Antischimmelmiddelen (antimycotica): Antifungale middelen

Antifungale medicijnen (antischimmelmiddelen, antimycotica) zijn medicijnen die de groei en reproductie van schimmels remmen (fungistatische werking) of de schimmels doden (fungicide werking). Deze geneesmiddelen zijn bijgevolg inzetbaar voor de behandeling en preventie van infectieziekten veroorzaakt door schimmels, zoals voetschimmel, ringworm, candidiasis (spruw), ernstige systemische schimmelinfecties zoals meningitis veroorzaakt door cryptokokkose en anderen. Deze geneesmiddelen zijn meestal voorgeschreven door een arts al zijn sommige antischimmelmiddelen ook vrij verkrijgbaar. Er zijn diverse soorten antifungale middelen, zoals onder andere polyenen, azolen, triazolen, allylaminen en echinocandinen

• Allylaminen
• Azolen
• Echinocandinen
• Polyenen
• Triazolen
• Andere antischimmelmiddelen
• Amorolfine
• Flucytosine
• Griseofulvine
• Whitfield’s zalf
• Toedieningswijze van antischimmelmiddelen
• Resistentie tegen antischimmelmedicijnen
• Bijwerkingen van antifungale geneesmiddelen
• Mild
• Ernstig

Allylaminen

Terbinafine heeft een breedspectrum antischimmel- en ook ontstekingsremmende werking. Het wordt goed oraal geabsorbeerd en hoopt zich op in keratine. Het is nuttig voor de behandeling van oppervlakkige mycosen zoals dermatofytinfecties, onychomycose (schimmelnagel) en cutane candidiasis (schimmelinfectie aan de huid). Een lokale formulering is ook beschikbaar voor de behandeling van schimmelinfecties van de huid.

Azolen

Imidazolen zoals ketoconazol, miconazol en clotrimazol zijn antifungale geneesmiddelen met een breed spectrum. Ze zijn overwegend fungistatisch (remmen de groei en reproductie van schimmels) en werken door remming van de sterol-synthese (aanmaak van sterolen) van schimmels, wat resulteert in schade aan de celwand. Ketoconazol is oraal (via de mond) actief maar veroorzaakt mogelijk leverschade. Het antischimmelmiddel is effectief bij candidiasis en diepe mycosen (ziekten veroorzaakt door schimmels), inclusief histoplasmose (infectieziekte met longproblemen veroorzaakt door Histoplasma capsulatum) en blastomycose (long- en huidletsels). Het soort antischimmelmiddel werkt echter niet bij aspergillose (schimmelziekte met longproblemen veroorzaakt door een schimmel van het geslacht Aspergillus) en cryptokokkose (schimmelziekte veroorzaakt door Cryptococcus neoformans, die zich kenmerkt door longgranulomen en huidafwijkingen óf in de vorm van een ernstige hersenvliesontsteking).
Clotrimazol en miconazol worden topisch (op de huid) gebruikt voor de behandeling van ringworm en cutane en genitale candidiasis. Econazol wordt gebruikt voor de plaatselijke behandeling van cutane en vaginale candidiasis en dermatofyten (schimmelparasieten van de huid), terwijl tioconazol geïndiceerd is voor een schimmelinfectie aan de nagels.

Echinocandinen

Caspofungine is actief tegen Candida spp. en Aspergillus spp. en is geïndiceerd voor invasieve ernstige aspergillose die niet reageert op andere geneesmiddelen. De arts dient dit medicijn intraveneus toe. Andere echinocandines omvatten micafungine en anidulafungine. Deze antischimmelmedicijnen behandelen gedissemineerde candidiasis (schimmelinfectie is gelijkmatig verspreid over het lichaam).

Polyenen

Enkele bekende voorbeelden van polyenen zijn:

• Amfotericine, Nystatine
• Anidulafungine
• Caspofungine
• Echinocandinen
• Micafungine
• Natamycine of Pimaricin

Polyenen reageren met de sterolen (stoffen in cellen) in schimmelmembranen, verhogen de permeabiliteit (doorlaatbaarheid) en beschadigen zo het organisme. De krachtigste is amfotericine, dat intraveneus (via een ader) wordt gebruikt bij ernstige systemische schimmelinfecties. Nefrotoxiciteit (schade aan de nieren) is een groot probleem en daarom moet de arts goed afwegen welke dosis hij toedient en vooraf de nierfunctie bepalen. Liposomale amfotericine is minder toxisch (giftig). Liposomen zijn kunstmatig vervaardigde microscopisch kleine bolletjes met een vetlaagje (fosfolipiden) aan de buitenzijde en binnenin bevindt zich dan een opgelost geneesmiddel. Door de vertraagde afgifte en goede doorlaatbaarheid in lichaamscellen zijn liposomen nuttig bij het toedienen van geneesmiddelen. Nystatine wordt niet geabsorbeerd (opgenomen) door de slijmvliezen en is daarom nuttig voor de behandeling van orale (via de mond ingenomen) en enterische candidiasis (schimmelinfectie door overgroei van gist Candida) en voor vaginale infecties. Dit antischimmelmiddel kan alleen oraal of als pessarium worden gegeven.

