit die je ooit leuk vond
• Spreek af met een energiek persoon
• Probeer nieuwe hobby’s of vaardigheden uit
• Beperk schermtijd en sociaal isolement
• Zorg voor een duidelijke structuur in eten en slapen
• Prognose
• Preventie

Wat is apathie?

Janine, een energieke dertiger die normaal altijd vol enthousiasme haar dagen invulde, merkte dat ze de laatste tijd nergens meer zin in had. Haar favoriete hobby’s, werk en zelfs sociale afspraken lieten haar onverschillig. Haar vrienden begonnen zich zorgen te maken, vooral toen ze merkte dat zelfs eenvoudige beslissingen haar te veel werden. Tijdens een gesprek met haar huisarts kwam de term "apathie" naar voren, een emotionele leegte die vaak samenhangt met stress of een onderliggende aandoening. Door gesprekken met een psycholoog en een paar kleine aanpassingen in haar routine vond Janine langzaam haar enthousiasme terug. "Het voelt alsof ik weer ademhaal," zei ze opgelucht, vastbesloten haar balans te behouden.

Apathie wordt gekenmerkt door non-responsiviteit, een gebrek aan reactie op externe prikkels, onverschilligheid en een schijnbare gevoelloosheid. Apathie is een teken van een ernstige ziekte of stoornis. Naast apathie, is er meestal sprake van depressie, verlies van eetlust, slaapstoornissen en beoordelingsveranderingen.

Wie krijgt het?

Apathie, gekenmerkt door een gebrek aan motivatie, emotie of interesse, kan mensen van alle leeftijden treffen, maar komt het meest voor als symptoom bij specifieke ziekten en aandoeningen. Hoewel het in veel gevallen tijdelijk en omkeerbaar kan zijn, is apathie vaak een signaal van een onderliggende medische of neurologische aandoening. Hier volgt een uitgebreide analyse van de risicogroepen en aandoeningen waarbij apathie vaak voorkomt.

Apathie en dementie: een sterke connectie

Apathie wordt gezien als een van de meest voorkomende en invaliderende symptomen van gevorderde dementie. Bij oudere patiënten met verschillende vormen van dementie wordt apathie vaak waargenomen, soms al in vroege stadia van de ziekte.

• Frontotemporale dementie (FTD): Ongeveer 92% van de patiënten met FTD ervaart apathie. Dit subtype van dementie, dat vaak jongere patiënten treft, tast de hersengebieden aan die verantwoordelijk zijn voor motivatie en sociaal gedrag. Apathie bij FTD is vaak ernstiger en hardnekkiger dan bij andere vormen van dementie.
• Vasculaire dementie (VD): Bij 72% van de patiënten met vasculaire dementie komt apathie voor. De aandoening wordt veroorzaakt door schade aan de bloedvaten in de hersenen, wat direct invloed heeft op motivatie en energie.
• Alzheimer-dementie: Tot 63% van de Alzheimer-patiënten vertoont apathie, vaak in combinatie met andere gedragsveranderingen zoals depressie of angst.
• Lewy-body-dementie (DLB): Bij deze vorm van dementie, waarbij abnormale eiwitophopingen in de hersenen optreden, wordt apathie bij 57% van de patiënten gemeld.

Apathie bij dementie wordt vaak verward met depressie, maar het verschil zit in de emotionele respons: terwijl depressieve patiënten vaak verdrietig of hopeloos zijn, zijn patiënten met apathie vaak emotioneel vlak en onverschillig.

Apathie bij andere ziekten

Naast dementie wordt apathie ook geassocieerd met een breed scala aan neurologische, endocriene en psychische aandoeningen:

Neurologische aandoeningen:

• Parkinson: Apathie komt bij meer dan 30% van de Parkinson-patiënten voor en wordt veroorzaakt door veranderingen in dopamine-gerelateerde hersenregio’s.
• Hondsdolheid (rabiës): Hoewel zeldzaam, kan apathie optreden als een van de vroege symptomen van rabiës, samen met vermoeidheid en zwakte.
• Hersenletsel: Traumatisch hersenletsel, beroertes en andere neurologische schade kunnen leiden tot apathie, afhankelijk van welke hersenregio’s zijn aangetast.

Endocriene aandoeningen:

• Hypothyreoïdie: Bij een traag werkende schildklier worden vermoeidheid en apathie vaak gemeld als prominente symptomen. Een tekort aan schildklierhormonen vertraagt hersenprocessen en vermindert de motivatie.
• Diabetes: Slecht gereguleerde bloedsuikerspiegels kunnen apathie veroorzaken, vooral als de hersenen onvoldoende energie krijgen.

Psychische aandoeningen:

• Autismespectrumstoornis: Kinderen en volwassenen met autisme kunnen apathie vertonen als gevolg van uitdagingen in emotionele expressie en motivatie.
• Ernstige anorexia nervosa: Voedingsdeficiënties en psychische stress dragen bij aan gevoelens van onverschilligheid.
• Depressie: Hoewel apathie vaak samengaat met depressie, onderscheidt het zich door de afwezigheid van verdriet of angst en een algemene onverschilligheid.

