Bedplassen: oorzaak plassen in bed en bedplassen afleren

Bedplassen (enuresis nocturna) is een veel voorkomend probleem. Hoe kun je bedplassen afleren bij kinderen? De meeste kinderen zijn als ze een jaar of 6 à 7 zijn 's nachts droog. Zowel ouders als kinderen raken wat ontsteld wanneer het bedplassen aanhoudt tot in de schoolgaande leeftijd. Toch hebben in Nederland méér dan 100.000 kinderen boven de 6 jaar regelmatig last van bedplassen. Het blijkt dat het moment van zindelijk worden deels erfelijk bepaald is. Bedplassen is lastig: het levert een extra was op en al wat oudere kinderen kunnen zich er voor gaan schamen. Ouders moeten zich realiseren dat bedplassen niet opzettelijk gebeurt. Het kind dat het bed nat maakt heeft ondersteuning en geruststelling van de ouders nodig. Bedplassen is goed behandelbaar en een kind kan het met goede ondersteuning afleren. Verschillende apparaten, behandelingen en technieken zijn ontwikkeld om bedplassers 's nachts droog te houden.

• Wat is bedplassen?
• Definitie
• Onzekerheid en schaamte
• Wanneer is er sprake van bedplassen?
• Oorzaak van bedplassen
• In vogelvlucht
• Familiair voorkomen
• Factoren die een rol spelen
• Vormen van bedplassen
• Primair bedplassen
• Secundair bedplassen
• Urineweginfectie
• Diabetes
• Structurele of anatomische afwijking
• Neurologische problemen
• Emotionele problemen
• Obstructief slaapapneusyndroom (OSAS)
• Aarsmaden
• Overmatig drinken
• Symptomen van bedplassen
• Hoe vaak komt bedplassen voor?
• Bedplassen afleren bij kinderen: tips en training
• Kalmte en geduld
• Geen luiers dragen vanaf 3 jaar
• Motivatie
• Preventief wakker maken / uit bed halen
• Kalendermethode
• Motivatiemethode
• Plaswekker
• Blaastraining (retention control training)
• Medicijnen
• Huisarts inschakelen
• Prognose
• Casus: Bedplassen (enuresis nocturna)
• Patiënt
• Klachten
• Onderzoek
• Diagnose
• Behandeling
• Advies
• Prognose

Wat is bedplassen?

Definitie

De medische term voor bedplassen is enuresis nocturna. Enuresis betekent onwillekeurige urinelozing of blaasontlediging en nocturna staat voor 's nachts. Bij de meeste kinderen ligt de overgang naar nachtelijke zindelijkheid op 4 à 5 jarige leeftijd, maar er zijn ook kinderen die er wat later mee zijn. Als een kind op latere leeftijd zindelijk wordt, blijkt vaak dat één van beide ouders er ook niet vroeg bij was. Het moment dat een kind zindelijk wordt is deels erfelijk bepaald. Bedplassen hoort erbij en wordt pas als een probleem gezien als de kinderen ouder zijn dan vijf of zes jaar.

Onzekerheid en schaamte

Het kan het zeer vervelend zijn om telkens weer natte lakens en pyjama's te moeten wassen. Ook voor het kind zelf kan het lastig zijn, vooral als het al wat ouder is. De bedplasser kan er erg onzeker van worden en zich er voor schamen. Zeker wanneer de directe omgeving negatief reageert op de plasproblemen. Tevens kan bedplassen een nadelige invloed op het sociale leven hebben. De al wat oudere bedplasser gaat zich er voor schamen en durft niet uit logeren te gaan bij vriendjes of vriendinnetje uit angst voor nachtelijke 'ongelukjes'. Schoolkampen zijn helemaal een probleem; het kind is bang dat anderen erachter komen en hem of haar ermee gaan persten. Des te ouder de bedplasser is, des te zwaarder dit aspect meespeelt. Dit kunnen redenen zijn om vanaf een leeftijd van 6 jaar het natuurlijke leerproces een handje te helpen.

Wanneer is er sprake van bedplassen?

Er wordt van enuresis nocturna gesproken wanneer een kind van 5 of 6 jaar in de laatste drie maanden ten minste tweemaal per week 's nachts in bed plast of als een kind van 7 jaar of ouder ten minste eenmaal per maand 's nachts in bed plast.¹ Men maakt onderscheid tussen primaire en secundaire enuresis nocturna. Primaire enuresis nocturna is vanaf de geboorte aanwezig en secundaire enuresis nocturna staat voor de situatie dat een kind na een periode van minimaal een half jaar zindelijkheid weer in bed plast.

