Yoga en hindoeïsme – de lotusbloem

In het hindoeïsme symboliseert de lotusbloem zuiverheid. In veel oude culturen werd de lotus altijd als een goddelijke bloem beschouwd, waaronder in de oud-Egyptische beschaving. In het hindoeïsme en boeddhisme verzinnebeeldt de lotus de ware aard van de mens. Het is een prachtige bloem die uit vervuild of troebel water naar het licht groeit, onbezoedeld, waarbij op de bloemblaadjes modder (het symbool van onwetendheid) noch water kleeft. Veel goden in het hindoeïsme zijn om die reden gelieerd aan de lotusbloem. Ze houden er een in de hand of zijn ermee getooid. In de yoga wordt de sahasrara-chakra, in het topje van de kruin, de duizendbladige lotus genoemd. Het is de chakra van de samadhi, de verlossing, verzinnebeeld door de lotusbloem met duizend bladeren die alle nuances van alle kleuren bevat. Volgens de yogi’s gaat de bewustwording van de 'duizendbladige lotus' gepaard met een onbeschrijflijke kalmte van geest.

Inhoud

• De heilige lotus of Indische lotusbloem
• De lotusbloem – een mythische plant
• Boeddhisme
• De heilige berg Meru
• Shushumma
• De zeven chakra’s en de lotusbloem
• Muladhara-chakra
• Svadhishthana-chakra
• Manipura-chakra
• Anahata-chakra
• Vishudda-chakra
• Ajna-chakra
• Sahasrara-chakra
• Kundalini

De heilige lotus of Indische lotusbloem

De Indische lotusbloem is een waterlelie (Nelumbo nucifera). Een bloem met ronde of ovale bladeren. De plant kan tot bijna 6 meter reiken, wat afhangt van de diepte van de voornamelijk moerasachtige wateren waarin hij groeit. De Indische lotus bloeit het hele jaar door. Modderspatten beklijven niet, de fraaie bloemblaadjes blijven even mooi in de modderigste poel. Dit wordt het lotuseffect genoemd en is mede de reden waarom deze bloem van zeer grote symbolische betekenis is in het religieuze en spirituele denken in zowel het hindoeïsme als het boeddhisme.

Verspreiding
De Indische lotusbloem (Nelumbo nucifera) groeit in veel landen en streken, hoewel hij Indische of heilige lotusbloem wordt genoemd. Natuurlijk komt hij veel voor in India, maar ook in de Indonesische archipel, Korea, Japan en zelfs in de Verenigde Staten, Zuid-Amerika en Australië.

De lotusbloem – een mythische plant

In de rijke hindoemythologie over de schepping in al haar facetten dobbert de wereld ofwel de aarde als een lotusbloem op het water. De vruchtknop in het midden van de bloem verzinnebeeldt de heilige berg Meru. De vier bloembladeren in de kroon van de lotus symboliseren de vier belangrijkste werelddelen. Onbezoedeld door het water, vervuiling en modder staat de lotus voor schoonheid, zuiverheid en in het verlengde daarvan heiligheid.

Symbool van yoga
De lotusbloem symboliseert de yogi die onthecht is van alle zinsbegoochelingen, ofwel de uiterlijkheden en aanlokkelijkheden van het aardse bestaan. Uiterlijkheden die de mens afleiden van zijn ware aard. Zoals de lotusbloem onthecht lijkt van de omgeving waarin hij groeit, zo staat de verlichte mens in de wereld of maatschappij. Hij wordt er innerlijk niet door beroerd, niet door bezoedeld of meegezogen. De yogi is zich immers bewust van het feit dat voor- en tegenspoed deel uitmaken van het grote bestel dat inherent besloten ligt in de karmische vereffening, reïncarnatie en aldus uiteindelijk in rechtvaardigheid. Dankzij deze onverwoestbare symboliek in het oosterse denken zijn tal van hindoegoden afgebeeld met een lotusbloem. Zoals Brahma, de schepper, gezeten op een lotus. En Vishnu, de onderhouder van de schepping, liggend op een lotusbloem.

Boeddhisme

In het boeddhisme heeft de lotus een soortgelijke betekenis. De plant symboliseert de ware natuur van de mens, de ware aard (het Zelf) die in tegenstelling tot het ego en zonder dat men zich daarvan bewust is rein en stralend blijft te midden van de onwetendheid (avidya) en levensperikelen als gevolg van de karmische opeenvolgingen (reïncarnatie) van het aardse bestaan, ofwel de kringloop van geboorte en dood (samskara). Vrijwel alle boeddha’s zijn mediterend op een lotusbloem afgebeeld.