Apathie bij kinderen en jongvolwassenen

Hoewel apathie bij kinderen minder vaak voorkomt, kan het in specifieke situaties optreden:

• Infectieziekten met hoge koorts: Bij peuters kan apathie een tijdelijk symptoom zijn van ernstige infecties zoals griep, longontsteking of bacteriële sepsis. Het gaat vaak gepaard met lethargie en verminderde interactie.
• Neurologische aandoeningen: Zeldzame genetische aandoeningen zoals mitochondriale ziekten kunnen leiden tot apathie door een tekort aan energie in hersencellen.

Bij jongvolwassenen kan apathie het gevolg zijn van stress, burn-out, of het begin van een neurologische of psychiatrische aandoening.

Epidemiologie van apathie: wie, waar en waarom?

Apathie, het verlies van motivatie, interesse en emotionele betrokkenheid, is een symptoom dat wereldwijd voorkomt, maar de mate waarin het voorkomt verschilt sterk afhankelijk van factoren zoals leeftijd, geslacht, leefstijl, en zelfs klimaat. Hier volgt een uitgebreide verkenning van de epidemiologie van apathie, met bijzondere aandacht voor regionale en internationale verschillen, en hoe genetica, voeding en andere factoren bijdragen aan het voorkomen van dit complexe fenomeen.

Geslacht: verschillen tussen mannen en vrouwen

Apathie komt iets vaker voor bij mannen dan bij vrouwen, vooral in specifieke contexten zoals neurologische aandoeningen.

• Bij neurologische ziekten: Bij Parkinsonpatiënten vertonen mannen vaker apathie (ongeveer 35% van de gevallen) in vergelijking met vrouwen (25%), mogelijk door verschillen in dopaminegerelateerde hersenfuncties.
• Bij psychische aandoeningen: In depressieve episodes hebben vrouwen vaker last van somberheid, terwijl mannen meer emotionele vlakheid en apathie rapporteren.

Voorbeeld: In een Belgische studie bleek dat apathie bij mannelijke Alzheimer-patiënten met 70% vaker werd gemeld dan bij vrouwelijke patiënten (55%), wat wijst op geslachtsgebonden verschillen in hersenregulatie van motivatie.

Leeftijd: van kind tot oudere volwassene

Kinderen
Bij kinderen is apathie zeldzaam en meestal tijdelijk. Het komt vooral voor bij infectieziekten met hoge koorts, zoals griep of meningitis, en bij neurologische aandoeningen zoals encefalitis. Bij kinderen met autisme of ernstige anorexia nervosa kan apathie een langduriger probleem zijn.

Voorbeeld: In een Nederlands kinderziekenhuis werd apathie gerapporteerd bij ongeveer 5% van de kinderen die werden opgenomen met meningitis, meestal tijdelijk en direct gerelateerd aan de ernst van de infectie.

Volwassenen
Bij jongvolwassenen wordt apathie vaak geassocieerd met stress, burn-out en psychische aandoeningen zoals depressie of bipolaire stoornis. In deze groep wordt de prevalentie geschat op 5-10%, afhankelijk van de levensomstandigheden.

Ouderen
Bij oudere volwassenen komt apathie veel vaker voor, vooral als gevolg van neurologische aandoeningen zoals dementie. Ongeveer 40-50% van de ouderen met een lichte cognitieve stoornis en 60-90% van de ouderen met gevorderde dementie vertoont apathie.

Voorbeeld: In Nederlandse zorginstellingen wordt apathie bij dementie gerapporteerd bij 68% van de bewoners, vaak gepaard met verlies van interesse in dagelijkse activiteiten.

Klimaat en geografische factoren

Nederland en België
In Nederland en België wordt apathie vaker gerapporteerd tijdens de donkere wintermaanden, waarschijnlijk als gevolg van een verhoogde prevalentie van seizoensgebonden affectieve stoornissen (SAD). Gebrek aan zonlicht kan leiden tot een tekort aan vitamine D, wat geassocieerd wordt met apathie.

Voorbeeld: In een studie in Vlaanderen meldde 15% van de volwassenen meer apathie tijdens de wintermaanden, in vergelijking met 7% in de zomer.

Nederlandse overzeese gebiedsdelen
In de tropische regio’s van de Nederlandse Antillen komt apathie minder vaak voor als gevolg van een zonniger klimaat, maar wordt het wel gezien bij infectieziekten zoals dengue en ziekte van Chagas.

Wereldwijd

• Ontwikkelde landen: Apathie komt vaker voor bij ouderen en mensen met stressvolle banen. In Japan en de VS is apathie vaak gekoppeld aan werkgerelateerde burn-out, met prevalentiepercentages van 10-15% bij hoogopgeleiden.
• Ontwikkelingslanden: Apathie wordt hier vaker gezien bij infectieziekten zoals tuberculose en malaria, en bij ondervoeding.

Voeding en apathie

Vitamine- en mineralentekorten
Tekorten aan specifieke voedingsstoffen zijn sterk geassocieerd met apathie.

• Vitamine D: Een tekort wordt in verband gebracht met een verhoogd risico op apathie, vooral in noordelijke klimaten.
• Vitamine B3 (niacine): Tekort aan vitamine B3 kan pellagra veroorzaken, waarvan apathie een prominent symptoom is.
• Magnesium: Verlaagde magnesiumspiegels kunnen bijdragen aan lethargie en apathie.

Voorbeeld: In een studie onder ouderen in Nederland bleek dat 25% met een tekort aan vitamine D apathie rapporteerde, in vergelijking met 10% bij mensen met normale vitamine D-spiegels.

