Ototoxiciteit: Schade aan het oor door medicatie of omgeving

Ototoxiciteit is de medische term voor schade aan het binnenoor veroorzaakt door toxische stoffen, meestal als gevolg van medicatiegebruik. Dit kan leiden tot gehoorverlies, evenwichtsproblemen en duizeligheid. De effecten kunnen tijdelijk en omkeerbaar zijn, maar ook permanent en onomkeerbaar. Het stoppen met het medicijn dat de klachten veroorzaakt, kan verlichting bieden, maar soms zijn hulpmiddelen zoals gehoorapparaten noodzakelijk om met de gehoorschade om te gaan.

• Epidemiologie van ototoxiciteit
• Oorzaken van ototoxiciteit
• Medicatie
• Omgeving en op het werk
• Risicofactoren van ototoxiciteit
• Symptomen: Gehoorverlies
• Oren
• Ogen
• Alarmsymptomen
• Diagnose en onderzoeken
• Behandeling van ototoxiciteit
• Prognose van ototoxiciteit
• Complicaties van ototoxiciteit
• Preventie van ototoxiciteit
• Praktische omgangstips bij ototoxiciteit
• Voorkomen en beheersen van gehoorschade
• Communicatie en aanpassingen in het dagelijks leven
• Misvattingen rond ototoxiciteit
• Ototoxiciteit komt alleen voor bij ouderen
• Alleen medicijnen kunnen ototoxiciteit veroorzaken
• Ototoxiciteit leidt altijd tot blijvend gehoorverlies
• Als je geen klachten hebt, hoef je je geen zorgen te maken
• Hulpmiddelen zoals gehoorapparaten kunnen ototoxiciteit genezen
• Evenwichtsproblemen door ototoxiciteit zijn zeldzaam
• Ototoxiciteit is niet te voorkomen

Epidemiologie van ototoxiciteit

Ototoxiciteit komt wereldwijd voor en wordt vooral waargenomen bij mensen die specifieke medicijnen gebruiken of in aanraking komen met bepaalde chemische stoffen op de werkplek. In ontwikkelingslanden wordt het vaker gezien door het wijdverbreide gebruik van ototoxische antibiotica zoals aminoglycosiden. Bij chemotherapie, met name bij de behandeling van kanker met platina-gebaseerde chemotherapeutica zoals cisplatine, komt gehoorverlies door ototoxiciteit ook vaak voor. Geschat wordt dat 20-60% van de patiënten die dergelijke behandelingen ondergaan, een vorm van gehoorverlies ontwikkelen. Beroepsmatige blootstelling aan schadelijke stoffen zoals oplosmiddelen kan eveneens een substantiële rol spelen in de epidemiologie van deze aandoening.

Oorzaken van ototoxiciteit

Ototoxiciteit staat voor schade aan het gehoorvermogen als gevolg van blootstelling aan geneesmiddelen of chemicaliën die het binnenoor of de vestibulo-cochleaire zenuw beschadigen. De vestibulo-cochleaire zenuw is de zenuw die balans- en gehoorinformatie van het binnenoor stuurt naar de hersenen. Omdat het binnenoor betrokken is bij zowel het gehoor als het evenwicht, resulteert ototoxiciteit in verstoringen van één of beide van deze zintuigen. De delen van de hersenen die gehoor- en balansinformatie ontvangen van het binnenoor, zijn mogelijk ook aangetast door gifstoffen, maar dit wordt technisch niet beschouwd als ototoxiciteit.

Medicatie

Diverse medicijnen veroorzaken als bijwerking schade aan het gehoor, zoals:

• antibiotica voor de behandeling van bacteriële infecties zoals gentamicine
• antimalariamiddelen zoals kinine en chloroquine
• aspirine
• chemotherapeutica voor de behandeling van kanker zoals cisplatine
• een aantal niet-steroïde ontstekingsremmende geneesmiddelen (NSAID's)
• hoge doses van kinine, aspirine en andere salicylaten
• huidpreparaten
• lisdiuretica zoals furosemide en op platina gebaseerd
• medicijnen voor de behandeling van erectiestoornissen
• ontsmettingsmiddelen
• topische (op de huid toegepaste) preparaten zoals chloorhexidine en ethylalcohol die het binnenoor binnendringen via het ovale venstermembraan, maar ook diverse andere.

