Onderzoek van het hart – Michael Servetus en William Harvey

Het hart is een krachtige spierpomp, zo groot als een vuist. Een pomp die vierenentwintig uur per dag en gemiddeld zeventig keer per minuut samentrekt en het bloed rondpompt door het vaatstelsel. En dat een leven lang. Reagerend op emoties en inspanningen stuwt het hart tot vijf maal de normale hoeveelheid (hartminuutvolume) bloed door het lichaam. Tal van aandoeningen beïnvloeden de hartfunctie, variërend van hartritmestoornissen tot lekkende hartkleppen en hartspierziekten. Aandoeningen van de kransslagaderen zijn veelal het gevolg van te weinig beweging, te vet eten, hoge bloeddruk en een hoog cholesterolgehalte. Ook erfelijke factoren spelen een rol. Michael Servetus en William Harvey waren 16de-eeuwse wetenschappers die mede de basis hebben gelegd van de moderne cardiologie. Door de eeuwen heen zijn grote stappen gezet in het onderzoek van en de strijd tegen hart- en vaatziekten. Even belangrijk is de bewustwording van de risico's van een ongezonde levensstijl.

Inhoud

• Het hart – zoals men vroeger dacht
• Belangrijke wetenschappers
• Michael Servetus (1511-1553)
• William Harvey (1578-1657)
• Onderzoek naar hartaandoeningen
• Van ecg tot hartkatheterisatie

Het hart – zoals men vroeger dacht

Het hart is perfect gebouwd om zijn bijdrage te leveren aan het vlekkeloos laten functioneren van het lichaam. Een van de belangrijkste taken van het hart is het waarborgen van een continue bloedcirculatie. Enkele eeuwen geleden had men daar nog geen weet van. Van de bloedsomloop had men bijvoorbeeld nog nooit gehoord. Men dacht dat bloed gemaakt werd in de lever en door het hart naar alle lichaamsdelen werd gestuurd, waar het bloed onbeweeglijk lag opgeslagen. Van stromend bloed door een gesloten vaatcircuit hadden de toenmalige wetenschappers geen weet. Ze beriepen zich op het feit dat zodra men in het lichaam prikte, of wanneer er een wond ontstond, het bloed uit het lichaam liep zoals water uit een ton waarin een gat was geslagen.

Belangrijke wetenschappers

De Spaanse arts en theoloog Michael Servetus (1511-1553) concludeerde na eigen onderzoek dat het bloed dat zich in de rechterkant van het hart bevindt via de longen de linkerkant van het hart bereikt. Hij was daar vast van overtuigd, en hij zat dicht bij de waarheid. Maar deze zienswijze werd hem niet in dank afgenomen. Uiteindelijk belandde hij op de brandstapel, temeer omdat hij daarnaast tal van 'ketterse'' theologische zienswijzen koesterde en daar niet vanaf te brengen was. Niettemin was door zijn waarnemingen de verwarring gezaaid. Decennia later ontdekte de Britse natuuronderzoeker en arts William Harvey (1578-1657) dat het bloed circuleert in een gesloten vaatstelsel en dat hartkleppen ervoor zorgen dat het bloed dat door de slagaderen wordt gestuwd niet terug kan stromen. In dezelfde periode zorgde de Belgische arts Andreas Vesalius (1514-1564) voor doorbraken in de anatomie van het menselijk lichaam, veelal uitgevoerd op gehangenen.

Het hart als pomp
Na deze 'openbaring' van Harvey was er geen houden meer aan. Er volgde de ene ontdekking na de andere. Men kwam erachter dat de bloedcirculatie een onophoudelijk proces is, gegenereerd door het hart dat als een pomp fungeert. Naast de nieuwe technieken om de anatomie en fysiologie van het hart in beeld te krijgen, kreeg ook de behandeling van hartziekten ruim baan, ontstonden er voortdurend nieuwe behandelingsmethoden en nieuwe medicijnen. Ook kwam men tot het besef dat een van de zwaarwegende en onderliggende problemen bij hart- en vaatziekten bij het individu zelf lagen … het aanpassen van de leefgewoonten, zoals overstappen op een gezonde voeding en het belang inzien van voldoende beweging.

Michael Servetus (1511-1553)

Michael Servetus (1511-1553) was een Spaanse onderzoeker en theoloog. Naast het feit dat hij bepaalde zienswijzen had over de kerkelijke dogma’s van die tijd, zoals de Triniteit of Drie-eenheid, zette hij ze ook nog eens op schrift. Zijn theologische bespiegelingen, en die van andere theologen, waren zo omstreden dat er zelfs boekverbrandingen plaatsvonden, waaronder zijn werk Trinitatis erroribus. Behalve theologie bestudeerde hij tal van andere takken van wetenschap, waaronder geneeskunde. Vanaf 1540 was hij de lijfarts van de aartsbisschop van Wenen. Naast zijn omstreden opvattingen over de Drie-eenheid, was na het openbaar maken van vele andere 'haakse' theologische zienswijzen de maat vol en werd hij uiteindelijk door de Raad van Genève tot de brandstapel veroordeeld.