Leefstijl en omgevingsfactoren

Stress en burn-out
In Nederland wordt apathie vaak gemeld bij mensen met werkgerelateerde stress, vooral in de zorg- en onderwijsector.

Verslaving
Overmatig gebruik van alcohol en drugs zoals cannabis kan apathie veroorzaken. In België meldde een studie dat 30% van de mensen die langdurig cannabis gebruiken symptomen van apathie ontwikkelen.

Genetica en apathie

Ofschoon apathie geen direct genetische aandoening is, kunnen genetische factoren de gevoeligheid vergroten:

• Neurodegeneratieve ziekten: Mutaties in genen zoals APP en PSEN1, die worden geassocieerd met Alzheimer, verhogen de kans op apathie.
• Dopaminereceptoren: Genetische variaties in dopamine-receptoren kunnen van invloed zijn op motivatie en beloningsgevoeligheid.

Begeleidende symptomen

Apathie gaat zelden alleen; het wordt vaak vergezeld door een reeks andere symptomen die lichamelijk, emotioneel en cognitief functioneren beïnvloeden. Deze begeleidende symptomen kunnen variëren afhankelijk van de onderliggende oorzaak van de apathie en bieden belangrijke aanwijzingen voor de diagnose en behandeling.

Verlies van eetlust

Verlies van eetlust is een veelvoorkomend symptoom bij apathie, vooral wanneer het samengaat met depressie of neurologische aandoeningen. Mensen met apathie voelen vaak geen motivatie om te eten of ervaren geen plezier in maaltijden.

• Bij depressie: Verlies van eetlust komt vaak voor bij depressieve apathie en kan leiden tot gewichtsverlies en ondervoeding.
• Bij neurodegeneratieve aandoeningen: Bij ziekten zoals Alzheimer of Parkinson kan een combinatie van apathie en kauw- of slikproblemen het eten bemoeilijken.

Voorbeeld: Een patiënt met frontotemporale dementie toonde weinig interesse in voedsel, wat leidde tot een aanzienlijk gewichtsverlies in de loop van enkele maanden.

Depressie

Apathie en depressie worden vaak samen waargenomen, maar zijn niet hetzelfde.

• Verschillen: Depressie gaat gepaard met verdriet, wanhoop en schuldgevoelens, terwijl apathie zich uit in emotionele vlakheid en onverschilligheid.
• Overlap: Depressie kan apathie veroorzaken, vooral wanneer het emotionele en motivationele netwerken in de hersenen beïnvloedt.

Voorbeeld: Bij een patiënt met een bipolaire stoornis manifesteerde de depressieve fase zich met ernstige apathie, wat resulteerde in een onvermogen om dagelijkse taken uit te voeren.

Slaperigheid

Slaperigheid, of overmatige vermoeidheid overdag, komt vaak voor bij mensen met apathie, vooral als gevolg van onderliggende aandoeningen zoals:

• Slaapstoornissen: Chronische slapeloosheid kan leiden tot uitputting en apathie.
• Neurologische aandoeningen: Bij Parkinson of narcolepsie kan slaperigheid een prominente rol spelen.

Voorbeeld: Een Parkinsonpatiënt meldde ernstige slaperigheid overdag, wat zijn vermogen om sociale interacties aan te gaan verminderde, terwijl hij ook tekenen van apathie vertoonde.

Slapeloosheid

Slapeloosheid is een ander veelvoorkomend symptoom dat verband houdt met apathie, vooral bij psychische aandoeningen zoals angststoornissen en depressie.

• Bij depressie: Slaapstoornissen zoals moeite met inslapen of vroeg wakker worden kunnen bijdragen aan het ontstaan van apathie.
• Bij chronische stress: Langdurig gebrek aan slaap kan hersenfuncties beïnvloeden en motivatie en interesse verminderen.

Voorbeeld: Een jonge vrouw met PTSS had chronische slapeloosheid, wat haar apathie verergerde en leidde tot verminderde prestaties op haar werk.

Veranderingen in het oordeelsvermogen

Veranderingen in het oordeelsvermogen komen vaak voor bij apathie, vooral als gevolg van neurologische of cognitieve aandoeningen.

• Bij dementie: Mensen met apathie kunnen moeite hebben met besluitvorming en het plannen van dagelijkse activiteiten.
• Bij beroertes: Schade aan de frontale lob kan leiden tot een verminderd oordeelsvermogen, vaak gepaard met apathie.

Voorbeeld: Een man met vasculaire dementie maakte impulsieve financiële beslissingen en toonde weinig interesse in de gevolgen, een combinatie van apathie en cognitieve achteruitgang.

Pathofysiologie en ontstaansmechanisme van apathie

Apathie, gekenmerkt door een gebrek aan motivatie, emotionele betrokkenheid en interesse, ontstaat door complexe interacties tussen hersenstructuren, neurotransmitters en genetische factoren. Hoewel apathie vaak wordt gezien als een symptoom van neurologische en psychiatrische aandoeningen, heeft het een unieke neurobiologische basis. Hieronder volgt een uitgebreide uitleg van de pathofysiologie en het ontstaansmechanisme.