De waarschijnlijkheid van het ontwikkelen van ototoxiciteit hangt sterk af van het geneesmiddel, de duur van het gebruik en diverse onderliggende factoren zoals nierfunctie en het gelijktijdig gebruik van andere ototoxische middelen.

Omgeving en op het werk

In bepaalde industrieën en beroepen ontstaat ototoxiciteit door blootstelling aan schadelijke stoffen:

• alcohol
• arsenicum
• blik
• butylnitriet
• hexaan
• koolmonoxide
• koolstofdisulfide
• kwik
• lood
• mangaan
• oplosmiddelen
• pesticiden
• styreen
• tin
• tolueen
• trichloorethyleen
• verstikkende stoffen
• xyleen

Risicofactoren van ototoxiciteit

Bepaalde factoren verhogen het risico op ototoxiciteit:

• blootstelling tijdens de zwangerschap
• dosis en duur van de therapie
• gelijktijdige toediening van andere ototoxische geneesmiddelen
• infusiesnelheid en cumulatieve levensdosis
• leeftijd van de patiënt
• familiegeschiedenis van ototoxiciteit
• genetische gevoeligheid
• verminderde nierfunctie, wat leidt tot ophoping van ototoxische stoffen
• bestaand gehoorverlies, zoals perceptief gehoorverlies

Symptomen: Gehoorverlies

Oren

De symptomen van ototoxiciteit kunnen snel of geleidelijk optreden. Ze variëren van gedeeltelijk gehoorverlies in één oor (eenzijdig gehoorverlies) tot bilateraal gehoorverlies, plotselinge doofheid, duizeligheid, evenwichtsstoornissen, moeite met lopen en/of oorsuizen. De voortgang varieert en kan permanent of tijdelijk zijn.

Ogen

Wanneer de vestibule en/of halfronde kanalen worden getroffen, kunnen symptomen zoals nystagmus en oscillopsie optreden, wat leidt tot moeilijkheden met het verwerken van visuele informatie.

Alarmsymptomen

Alarmsymptomen bij ototoxiciteit omvatten:

• plotseling gehoorverlies
• ernstige duizeligheid
• ernstige evenwichtsproblemen
• constant oorsuizen
• acute nystagmus

Bij aanwezigheid van deze symptomen is spoedoverleg met een arts vereist.

Diagnose en onderzoeken

De diagnose wordt vaak gesteld wanneer het gehoorverlies reeds significante niveaus heeft bereikt, vaak na het bereiken van lagere spraakfrequenties. De arts baseert de diagnose op de medische geschiedenis, familiegeschiedenis, symptomen en resultaten van diverse gehooronderzoeken, waaronder audiometrie, elektronystagmografie en elektrocochleografie.

Behandeling van ototoxiciteit

Behandelopties variëren. Sommige patiënten herstellen vanzelf, terwijl anderen blijvende gehoorschade ervaren. Het stoppen van het ototoxische geneesmiddel is vaak noodzakelijk. Toediening van antioxidanten kan in sommige gevallen de effecten beperken. Bij blijvend gehoorverlies kunnen gehoorapparaten of cochleaire implantaten helpen, terwijl fysiotherapie nuttig is voor evenwichtsherstel.

Prognose van ototoxiciteit

De prognose hangt af van het type en de dosis van de schadelijke stof. Salicylaten en kinine veroorzaken vaak tijdelijk gehoorverlies, terwijl chemotherapeutica zoals cisplatine meestal permanent gehoorverlies veroorzaken. Vroege detectie verhoogt de kans op herstel aanzienlijk.

Complicaties van ototoxiciteit

Complicaties kunnen variëren van permanente gehoor- en evenwichtsstoornissen tot blijvende evenwichtsproblemen. In ernstige gevallen kan volledige doofheid optreden.

Preventie van ototoxiciteit

Preventie omvat het vermijden van blootstelling aan ototoxische stoffen waar mogelijk. Patiënten die geneesmiddelen krijgen voorgeschreven die ototoxiciteit kunnen veroorzaken, dienen regelmatig gehoortests te ondergaan om vroege tekenen van schade te detecteren.

