Antibiotica: algemene informatie

Wie tegenwoordig een ontsteking heeft die door een bacterie wordt veroorzaakt, krijgt vaak een antibioticakuur voorgeschreven en komt er meestal dan weer snel bovenop. Toen dit nog niet mogelijk was omdat er nog geen antibiotica waren, gingen mensen niet zelden dood aan oorspronkelijk simpele bacteriële infecties. Algemene informatie over antibiotica met een overzicht van de groepen antibiotica, met per groep een uitgebreidere toelichting in een apart artikel.

Algemeen

Antibiotica worden door artsen voorgeschreven bij infecties waarbij de (verwachte) oorzaak bacterieel is, dat wil zeggen dat die infecties veroorzaakt door een of meer bacteriën. Vroeger werd de term antibiotica alleen gebruikt om stoffen aan te duiden die een organische oorsprong hadden, tegenwoordig gaat het om alle stoffen die gebruikt kunnen worden om bacteriële infecties de baas te kunnen worden. Hieronder worden tegenwoordig ook alle middelen gerekend die door mensen zelf ontwikkeld zijn en een (half)synthetische oorsprong hebben.

De geschiedenis van antibiotica

Antibiotica bestaan relatief kort; pas in 1928 werd penicilline ontdekt door Sir Alexander Fleming, een Britse arts en microbioloog. Hij ontdekte dat er geen bacteriën groeiden vlak bij de penseelschimmel, Penicillium notatum, die per ongeluk op een van zijn voedingsbodems met bacteriën terecht was gekomen. Hij ontdekte dat de stof uit deze schimmel, die hij penicilline noemde, werkzaam was tegen veel soorten bacteriën en dat proefdieren, en later mensen, geen schade ondervonden van de stof.

Het was moeilijk om penicilline te isoleren uit de schimmel, en voordat er werkelijk gebruik van gemaakt kon worden gingen er dan ook nog een aantal jaren overheen. Het lukte twee andere onderzoekers, Ernst Boris Chain en Howard Walter Florey, in 1940 als eersten om dit te bereiken. Een jaar later werd er voor het eerst gepubliceerd over het gebruik van penicilline bij mensen. In 1945 kregen Fleming, Chain en Florey samen de Nobelprijs voor Geneeskunde voor hun werk.

Sinds de ontdekking van penicilline zijn er de afgelopen decennia talloze synthetische (kunstmatige) en half-synthetische (varianten van natuurlijke stoffen) antibiotica ontwikkeld. Het gebruik hiervan heeft naast het beoogde doel - de bestrijding van de infectie - vaak ook bijwerkingen en de keuze voor het inzetten van antibiotica moet telkens weer zorgvuldig worden afgewogen door artsen.

De werking van antibiotica: algemene indeling

Bij antibiotica zijn twee groepen te onderscheiden voor wat betreft de manier waarop ze werken tegen ongewenste bacteriegroei. De bactericide antibiotica ofwel bacteriedodend, en de bacteriostatische antibiotica, ook wel bacterieremmend genoemd. Remming slaat in dit verband op de groei van de bacteriën: deze middelen verhinderen de bacteriën zich te vermenigvuldigen en kan het lichaam ze opruimen.

Er bestaan smalspectrum- en breedspectrumantibiotica. Smalspectrumantibiotica werken alleen tegen een beperkt aantal soorten bacteriën, breedspectrumantibiotica tegen veel meer soorten bacteriën. Als het mogelijk is heeft de eerste soort de voorkeur: de breedspectrumantibiotica pakken ook andere ("goede") bacteriën aan, waardoor er vaker bijwerkingen voorkomen.

Een voorbeeld van zo'n bijwerking is diarree, doordat de darmflora verstoord raakt. Maar als er sprake is van een ernstige infectie, het is nog niet bekend welke bacterie(n) de oorzaak is of zijn en er moet snel met een behandeling worden begonnen, wordt (voorlopig) voor een breedspectrumantibioticum gekozen. Ook worden vaak meerdere middelen tegelijk gegeven.

Het testen van de bacteriestam met antibiotica

Op het microbiologisch laboratorium wordt behalve het identificeren van de bacterie(n) verantwoordelijk voor een infectie bij een patiënt ook een gevoeligheidsbepaling verricht. Hierbij wordt een geschikte voedingsbodem volgens een gestandaardiseerde methode beënt met de bacteriestam die getest moet worden. Voor elke bacteriesoort wordt gekeken wat de beste keus is van voedingsbodem en groeiomstandigheden, zodat de bacterie optimaal kan groeien.

Vervolgens worden op de voedingsbodem tabletten met daarin een vastgestelde concentratie van de antibiotica gelegd. Hierbij worden antibiotica gekozen die in principe geschikt zouden kunnen zijn voor het bestrijden van de bacterie. Nadat de bacterie gegroeid is op de voedingsbodem kan beoordeeld worden waar nog groei is bij de tabletten en waar niet meer. Rond de tabletten ontstaat namelijk een remmingszone (daar is de bacterie dood) en aan de hand van de diameter van die zone kan beoordeeld worden of een bacterie gevoelig is. Is de bacterie ongevoelig voor het middel, dan groeit hij door tot het tablet. Zo'n test wordt een antibiogram genoemd.

Op deze manier verkrijgt men een maat voor de MIC, de Minimaal Remmende Concentratie. Een bacterie kan sensitief (gevoelig) zijn, intermediair (twijfelachtig) of resistent (ongevoelig) voor een bepaald antibioticum. In het laatste geval is het betreffende antibioticum dus niet geschikt voor de bestrijding van de bacterie.