Rol van hersenstructuren

Apathie wordt vaak geassocieerd met disfunctie in specifieke hersengebieden die betrokken zijn bij motivatie, beloning en emotie. Deze gebieden omvatten:

• Prefrontale cortex: De prefrontale cortex speelt een cruciale rol in planning, besluitvorming en motivatie. Schade of disfunctie in dit gebied, vaak door neurodegeneratie of trauma, leidt tot een verlies van doelgericht gedrag. Bij patiënten met frontotemporale dementie is de prefrontale cortex vaak aangetast, wat apathie veroorzaakt.
• Basale ganglia: Deze hersenstructuren reguleren motoriek en motivationele controle. Ziekten zoals de ziekte van Parkinson en Huntington, die de basale ganglia aantasten, worden vaak gekenmerkt door apathie. Verminderde dopamine-activiteit in deze regio’s vermindert de gevoeligheid voor beloningssignalen.
• Limbisch systeem: Het limbisch systeem, waaronder de amygdala en hippocampus, is verantwoordelijk voor emotie en geheugen. Disfunctie in het limbisch systeem, zoals gezien bij depressie of Alzheimer, kan leiden tot emotionele afvlakking en apathie.

Neurotransmitters en hun invloed

Neurotransmitters zijn chemische stoffen die de communicatie tussen zenuwcellen mogelijk maken. Apathie wordt in verband gebracht met disbalans in verschillende neurotransmittersystemen:

• Dopamine: Dopamine is essentieel voor het beloningssysteem van de hersenen. Een tekort aan dopamine in de mesolimbische en mesocorticale banen wordt gezien als een primaire oorzaak van apathie. Bij aandoeningen zoals Parkinson vermindert de dopamineproductie, wat resulteert in een gebrek aan motivatie en doelgericht gedrag.
• Serotonine: Verlaagde serotoninespiegels, zoals vaak gezien bij depressie, kunnen bijdragen aan emotionele vlakheid en apathie.
• Acetylcholine: Acetylcholine speelt een rol in aandacht en geheugen. Bij Alzheimer leidt een tekort aan acetylcholine tot cognitieve achteruitgang en apathie.
• Glutamaat: Veranderingen in het glutamaatsysteem kunnen hersenplasticiteit beïnvloeden, wat bijdraagt aan de verminderde motivatie die kenmerkend is voor apathie.

Genetische en moleculaire mechanismen

• Genetische predispositie: Mutaties in genen zoals APP, PSEN1, en PSEN2 (geassocieerd met Alzheimer) of HTT (geassocieerd met de ziekte van Huntington) verhogen het risico op apathie. Deze genen beïnvloeden hersenstructuren en processen die betrokken zijn bij motivatie.
• Neuro-inflammatie: Chronische ontsteking in de hersenen, zoals vaak gezien bij neurodegeneratieve ziekten, kan de werking van zenuwcellen verminderen en bijdragen aan de ontwikkeling van apathie. Pro-inflammatoire cytokines zoals IL-6 en TNF-α spelen hierbij een rol.
• Oxidatieve stress: Bij aandoeningen zoals Parkinson leidt oxidatieve stress tot schade aan dopamineproducerende neuronen, wat apathie bevordert.

Mechanismen bij specifieke aandoeningen

• Dementie: Bij dementie worden hersenstructuren zoals de prefrontale cortex en hippocampus aangetast. Dit leidt tot een verstoring van cognitieve en emotionele netwerken, wat apathie veroorzaakt.
• Parkinson: Bij de ziekte van Parkinson vermindert de dopamineproductie in de substantia nigra. Dit beïnvloedt niet alleen motorische controle, maar ook motivatie en beloning, wat resulteert in apathie.
• Depressie: Bij depressie is de prefrontale cortex minder actief, en serotonine- en dopamine-onbalans draagt bij aan een gebrek aan motivatie.
• Schizofrenie: Apathie bij schizofrenie is vaak het gevolg van disfunctie in de dopaminerge systemen en de prefrontale cortex, wat leidt tot verminderde beloningsgevoeligheid.

Cognitieve en emotionele dimensies

Apathie is niet alleen een biologische, maar ook een gedragsmatige en emotionele aandoening:

• Verlies van doelgericht gedrag: Hersenstructuren die verantwoordelijk zijn voor het plannen en uitvoeren van acties functioneren niet naar behoren.
• Emotionele vlakheid: Het limbisch systeem produceert minder emotionele responsen, wat leidt tot een gebrek aan enthousiasme en betrokkenheid.
• Verminderde beloningsevaluatie: Mensen met apathie ervaren minder plezier of voldoening bij het voltooien van taken, wat hen ontmoedigt om actie te ondernemen.

Oorzaken van apathie

Apathie is geen ziekte op zichzelf, maar een symptoom dat bij een breed scala aan psychiatrische, neurologische en lichamelijke aandoeningen voorkomt. Het is een teken van verminderde motivatie, emotionele betrokkenheid en interesse. De oorzaken variëren van complexe hersenaandoeningen tot tijdelijke fysieke of psychische stressoren. Hier volgt een uitgebreid overzicht van aandoeningen en factoren die apathie kunnen veroorzaken.