Praktische omgangstips bij ototoxiciteit

Voorkomen en beheersen van gehoorschade

Ototoxiciteit, veroorzaakt door bepaalde medicijnen of omgevingsfactoren, kan leiden tot gehoorverlies of tinnitus. Het is belangrijk om de patiënt bewust te maken van de risico’s van de medicijnen die ze gebruiken, vooral als ze ototoxische effecten hebben. Bij langdurig gebruik van dergelijke middelen is het belangrijk om regelmatig gehoortests te laten uitvoeren om vroege tekenen van gehoorschade op te sporen.

Als de patiënt zich in een omgeving bevindt met veel lawaai, zoals een fabriek of bouwplaats, is het essentieel om gehoorbescherming te dragen, zoals oordoppen of oorkappen. Vermijd langdurige blootstelling aan harde geluiden om verdere schade aan het gehoor te voorkomen.

Communicatie en aanpassingen in het dagelijks leven

Patiënten met ototoxiciteit kunnen moeite hebben met communicatie, vooral als het gehoorverlies ernstig is. Het is nuttig om te investeren in gehoorapparaten of alternatieve hulpmiddelen zoals visuele signalen of communicatie-apps op smartphones. Het is ook belangrijk om rustige en goed verlichte omgevingen te creëren, zodat het gemakkelijker is om te communiceren via lip lezen of gebaren.

Bij patiënten die moeite hebben met het volgen van gesprekken in drukke omgevingen, kan het aanpassen van de sociale interacties helpen, zoals het vermijden van luidruchtige plaatsen of het gebruik van tekstberichten om met anderen te communiceren. Het dragen van een gehoorapparaat kan de kwaliteit van leven aanzienlijk verbeteren.

Misvattingen rond ototoxiciteit

Ototoxiciteit is een medische aandoening waarbij bepaalde stoffen, zoals medicijnen of chemische stoffen, schade kunnen veroorzaken aan het oor, met name aan het binnenoor en de gehoorzenuw. Dit kan leiden tot gehoorverlies, evenwichtsproblemen en tinnitus. Er bestaan veel misvattingen over ototoxiciteit, wat kan leiden tot verkeerde aannames over de oorzaken, gevolgen en behandelingsmogelijkheden. Hieronder worden enkele veelvoorkomende misverstanden uitgebreid besproken.

Ototoxiciteit komt alleen voor bij ouderen

Veel patiënten denken dat ototoxiciteit vooral ouderen treft, omdat gehoorverlies vaker bij hen voorkomt. In werkelijkheid kan ototoxiciteit op elke leeftijd optreden, inclusief bij jonge volwassenen, tieners en zelfs baby’s baby. Dit komt doordat bepaalde medicijnen en chemische stoffen ototoxische effecten kunnen hebben, ongeacht de leeftijd van de patiënt. Kinderen die bijvoorbeeld langdurig antibiotica of chemotherapie krijgen, lopen ook risico op gehoorschade door ototoxiciteit. Het is daarom belangrijk dat artsen bij alle leeftijdsgroepen aandacht besteden aan de mogelijke bijwerkingen van medicatie en andere blootstellingen die het gehoor kunnen aantasten.

Alleen medicijnen kunnen ototoxiciteit veroorzaken

Hoewel veel medicijnen, zoals bepaalde antibiotica, chemotherapie en diuretica, ototoxisch kunnen zijn, zijn ze niet de enige oorzaak van ototoxiciteit. Blootstelling aan industriële chemicaliën, zware metalen zoals metaal en zelfs sommige oplosmiddelen kan ook leiden tot schade aan het gehoor en evenwichtsproblemen. Daarnaast kunnen omgevingsfactoren, zoals langdurige blootstelling aan harde geluiden in combinatie met ototoxische stoffen, het risico verder verhogen. Patiënten moeten zich ervan bewust zijn dat niet alleen medicatie, maar ook beroepsmatige blootstelling en omgevingsfactoren een rol spelen bij de ontwikkeling van ototoxiciteit.