De heilige berg Meru

De berg Meru speelt in de hindoemythologie een belangrijke rol in het verhaal dat alles geschapen is uit een melkoceaan. Midden in die oceaan stond de berg Meru. De slang van de eeuwigheid kronkelde zich om de berg heen en karnde vervolgens de melkoceaan met zijn staart. Deze ‘stok’ waarmee de melkoceaan werd gekarnd, waardoor het heelal vorm kreeg, wordt merudanda genoemd en staat in de yoga symbool voor de ruggengraat waardoorheen de levensenergie, ofwel de kundalini stroomt. Deze levensenergie verlicht, activeert en stimuleert de zeven chakra’s een voor een en van onder naar boven. Uiteindelijk arriveert de kundalini ook in de Sahasrara-chakra, bij de kruin van het hoofd, verzinnebeeld door de duizendbladige lotusbloem.

Shushumma

De hindoeïstische theorie van de belangrijkste chakra's, waarvan ieder mens er naar verluidt zeven (klassieke concept) heeft, laat zien hoezeer de lotusbloem verweven is met yoga. Het Sanskriet-woord chakra betekent 'wiel', 'rad' of 'cirkel', maar ook padma (lotusbloem) waarvan de yogahouding padmasana (lotushouding) is afgeleid. De chakra's of padma's bevinden zich langs de shushumma, een buisvormige opening in het midden van het ruggenmerg. Naarmate de mens zich spiritueel ontwikkelt, stroomt de kundalini (slangenkracht) steeds verder naar boven.

Zenuwcentra
Naargelang de chakra’s langs de ruggengraat zich openen, wordt de mens onder andere gevoeliger ten opzichte van de medemens (empathie) en zou hij bovennatuurlijke vermogens verkrijgen, zoals telepathie en helderziendheid. Vaak worden de chakra’s in een adem genoemd met zenuwcentra of zenuwknopen. De chakra’s zijn verticaal gerangschikt langs de ruggengraat, ofwel de wereldas (merudanda) in de hindoemythologie.

De zeven chakra’s en de lotusbloem

Volgens de yogafilosofie vervult elk chakra psychosomatische functies met behulp van de opklimmende kundalini die de chakra’s ‘bezield’ of activeert. Ze symboliseren de zevenvoudige samenstelling van de mens, in de Egyptische mythologie zo treffend verwoord:

'De sluier van Isis zevenvoudig,
zal voor hem als een waas zijn,
waardoorheen hij met helder oog,
zal aanschouwen het Oeroude Mysterie'.
(Citaat uit: 'Introduction to the chakras', Peter Rendel, Aquarian Press, Wellingborough)

Muladhara-chakra

Deze chakra bevindt zich onder aan de ruggengraat. Het wortelcentrum wordt gevisualiseerd met vier lotusbladeren. Opgerold als een slang ligt de kundalini er te rusten. De chakra heeft als element aarde, als zintuig het reukvermogen en symboliseert de tevreden, geaarde mens, gehecht aan zijn geboortegrond en met een sterke hang naar het materiële. Vastigheid, of vastheid, is de kernwaarde van deze chakra, ook wel het basiscentrum genoemd.

Svadhishthana-chakra

De chakra is gelegen ter hoogte van het heiligbeen en heeft zes oranjerode lotusbladeren, ook wel de ‘eigen woonplaats’ genoemd en zetel van de seksuele driften. De Svadhishthana-chakra symboliseert de hindoegod Vishnu, bron van liefde en wijsheid. Het element is water dat altijd omlaag wil vloeien en dus samentrekken, verbonden met de 'vloeibare' functies van het fysiologisch systeem, zoals de nieren. Deze chakra heeft als zintuig de smaak.

Manipura-chakra

Dit 'zenuwcentrum' bevindt zich ter hoogte van de navel en wordt doorgaans ‘zonnevlecht’ genoemd (solar plexus). Deze chakra, de ‘juwelenstad’, is bij visualisatie goudkleurig met tien lotusbladeren. Het solaire centrum symboliseert expansie en heeft als element vuur. Het is een element dat zich wil uitbreiden, dat wil verteren. Wanneer de Manipura-chakra zich opent, zal de intuïtie zich sterk ontwikkelen, krijgt men vrede met zichzelf en de omgeving. Het symboliseert het 'midden' van de mens, hara in het Japans, tevens verbonden aan de twee lagere chakra's. Deze padma heeft als zintuig het gezichtsvermogen.