Neurologische oorzaken

Apathie komt vaak voor bij aandoeningen die het centrale zenuwstelsel aantasten. De volgende neurologische ziekten en aandoeningen zijn belangrijke oorzaken:

• Lichte cognitieve stoornis (MCI): Apathie kan een vroeg teken zijn van milde cognitieve problemen, soms een voorbode van dementie.
• Dementie: Een van de meest voorkomende oorzaken van apathie, vooral in gevorderde stadia. Subtypes zijn:
• Ziekte van Alzheimer
: Apathie komt voor bij ongeveer 63% van de patiënten en is vaak een van de eerste gedragsveranderingen.
• Vasculaire dementie
: Door schade aan de bloedvaten in de hersenen ontstaat apathie bij 72% van de patiënten.
• Lewy-body-dementie
: Apathie treft ongeveer 57% van de patiënten en gaat vaak gepaard met hallucinaties en cognitieve fluctuaties.
• Frontotemporale dementie (FTD)
: Bij 92% van de patiënten met FTD wordt apathie gezien, vaak gecombineerd met verlies van sociaal bewustzijn.
• Progressieve supranucleaire parese: Een zeldzame neurologische aandoening die motorische stoornissen en ernstige apathie veroorzaakt.
• Beroerte: Bij patiënten met beroertes in de frontale lobben of basale ganglia komt apathie vaak voor, soms blijvend.
• Ziekte van Huntington: Deze erfelijke aandoening veroorzaakt apathie, gecombineerd met cognitieve achteruitgang en motorische symptomen.
• Ziekte van Parkinson: Apathie komt bij meer dan 30% van de Parkinson-patiënten voor, vaak door veranderingen in dopamine-activiteit.
• Ziekte van Pick: Een subtype van frontotemporale dementie waarbij apathie een kenmerkend symptoom is.
• Ziekte van Tay-Sachs: Een genetische aandoening die apathie kan veroorzaken door neurologische degeneratie.
• Ziekte van Creutzfeldt-Jakob: Deze prionziekte leidt tot snelle cognitieve en gedragsveranderingen, waaronder apathie.

Psychiatrische oorzaken

Veel psychische aandoeningen kunnen apathie als symptoom hebben:

• Depressie: Hoewel apathie en depressie vaak samen voorkomen, onderscheidt apathie zich door een emotionele vlakheid in plaats van verdriet.
• Schizofrenie: Apathie is een kernsymptoom van schizofrenie, waarbij patiënten interesse verliezen in sociale en dagelijkse activiteiten.
• Autismespectrumstoornis: Mensen met autisme kunnen apathie ervaren door moeilijkheden in emotionele expressie en motivatie.
• Bipolaire stoornis: Tijdens depressieve of gemengde episodes kan apathie prominent aanwezig zijn.
• Posttraumatische stressstoornis (PTSS): Apathie kan optreden als gevolg van emotionele uitputting en dissociatie.

Metabole en endocriene oorzaken

Stoffenwisselings- en hormonale stoornissen kunnen ook apathie veroorzaken:

• Hypothyreoïdie: Een traag werkende schildklier kan apathie veroorzaken door een vertraging van hersenprocessen.
• Hypercalciëmie: Een verhoogd calciumgehalte in het bloed kan apathie veroorzaken door verstoring van hersenfunctie.
• Vitamine D-tekort: Dit wordt in verband gebracht met apathie en stemmingsstoornissen.
• Vitamine B3-tekort (pellagra): Dit kan leiden tot neurologische symptomen, waaronder apathie.
• Magnesiumtekort: Verlaagde magnesiumspiegels kunnen spierzwakte en emotionele vlakheid veroorzaken.
• Leverfalen: Toxines die zich ophopen in het bloed door leverproblemen kunnen apathie en lethargie veroorzaken.

Infectieuze oorzaken

Sommige infecties, vooral als ze het zenuwstelsel aantasten, kunnen apathie veroorzaken:

• Ziekte van Chagas: Een tropische infectie die neurologische schade kan veroorzaken.
• Encefalitis (hersenontsteking): Vaak veroorzaakt door virussen, kan dit apathie veroorzaken door ontsteking van hersenweefsel.
• Hondsdolheid (rabiës): Vroege symptomen kunnen apathie en lethargie omvatten.

Overige oorzaken

Apathie kan ook ontstaan door andere medische of omgevingsfactoren:

• Traumatisch hersenletsel: Bijvoorbeeld na een hersenschudding.
• Endometriose: Chronische pijn en uitputting door endometriose kunnen leiden tot apathie.
• Alcoholvergiftiging: Langdurig of excessief alcoholgebruik verstoort hersenfuncties, wat apathie kan veroorzaken.
• Cannabisgebruik: Overmatig gebruik kan leiden tot een gebrek aan motivatie en betrokkenheid.
• Extreme vermoeidheid: Fysieke en mentale uitputting kunnen tijdelijke apathie veroorzaken.
• Syndroom van Henoch-Schönlein: Bij kinderen kan apathie optreden door systemische ontsteking.
• Nierkanker (nierkanker): Patiënten met gevorderde stadia kunnen apathie ervaren als gevolg van metabole veranderingen.

Medicatie en apathie

Apathie kan ook een bijwerking zijn van bepaalde medicijnen:

• Antipsychotica: Klassieke antipsychotica kunnen apathie veroorzaken door dopamine-activiteit in de hersenen te remmen.
• Slaapmiddelen en kalmeringsmiddelen: Deze middelen kunnen emotionele vlakheid veroorzaken bij langdurig gebruik.

Wanneer huisarts raadplegen?