Ototoxiciteit leidt altijd tot blijvend gehoorverlies

Een veelvoorkomende misvatting is dat ototoxiciteit onvermijdelijk resulteert in blijvend gehoorverlies. In sommige gevallen kan de schade tijdelijk zijn en herstelt het gehoor zich na het stoppen van de blootstelling aan de schadelijke stof. Dit hangt echter af van de ernst van de schade, de duur van de blootstelling en de individuele gevoeligheid van de patiënt. Sommige vormen van ototoxische schade zijn onomkeerbaar, vooral als de gehoorzenuw of de haarcellen in het binnenoor ernstig beschadigd zijn. Vroege herkenning en het tijdig aanpassen van medicatie of blootstelling kunnen helpen verdere schade te voorkomen.

Als je geen klachten hebt, hoef je je geen zorgen te maken

Sommige patiënten denken dat zolang ze geen merkbare gehoorproblemen of evenwichtsstoornissen hebben, ze zich geen zorgen hoeven te maken over ototoxiciteit. Dit is echter niet altijd het geval. Ototoxische schade kan zich geleidelijk ontwikkelen, en de eerste symptomen, zoals lichte tinnitus of subtiele evenwichtsproblemen, kunnen in het begin nauwelijks merkbaar zijn. Regelmatige bloedonderzoeken en gehoortests kunnen helpen om vroegtijdige tekenen van ototoxiciteit op te sporen, zodat de behandeling kan worden aangepast voordat er onomkeerbare schade optreedt.

Hulpmiddelen zoals gehoorapparaten kunnen ototoxiciteit genezen

Hoewel gehoorapparaten en andere hoorhulpmiddelen nuttig kunnen zijn voor patiënten met gehoorverlies als gevolg van ototoxiciteit, herstellen ze de beschadigde haarcellen of gehoorzenuw niet. Ototoxiciteit is een medische aandoening waarbij het voorkomen van verdere schade de belangrijkste strategie is. Gehoorapparaten kunnen de gevolgen van gehoorverlies verlichten, maar de onderliggende schade blijft bestaan. Daarom is het cruciaal om ototoxische stoffen tijdig te identificeren en, indien mogelijk, te vermijden of te vervangen door minder schadelijke alternatieven.

Evenwichtsproblemen door ototoxiciteit zijn zeldzaam

Veel patiënten associëren ototoxiciteit uitsluitend met gehoorverlies en realiseren zich niet dat het ook het evenwichtsorgaan in het binnenoor kan aantasten. Dit kan leiden tot symptomen zoals duizeligheid, instabiliteit en problemen met coördinatie. In sommige gevallen kunnen patiënten zelfs moeite hebben met lopen of autorijden vanwege een verstoord evenwichtsgevoel. Het is belangrijk dat patiënten en zorgverleners zich bewust zijn van deze mogelijke complicaties, zodat tijdige diagnostiek en revalidatieprogramma’s kunnen worden ingezet om het evenwicht te verbeteren.

Ototoxiciteit is niet te voorkomen

Hoewel sommige gevallen van ototoxiciteit onvermijdelijk zijn, zijn er veel situaties waarin preventieve maatregelen het risico aanzienlijk kunnen verminderen. Regelmatige beeldvormende onderzoeken en gehoortests kunnen helpen bij vroegtijdige detectie, en het aanpassen van medicatie of blootstelling aan schadelijke stoffen kan verdere schade voorkomen. Patiënten die medicatie gebruiken met bekende ototoxische effecten, kunnen met hun arts overleggen of er alternatieve behandelingen beschikbaar zijn. Daarnaast kunnen gehoorbeschermers helpen om het gehoor te beschermen bij blootstelling aan lawaai in combinatie met ototoxische stoffen. Het nemen van voorzorgsmaatregelen kan een groot verschil maken in het behoud van het gehoor en de algehele kwaliteit van leven.

Lees verder

• Gehoorverlies bij kinderen: Symptomen bij slechthorend kind
• Sensorineuraal gehoorverlies: Schade aan gehoorzenuw
• Perceptief en geleidend gehoorverlies: Oorzaken en symptomen
• Eenzijdig (unilateraal) gehoorverlies: Oorzaken
• Plotsdoofheid: Plotseling gehoorverlies (sudden deafness)