Resistentie

De ontdekking van penicilline, en dus het principe van de werking van antibiotica, is een mijlpaal in de geschiedenis op het gebied van de medische wetenschap en een doorbraak voor de geneeskunde in de strijd tegen bacteriële infectieziekten. Er kwamen later ook andere middelen, zoals streptomycine, en verschillende middelen die ervan afgeleid zijn. Het gebruik van antibiotica heeft sinds het einde van de Tweede Wereldoorlog, toen penicilline voor het eerst werd toegepast, een enorme vlucht genomen.

Antibiotica werden vanaf dat moment veelvuldig gebruikt, voor ernstige maar ook voor minder ernstige infecties. In verschillende landen zijn antibiotica vrij verkrijgbaar. Een antibioticakuur wordt lang niet altijd afgemaakt. Het gevolg is wel dat bacteriën zich steeds opnieuw genetisch aanpassen en dan resistent worden tegen de middelen: ze gaan er niet meer dood van. Daarom worden steeds weer nieuwe middelen ontwikkeld om de bacteriën een stapje voor te blijven.

Bijwerkingen

Zoals alle medicijnen kunnen antibiotica behalve de gewenste werking ook niet gewenste bijwerkingen hebben.
Bijwerkingen kunnen worden onderverdeeld in drie typen:

microbiologische bijwerkingen:
Dit houdt in dat het middel niet alleen de beoogde bacterie(n) doodt maar ook de "goede" bacteriën, de normale flora, die een beschermende werking heeft tegen pathogene (ziekmakende) bacteriën en schimmels. Die kunnen, als het evenwicht verstoord is, de overhand krijgen en op hun beurt klachten geven. Voorbeelden hiervan zijn diarree door een verstoorde darmflora en een infectie met een gist, zoals spruw, een ontsteking in de mondholte, veroorzaakt door Candida. Ook kan er bij langdurig gebruik van met name breedspectrumantibiotica een vitamine-tekort ontstaan en kunnen de bacteriën waarvoor het middel gebruikt wordt ongevoelig worden.

overgevoeligheidsreacties:
Deze verschijnselen komen nogal eens voor bij antibiotica uit de groep penicillines. Het gaat in de meeste gevallen om jeuk en huiduitslag, maar er kunnen (zeldzaam) ook ernstiger reacties optreden, waarbij iemand in het ergste geval in shock kan raken. Het spreekt vanzelf dat als zo'n ernstige reactie optreedt het bewuste middel niet meer gebruikt kan worden; maar dat geldt dan ook voor de andere middelen uit dezelfde groep antibiotica. Een heel enkele keer is er ook sprake van kruisovergevoeligheid : iemand die overgevoelig reageert op bijvoorbeeld penicillines zal deze reactie dan ook krijgen bij het gebruik van antibiotica uit de groep cefalosporinen.

toxische reacties:
Het gaat hier om verschijnselen die afhankelijk zijn van de dosis van het toegediende middel, het gaat dan bijvoorbeeld schade aan organen, zoals de nieren of lever. Een hogere dosis van het antibioticum geeft dan meer klachten die op bijwerking duiden. Sommige middelen hebben dit effect sterker dan andere, dit is verschillend.

Het juiste gebruik van antibiotica

Antibiotica zijn alleen werkzaam tegen bacteriën en moeten alleen worden gebruikt bij ernstige bacteriële infecties. Bij een infectie veroorzaakt door een virus (verkoudheid, griep) zullen antibiotica niet helpen. Het lichaam moet de infectie in dat geval zelf overwinnen en heeft daar wat tijd voor nodig. Door onterecht gebruik van antibiotica of door verkeerd gebruik ontstaat resistentie van bacteriën tegen antibiotica. Het is zelfs de belangrijkste oorzaak hiervan. Om dit te voorkomen is het van belang om:

• het voorschrift over het gebruik op te volgen, zoals bijvoorbeeld de kuur afmaken
• de dokter te waarschuwen als er na een paar dagen geen verbetering optreedt
• geen antibiotica te bewaren voor later gebruik

In welke vorm zijn antibiotica toe te dienen?

Antibiotica zijn er in verschillende toedieningsvorm. Het is bij het gebruik altijd belangrijk om het gebruiksvoorschrift goed toe te passen. Sommige middelen kunnen niet via het maag-darmkanaal worden opgenomen. Deze moeten daarom parenteraal (buiten het maag-darmkanaal om) worden toegediend, per infuus of injectie. Toediening kan gebeuren op de volgende manieren:

Groepen antibiotica

Er is een indeling te maken van antibiotica, op grond van hun chemische structuur. De volgende groepen kunnen worden onderscheiden:

• aminoglycosiden
• bèta-lactam-antibiotica:cefalosporines
• bèta-lactam-antibiotica:penicillines, carbapenems, monobactams
• chinolonen
• macroliden en clindamycine
• nitrofurantoine en fosfomycine
• sulfonamiden en trimethoprim
• tetracyclinen

Overige antibiotica

Dan zijn er nog antibiotica die niet in een van de bovenstaande groepen vallen, maar die wel regelmatig worden gebruikt; voorbeelden hiervan zijn:

• chlooramfenicol
• polymyxine B/colistine
• fusidinezuur
• metronidazol (Flagyl)
• vancomycine

Voor meer informatie: de onderstreepte antibiotica worden elk in een apart artikel behandeld, met merknamen, klik hiervoor op de betreffende naam of groep.

Er bestaat daarnaast nog een groep middelen die worden gebruikt bij de behandeling van tuberculose (TBC); deze middelen worden tuberculostatica worden genoemd. Hieronder vallen de volgende middelen:

• Ethambutol
• Isoniazide
• Pyrazinamide
• Rifampicine