Bij apathisch gedrag dat meerdere dagen of weken aanhoudt, moet onmiddellijk een arts worden geraadpleegd. Apathie is vaak een begeleidend symptoom van een andere en mogelijk ernstige onderliggende ziekte. Als er gedurende 2-3 dagen een tijdelijk gebrek aan motivatie is, moet worden nagegaan of dit herhaaldelijk gebeurt en met welke tussenpozen dit plaatsvindt. De symptomen van apathie kunnen naast andere psychische stoornissen bestaan. In dat geval is een consult bij een psychiater vereist. Als motivatiestoornissen optreden als gevolg van schedelletsel of hersentrauma, moeten de getroffenen afwachten of apathisch gedrag aanhoudt zodra het trauma is genezen. Uiteraard houdt de arts het verloop in de gaten, zodat de ontwikkeling van apathie goed kan worden gevolgd en tijdig kan worden ingegrepen.

Onderzoek en diagnose

De arts vangt aan met een vraaggesprek over de klachten en bij dat gesprek kunnen de partner of andere intimi van de patiënt aanwezig zijn. Daarna volgt lichamelijk onderzoek en de arts zal bovendien de medische geschiedenis van de persoon in ogenschouw nemen. De onderliggende ziekte kan worden gediagnosticeerd met uitgebreide tests, bloedonderzoeken en beeldvormingstechnieken. De behandeling kan pas worden gestart nadat de oorzaak is vastgesteld.

Behandeling van apathie

Medische behandeling

De behandeling van apathie hoort altijd in medische handen te zijn en is afhankelijk van de onderliggende ziekte. Als depressie de oorzaak is van apathie, wordt de behandeling door een psychiater en een psycholoog gedaan. De psychiater houdt zich meestal bezig met de medische kant van psychische klachten en een psycholoog houdt zich bezig met hoe mensen in elkaar zitten en met wat ze voelen, denken en doen. Met behulp van medicatie en cognitieve gedragstherapie (CGT) zal gezocht worden naar een uitweg uit de depressie. Als dit gebeurt, verdwijnt ook de apathie. Over het algemeen mag men echter niet vergeten dat psychische stoornissen zelden volledig genezen, maar het gaat er vooral om dat de klachten verminderen en draaglijker worden, zodat een normaal leven weer waarschijnlijk is. Indien apathie is gebaseerd op een infectieziekte, dan is de kans op herstel vaak goed. De prognose is echter ongunstig in geval van dementie Wat bij dementie en apathie helpt, is het bieden van structurele stimulans en op het individu afgestemde activering.

Medicatie

In veel gevallen kunnen medicijnen de klachten wat verminderen. Voorbeelden van voorgeschreven medicijnen zijn:

• antidementiemiddelen, die de ziekte van Alzheimer behandelen
• antidepressiva bij depressie
• cerebrale circulatie - en metabolisme-stimulerende middelen bij ene beroerte
• dopamine-stimulerende middelen ter behandeling van de ziekte van Parkinson
• antipsychotica, die worden gebruikt om schizofrenie te behandelen
• psychostimulantia, die vaak worden gebruikt om apathie te behandelen zonder bekende onderliggende oorzaak

Praktische tips en zelfzorg bij apathie

Apathie, dat knagende gevoel van desinteresse en onverschilligheid, kan zomaar iemands leven binnensluipen. Of je het nu zelf ervaart of bij iemand in je omgeving ziet, het kan je behoorlijk uit balans brengen. De wereld lijkt plots minder kleurrijk, motivatie lijkt zoek, en alles voelt als een opgave. Maar goed nieuws: er zijn praktische stappen om die grauwe sluier van je af te schudden. Geen ingewikkelde theorieën of zweverige oplossingen, maar haalbare, nuchtere maatregelen die écht verschil kunnen maken.

Bij apathie draait het vaak om een vicieuze cirkel van passiviteit en gebrek aan voldoening. Het voelt alsof je in een stilstaand moeras zit, maar de eerste stap naar verbetering hoeft geen grote sprong te zijn. Met kleine, behapbare veranderingen kun je al een flinke deuk slaan in die muur van onverschilligheid. Dit zijn geen oplossingen die je in één dag transformeren, maar eerder tools om stapje voor stapje richting positieve energie te bewegen. En hé, ook kleine stappen brengen je vooruit!

Soms is het lastig om in te schatten waar te beginnen. Daarom hebben we een lijst samengesteld van 12 concrete acties die je kunt proberen. Denk aan het stellen van mini-doelen, structuur brengen in je dag, of gewoon iets nieuws ontdekken dat je prikkelt. Wat je situatie ook is, het draait om zelfzorg en een beetje geduld. Apathie is geen "alles-of-niets"-scenario; je kunt het geleidelijk aanpakken zonder jezelf te overbelasten.

Of je nu probeert een ander te helpen of zelf een zetje nodig hebt, het belangrijkste is om actie te ondernemen. Soms is een kleine verandering genoeg om een kettingreactie van positiviteit te starten. Gebruik deze tips als een gereedschapskist en kijk wat voor jou of een ander werkt. Wie weet ontdek je onderweg zelfs een paar verrassingen over jezelf!

Stel concrete, haalbare doelen

Apathie kan voelen als een grote grijze muur die je tegenhoudt om iets te ondernemen. Maar wat als je die muur in kleine stenen kunt breken? Hier komt het stellen van concrete, haalbare doelen om de hoek kijken. Neem het voorbeeld van Fleur, een vrouw van 32 die zich maanden lusteloos voelde. Ze begon klein: elke ochtend haar bed opmaken. Niet wereldschokkend, zou je denken, maar dat kleine ritueel gaf haar een gevoel van controle. Daarna plande ze simpele taken in, zoals een korte wandeling. Zo bouwde ze gestaag momentum op. Het geheim? Zorg dat je doelen duidelijk en niet te groot zijn, zodat je succes kunt ervaren. Stap voor stap, steen voor steen.