Anahata-chakra

Het hartcentrum bevindt zich bij de ruggengraat ter hoogte van het borstbeen, bij het hart, de vermeende zetel van de emoties. Deze chakra wordt gevisualiseerd met twaalf goudkleurige lotusbladeren, symboliseert het element lucht en heeft als zintuig de tastzin. De kernwaarden zijn beweeglijkheid, zich verplaatsen en contacten leggen met in het verlengde daarvan verbondenheid en sympathie.

Vishudda-chakra

De chakra symboliseert zuiverheid, reinheid. Het strottenhoofdcentrum bevindt zich achter in de keel en wordt gevisualiseerd met zestien lotusbladeren. Het element is ether, de 'ruimte' waarbinnen de voorgaande vier elementen actief zijn. De Vishudda-chakra vormt de brug tussen het denken (brein), ofwel de Ajna-chakra, en de vier lagere chakra's gesymboliseerd door de vier genoemde elementen. De vishudda-chakra heeft als zintuig de stem.

Ajna-chakra

Het voorhoofdscentrum bevindt zich tussen de wenkbrauwen, midden in het voorhoofd, ook wel het Derde Oog genoemd, gevisualiseerd met twee lotusbladeren. Naar verluidt is deze padma het centrum van de levenskracht, de poort van het kosmisch bewustzijn en intuïtieve kennis. De Ajna-chakra symboliseert ook het denkvermogen; het Sanskriet-woord ajna betekent 'beleid' of 'sturing'. Het slaat op de beheersing van de persoonlijkheid, ofwel de werkzaamheid van de geest.

Sahasrara-chakra

Het kruincentrum bevindt zich ter hoogte van de pijnappelklier, ook wel duizendbladige lotus genoemd. De gevisualiseerde duizendbladige lotus bevat alle kleurnuances en is de zetel van Shiva, zetel van samadhi (bevrijding, satori in zen). De chakra wordt bij afbeeldingen van geheiligde personen vaak uitgebeeld met een stralenkrans om het hoofd, zoals bij Boeddha- en Jezusbeelden. Ook de tonsuur bij christelijke monniken vindt zijn oorsprong in de werkzaamheid van het kruincentrum. De Sahasrara-chakra symboliseert de vereniging van het lagere zelf met het hogere Zelf, ofwel de ware betekenis van het begrip yoga. In christelijke termen wordt er het 'Mystieke Huwelijk' (Unio Mystica) mee bedoeld, in het hindoeïsme de versmelting of eenwording van geest en materie. Het activeren van de Sahasrara-chakra gaat gepaard met een helder en diepgaand spiritueel inzicht en een onbeschrijflijke kalmte van geest. Ofwel de realisatie van tat tvam asi (ik ben dat en dat ben ik); het eenheidsgevoel met de 'schepping', waarbij het besef daagt dat de omgeving een spiegelbeeld is van wat er zich in het innerlijk afspeelt.

Kundalini

In de yogafilosofie is kundalini de levenskracht die als een slang ligt opgerold in de Muladhara-chakra. Een van de belangrijkste uitgangspunten van de orthodoxe hatha-yoga is om door middel van yogahoudingen (asana's), ademoefeningen (pranayama) en meditatie deze slangenkracht op te wekken, te activeren. Aldus, zoals verzinnebeeld door onder andere de esculaapslang, richt de kundalinikracht zich op in de shushumma en stuwt deze energie door alle chakra's langs de ruggengraat, van de Svadhishthana-chakra tot in de Sahasrara-chakra.

Yogi's en mystici
Bij het binnentreden van kundalini in de Sahashara-chakra, gesymboliseerd door de duizendbladige lotusbloem, versmelt het individueel bewustzijn met het kosmisch bewustzijn, ofwel de hereniging van de geïndividualiseerde kosmische kracht met de transcendente oerbron. Volgens veel yogi's en christelijke mystici gaat dit gepaard met een overweldigend gevoel van vrede en mededogen jegens al het geschapene.

Lees verder

• Yoga en hindoeïsme – de heilige Ganges
• Yoga en de mythe van de bovennatuurlijke krachten
• Geschiedenis van yoga – karma en reïncarnatie
• Geschiedenis van yoga – hatha yoga
• Geschiedenis van yoga – de begrippen yoga en yogi