Triazolen

Deze omvatten fluconazol, voriconazol en itraconazol. Fluconazol gebruikt de arts voor de behandeling candidiasis en voor de behandeling van een infectie van het centrale zenuwstelsel met de schimmel Cryptococcus neoformans. Itraconazol schrijft de arts voor voor de behandeling van niet-levensbedreigende blastomycose en histoplasmose. Het antifungaal middel is ook matig effectief bij invasieve aspergillose. De bijwerkingen van dit geneesmiddel zijn mild. Voriconazol heeft een breedspectrumactiviteit, en werkt onder andere tegen Candida, Cryptococcus en Aspergillus spp. en andere filamenteuze (draadvormige) schimmels. Het is beschikbaar voor oraal (via de mond ingenomen) en intraveneus (via een ader) gebruik. Nadelige effecten zijn onder meer een huiduitslag, problemen met het gezichtsvermogen en afwijkingen van leverenzymen. Het is geïndiceerd voor invasieve aspergillose en ernstige candida-infecties die respectievelijk niet reageren op amfotericine en fluconazol.

Andere antischimmelmiddelen

Amorolfine

Amorolfine is beschikbaar voor de plaatselijke behandeling van schimmelinfecties van de huid en de nagels.

Flucytosine

Het gefluoreerde pyridinederivaat flucytosine gebruikt de arts in combinatie met amfotericine B voor de behandeling van meningitis veroorzaakt door cryptokokken. Bijwerkingen zijn ongebruikelijk, hoewel sommige patiënten te kampen hebben met een verminderde werking van het beenmerg (beenmergdepressie) hetgeen resulteert in diverse bloedafwijkingen. Het antischimmelmiddel kan oraal of parenteraal toegediend worden.

Griseofulvine

Griseofulvine, een van nature voorkomende schimmelwerende stof, werd vroeger algemeen gebruikt voor de behandeling van meer uitgebreide oppervlakkige mycosen en onychomycose. Terbinafine is in het algemeen het voorkeursmiddel.

Whitfield’s zalf

De zalf van Whitfield is een traditioneel middel tegen dermatofyten en bevat benzoëzuur en salicylzuur. Undecyleenzuur (undeceenzuur) wordt ook gebruikt bij de behandeling van tinea pedis (voetschimmel).

Toedieningswijze van antischimmelmiddelen

Antimycotica zijn verkrijgbaar als:

• intravaginale antischimmel-pessaria: kleine, zachte tabletten die de patiënte moet inbrengen in de vagina
• intraveneuze antischimmelmiddelen: een injectie in een ader in de arm (gebeurt meestal in het ziekenhuis)
• orale antischimmelmiddelen: een capsule, tablet of vloeibaar medicijn dat de patiënt via de mond inneemt en doorslikt
• topische antischimmelmiddelen: een crème, gel, zalf of spray die de patiënt rechtstreeks op de huid, het haar of de nagels moet aanbrengen

Resistentie tegen antischimmelmedicijnen

De weerstand tegen behandelingen voor schimmelinfecties groeit wereldwijd, wat leidt tot meer uitbraken van ziekten. Intensive care- en transplantatiepatiënten, patiënten met hiv, ouderen en patiënten met kanker lopen het grootste risico omdat hun immuunsysteem de infecties niet kan bestrijden. Veel antischimmelmiddelen worden et alleen gebruikt voor de gezondheidszorg voor mens en dier en voor gewasbescherming, maar ook voor antifoulingcoatings en houtconservering. Doordat deze middelen op grote schaal en in veel toepassingen gebruikt worden, is de resistentie in veel omgevingen versneld. Het is belangrijk om bestaande antimycotica te verbeteren en nieuwe antifungale geneesmiddelen te ontwikkelen.

Bijwerkingen van antifungale geneesmiddelen

Een antischimmelmedicijn veroorzaakt mogelijk bijwerkingen. Deze zijn meestal mild en zijn meestal tijdelijk en kortdurend.

Mild

Mogelijke milde nadelige effecten zijn:

• brandende gevoelens aan de huid
• buikpijn
• diarree
• een algemeen ziek gevoel
• een huiduitslag
• een jeukende huid
• roodheid van de huid

Ernstig

Ernstige bijwerkingen van een antifungaal geneesmiddel zijn:

• een allergische reactie: het gezicht, de nek of de tong zwellen op en ademhalingsproblemen komen mogelijk ook tot stand
• een ernstige huidreactie: een schilferende huid of blaarvorming op de huid
• leverbeschadiging (komt zeer zelden voor): De patiënt ervaart een verlies van eetlust, braken, misselijkheid, geelzucht, donkere urine of een bleke ontlasting, vermoeidheid of zwakte

De patiënt raadpleegt best zo snel mogelijk de arts of gaat bij ernstige symptomen naar de spoedeisende hulp van het ziekenhuis.

Lees verder

• Antimycotica: Medicatie tegen schimmels (schimmelinfecties)
• Schimmel huidinfecties: Huidinfectie door schimmels
• Schimmelnagel (onychomycose): Oorzaken van schimmelinfectie
• Cutane candidiasis: Schimmelinfectie aan de huid
• Tinea (ringworm): Huidinfecties door schimmels