Zorg voor regelmatige fysieke activiteit

Beweging is een wondermiddel dat vaak wordt onderschat. Denk aan Lars, die maandenlang op de bank lag en zich steeds slechter voelde. Een vriend haalde hem over om mee te gaan hardlopen, en al na een paar weken merkte Lars dat zijn stemming verbeterde. Regelmatige beweging, zelfs een korte wandeling, doet wonderen voor je lichaam en geest. Het boost je endorfines, wat je automatisch beter laat voelen. En nee, je hoeft geen marathon te rennen. Zelfs een danssessie in je woonkamer telt. Of combineer het met een gezond drankje, zoals een smoothie met een vleugje kurkuma, voor dat extra beetje power.

Maak een dagelijkse routine en houd je eraan

Als apathie de chaos is, dan is een routine je reddingslijn. Rutger, een 45-jarige vader van twee, merkte dat hij zich steeds verloren voelde na zijn ontslag. Zijn therapeut stelde voor om een simpele structuur in zijn dag te brengen: op vaste tijden opstaan, eten, en zelfs even ontspannen. Al snel merkte hij dat zijn dagen minder "verloren" voelden. Een routine geeft een houvast, zelfs als je je futloos voelt. Het klinkt misschien saai, maar het kan juist rust brengen in een stormachtige geest. Combineer dit met een gezonde start van je dag, bijvoorbeeld door een glaasje cranberrysap te drinken, en je hebt een stevig fundament.

Beloon kleine successen

Waarom wachten op grote doorbraken als je ook de kleine overwinningen kunt vieren? Neem Ahmed, die worstelde met apathie na een burn-out. Hij besloot zichzelf te belonen na elk klein succesje: een kop koffie na een afgeronde taak, een aflevering van zijn favoriete serie na het opruimen van de woonkamer. Deze aanpak gaf hem net dat beetje extra motivatie om door te zetten. Beloningen maken het proces leuker en geven je hersenen die broodnodige dopamine-boost. Probeer het zelf: iets simpels zoals een stukje donkere chocolade kan al wonderen doen.

Vraag om feedback van een betrouwbare persoon

Soms zie je zelf niet meer wat je goed doet. Hier komt feedback van een vertrouwd persoon in beeld. Anna, een jonge moeder, vertelde hoe haar beste vriendin haar complimenten gaf over de kleine dingen die ze wel deed, terwijl ze zichzelf alleen maar tekort vond schieten. Dit gaf haar het inzicht dat ze toch vooruitgang maakte, ook al voelde het voor haar niet zo. Zoek iemand die je eerlijk en opbouwend kan helpen. Misschien hoort daar ook een compliment bij over hoe goed je zorgt voor je lever of andere aspecten van je gezondheid. Die positieve blik van een ander kan precies dat zetje zijn dat je nodig hebt.

Verander je omgeving of werkplek

Soms is het alsof je in een sleur vastzit, gewoon omdat je steeds in dezelfde omgeving verkeert. Denk aan David, die al maanden thuis werkte en zich steeds futlozer voelde. Hij besloot zijn bureau te verplaatsen naar een andere kamer met meer licht. Simpele zet, maar het werkte. Hij voelde zich frisser en productiever. Onze hersenen zijn dol op afwisseling, hoe klein ook. Als het thuis niet lukt, probeer dan eens een koffietentje of de bibliotheek. En als je echt vastzit, misschien kun je zelfs een werkplek delen met anderen. Bonus: neem een snack mee, zoals een sinaasappel of iets anders dat je energie geeft. Soms zijn het de kleine dingen die een groot verschil maken.

Breek taken op in kleine stappen

Ken je dat gevoel dat een taak als een enorme berg voelt? Dat had Saskia, een 29-jarige student die worstelde met haar scriptie. Haar coach gaf haar een gouden tip: maak er kleine, haalbare stukken van. In plaats van “scriptie schrijven,” zette ze dagelijks een mini-doel, zoals alleen een alinea schrijven. Klinkt simpel, maar het hielp haar om in beweging te komen. En het mooie is: elke kleine overwinning voelt als een stap vooruit. Begin met iets kleins zoals je laptop openen of je pen oppakken. Het is net een puzzel: stukje bij beetje kom je er wel. En als je vastloopt? Neem even pauze met een kopje groene thee en laad jezelf op.

Zoek een activiteit die je ooit leuk vond

Soms ligt de oplossing dichterbij dan je denkt. Denk aan Ruben, die als kind gek was op schilderen, maar het jaren geleden had opgegeven. Tijdens een dip besloot hij de kwasten weer op te pakken, en dat veranderde alles. De herinnering aan hoe fijn het was, gaf hem een nieuwe boost. Misschien hield je ooit van fietsen, bakken, of tuinieren? Probeer het gewoon weer eens, zonder druk. Zelfs als het niet meteen geweldig voelt, geef het wat tijd. Door iets te doen wat je ooit vreugde bracht, herinner je je lichaam en geest eraan hoe fijn dat is. Wie weet, misschien ontdek je zelfs iets nieuws over jezelf!