Kleine bloedsomloop
Een van de revolutionaire beweringen van Michael Servetus behelsde dat het bloed van de rechterzijde van het hart via de longen naar de linkerzijde van het hart stroomde. Als arts en fysioloog onderscheidde hij zich door een feitelijke beschrijving en onderbouwing van de kleine bloedsomloop. Het was een opzienbarende bespiegeling, die aanvankelijk absoluut niet geaccepteerd werd door de gevestigde orde. In die tijd dacht men immers dat het bloed in de lever werd gemaakt en door het hart in een soort reservoirs werd gestuwd. Als ‘bewijs’ gold dat bij een verwonding het bloed simpelweg uit die reservoirs stroomde. Van enige vorm van bloedcirculatie zou beslist geen sprake zijn. Michael Servetus beweerde echter het tegendeel, en hield dat vol. Enkele decennia later kreeg hij postuum gelijk, nadat hij op 42-jarige leeftijd op de brandstapel een tergend trage dood was gestorven doordat tijdens zijn executie veel verkeerd ging. Een exemplaar van zijn door de Kerk verketterde Restitutio Christianismi lag tussen de vlammen bij zijn voeten.

William Harvey (1578-1657)

William Harvey (1578-1657) was een Britse natuurwetenschapper, maar bovenal arts, verbonden aan de universiteit van Oxford. Hij stond aan de basis van een doorbraak in het inzicht omtrent de bloedsomloop, zoals neergelegd in zijn werk Exercitatio anatomica de motu cordis et sanguines in animalibus (1628). Uit zijn onderzoek concludeerde hij dat het bloed een kringloop moest hebben in een gesloten systeem. Volgens hem kon het bloed dat het hart passeerde onmogelijk in die hoeveelheden door de lever worden aangemaakt, simpelweg omdat een mens dat dagelijks niet bij elkaar gegeten kon krijgen. Het idee van een gesloten systeem van hart-slagaders-haarvaten-aders-hart, rondgepompt in een soort ‘eeuwige kringloop’, had daarmee voor het eerst het licht gezien. De verbinding tussen het arterieel en het aderlijk of veneus systeem zou gevormd zijn door een capillair netwerk. Ook ontdekte William Harvey het bestaan van hartkleppen en arterie- en aderkleppen. Zijn bevindingen druisten in tegen de zienswijze van de heersende klasse van geneesheren. Voorzichtigheidshalve publiceerde hij zijn werk pas nadat men hem benoemd had tot lijfarts van Karel I.

Onderzoek naar hartaandoeningen

De medische wetenschap heeft sinds de opzienbarende ontdekkingen van de 16de-eeuwse wetenschappers Michael Servetus en William Harvey niet stilgestaan. Tal van steeds geavanceerdere methoden werden ontwikkeld en om uit te zoeken wat er precies mis was met het hart als er klachten ontstonden. De bekendste en misschien wel oudste methode bestaat uit het beluisteren van het hart met behulp van een stethoscoop. De arts en met name de cardioloog kunnen de verschillende hartgeluiden op de juiste wijze interpreteren, zoals ook de verschillende ruisen en op welk moment ze optreden tijdens de hartactie.

Van ecg tot hartkatheterisatie

Het ecg (elektrocardiogram) of hartfilmpje staat qua onderzoeksmethoden traditioneel met stip op nummer twee, wellicht zelfs op nummer een. Tal van hartritmestoornissen kunnen hiermee worden ontdekt, maar ook hartspierbeschadigingen na een hartinfarct en tal van andere hartafwijkingen.

Ontwikkelingen
Ook het röntgenonderzoek, de echografie en de MRI nemen een belangrijke plaats in. En niet te vergeten het bloedonderzoek, waaruit veel valt af te leiden, zoals het diagnosticeren van een hartinfarct. Hartkatheterisatie is in veel gevallen onmisbaar voor het verkrijgen van adequate informatie. Aan de basis van al deze ontwikkelingen staan echter mede de pioniers in het hart- en bloedvatenonderzoek Michael Servetus (1511-1553) en William Harvey (1578-1657). Beiden waren hun tijd ver vooruit. Michael Servetus heeft dat – met name door zijn ketterse theologische opvattingen – met de dood moeten bekopen.

Lees verder

• Anatomie & fysiologie in 10 stappen – het hart
• De ingenieuze werking van het hart
• De harttonen beluisteren en interpreteren
• Elektrocardiogram (hartfilmpje) – de ecg-toppen
• Zo wordt de bloeddruk geregeld