Spreek af met een energiek persoon

Energie werkt aanstekelijk. Neem Emma, die zich weken teruggetrokken had na een zware periode. Haar vriendin Sophie, altijd een en al levendigheid, trok haar mee voor een middagje shoppen. Het resultaat? Emma voelde zich weer mens. Soms heb je gewoon iemand nodig die je uit je schulp haalt. Zoek een vriend(in), collega of familielid met wie je kunt afspreken, zelfs al is het maar voor een kop koffie. Je hoeft niet meteen je hele verhaal te delen, gewoon samen zijn kan al helpen. Plus, een goede vriend herinnert je er vaak aan hoe belangrijk gezonde voeding en beweging zijn. Want eerlijk, een frisse neus halen doet wonderen voor je stemming.

Probeer nieuwe hobby’s of vaardigheden uit

Het leven kan zo veel kleurrijker worden door iets nieuws te proberen. Neem bijvoorbeeld Eva, die zich vastgeroest voelde in haar dagelijkse sleur. Ze besloot impulsief een cursus pottenbakken te volgen – iets wat ze nog nooit had gedaan. Het resultaat? Ze ontdekte niet alleen een creatieve kant van zichzelf, maar leerde ook nieuwe mensen kennen. Nieuwe hobby’s prikkelen je hersenen en geven je frisse energie. Misschien is pottenbakken niets voor jou, maar wat dacht je van koken met verrassende ingrediënten zoals tomaten en kruiden? Het proberen van nieuwe dingen geeft je een frisse start en kan zelfs verborgen talenten onthullen.

Beperk schermtijd en sociaal isolement

Heb je ooit gemerkt dat je je na uren scrollen op je telefoon alleen maar slechter voelt? Dat had Mike ook. Hij bracht avonden door met doomscrollen op sociale media en voelde zich steeds geïsoleerder. Op een dag verwijderde hij zijn social media-apps en besloot zijn telefoon in een andere kamer te laten liggen. Het verschil was enorm. Hij had opeens tijd om met vrienden af te spreken en meer te lezen. Schermtijd beperken kan je helpen om meer te verbinden met de wereld om je heen. Laat die telefoon liggen en bel een vriend, of ga naar buiten en haal een frisse neus. Het is even wennen, maar je zult zien dat het je goed doet.

Zorg voor een duidelijke structuur in eten en slapen

Je lichaam functioneert beter met regelmaat, en dat geldt zeker voor eten en slapen. Sophia, een nachtuil, merkte dat haar gebrek aan structuur haar energie aantastte. Ze besloot vaste tijden te hanteren voor haar maaltijden en bedtijd. Binnen een paar weken voelde ze zich fitter en scherper. Regelmatig eten helpt je bloedsuikerspiegel stabiel te houden, en een goede nachtrust is cruciaal voor je stemming en energie. Voeg wat voedingsmiddelen toe die rijk zijn aan vitaminen en probeer ’s avonds schermen te vermijden voor een betere slaapkwaliteit. Het klinkt eenvoudig, maar een goede structuur kan echt het verschil maken tussen futloosheid en vitaliteit.

Prognose

Apathie is meestal een symptoom van een onderliggende ziekte of stoornis. Daarom is het beloop en de prognose van apathie afhankelijk van de onderliggende ziekte. Bij veel ziekten wordt je met medicijnen behandeld, zodat apathie ook een bijwerking kan zijn. Klassieke antipsychotica staan er bijvoorbeeld om bekend dat ze negatieve symptomen kunnen versterken of zelfs kunnen veroorzaken. Wanneer de medicatie wordt gestopt, treedt spontane genezing op. Apathie dat voortkomt uit een infectie, verdwijnt zodra de infectie adequaat is behandeld. Bij progressieve ziekten zoals dementie is apathie echter moeilijk of schier onmogelijk te behandelen. Wel kan het aanbieden van een structurele stimulans en activering soelaas bieden.

Als apathie ontstaat door psychogene oorzaken, wordt het vaak behandeld met medicatie om de therapie te begeleiden. De moeilijkheid is dat het stoppen van de medicatie in de meeste gevallen een terugval zal veroorzaken als de oorzaak niet is vastgesteld.

Bij psychische aandoeningen en stoornissen kan het genezingsproces lang duren. Er moet echter worden opgemerkt dat genezing lang niet altijd mogelijk is, doch de klachten kunnen wel aanzienlijk verminderen.

Preventie

Apathie kan vaak niet worden voorkomen. Het is echter belangrijk om voldoende (water) te drinken om geen apathie te ontwikkelen vanwege het gebrek aan vocht. Dit geldt in het bijzondere voor ouderen, omdat bij hen het dorstgevoel is afgenomen. Een verblijf in de brandende zon moet (zeker) in de zomermaanden worden vermeden. Dit geldt voor iedereen van alle leeftijden. De reden: te veel zon kan een levensbedreigende zonnesteek veroorzaken. Apathie is slechts een van de waarschuwingssignalen.

Lees verder

• Lethargie: symptomen, oorzaken en behandeling van slaapzucht
• Moeheid of vermoeidheid: symptomen, oorzaak en behandeling
• Lusteloosheid: symptomen, oorzaken, behandeling en prognose
• Vermoeidheid bij vrouwen: oorzaken van extreme moeheid
• Vermoeidheid bij man: symptomen, oorzaken en behandeling