Oorzaak van bedplassen

In vogelvlucht

Halverwege het 2e levensjaar is het autonome en het willekeurige zenuwstelsel van het kind dermate ontwikkelt, dat het voelt dat de blaas vol is en moet plassen. Kinderen moeten leren om controle te krijgen over de blaas. Voor de zindelijkheidsontwikkeling is beheersing van de bekkenbodemspieren ook nodig en dit betreft een rijpingsproces. In principe zijn vanaf ongeveer het vierde jaar alle voorwaarden voor zindelijkheid aanwezig. Het is voor een deel een leerproces en voor sommige kinderen is zindelijk worden gemakkelijker dan voor anderen. Kinderen met een vertraagde ontwikkeling doen er langer over dan gemiddeld.

Familiair voorkomen

Bij enuresis nocturna is er een familiair voorkomen; bij een groot aantal kinderen hebben de ouders als kind ook last gehad van enuresis nocturna. Ook lijkt er een genetisch component aanwezig te zijn. Veel kinderen met enuresis nocturna hebben nog niet geleerd om zich 's nachts bewust te zijn van een volle blaas en een aandrang om te plassen. Bij een volle blaas wordt er een signaal aan de hersenen doorgegeven. Kinderen moeten leren dit signaal óók 's nachts op te pikken, zodat het tijdens de slaap wakker wordt. Overdag is het kind zich veel beter bewuster van dit proces. Dat is dan ook de reden dat een kind overdag meestal eerder zindelijk is dan 's nachts. De belangrijkste oorzaak van enuresis nocturna is een onvoldoende wekreactie is op een volle blaas.² De gedachte dat bedplassende kinderen te diep slapen berust op een misverstand. Ook gaat een kind niet bedplassen doordat het 's avonds teveel gedronken heeft.

Factoren die een rol spelen

Het is moeilijk te zeggen waarom een kind 's nachts in bed plast. Het betreft veelal normale kinderen uit normale gezinnen. Het is belangrijk om voor ogen te houden dat de leeftijd van droog worden een variatie toont in de normale ontwikkeling. Zoals kinderen op een verschillende leeftijd leren kruipen en lopen worden ze ook op een verschillende leeftijd 's nachts droog. Factoren die mee kunnen spelen in bedplassen zijn de volgende:

• Obstipatie. Harde ontlasting in de endeldarm kan druk op de blaas uitoefenen.
• Emotionele factoren. Bedplassen neemt vaak toe bij spanningen en angst. Bijvoorbeeld als ouders gaan scheiden, als een familielid of huisdier overlijdt of als ze worden gepest op school of in de buurt.
• Urineweginfectie. Dit is een courante oorzaak van bedplassen bij kinderen die daarvoor al zindelijk waren (secundaire enuresis nocturna).
• In sommige gevallen is verkeerde zindelijkheidstraining de oorzaak. Positieve stimuli (en niet straffen of dreigen met straf) bevorderen de zindelijkheidstraining.

Een tekort van het antidiuretisch hormoon (ADH) lijkt geen oorzakelijk factor van betekenis bij bedplassen.

Vormen van bedplassen

Er worden twee soorten bedplassen onderscheiden: primair en secundair. Primair bedplassen verwijst naar bedplassen dat al sinds de kindertijd aanhoudt zonder onderbrekingen. Een kind met primair bedplassen is 's nachts nooit langdurig droog geweest. Secundair bedplassen is bedplassen dat opnieuw begint nadat het kind 's nachts gedurende een lange periode (minimaal zes maanden) droog is geweest.

Primair bedplassen

Over het algemeen wijst primair bedplassen waarschijnlijk op onrijpheid van het zenuwstelsel. Een bedplassend kind herkent het gevoel van de volle blaas niet tijdens de slaap en wordt dus niet wakker tijdens de slaap om naar het toilet te gaan. De oorzaak is waarschijnlijk te wijten aan een of een combinatie van de volgende:

• Het kind kan de hele nacht nog geen urine ophouden.
• Het kind wordt niet wakker wanneer zijn of haar blaas vol is. Sommige kinderen hebben een kleiner blaasvolume dan hun leeftijdsgenoten.
• Het kind produceert een grote hoeveelheid urine tijdens de avond- en nachtelijke uren.
• Het kind heeft overdag slechte toiletgewoonten. Veel kinderen negeren de neiging om het plassen zo lang mogelijk uit te stellen.

Secundair bedplassen

Secundair bedplassen kan een teken zijn van een onderliggend medisch of emotioneel probleem. Het kind met secundair bedplassen heeft veel meer kans op andere symptomen, zoals broekplassen. Veel voorkomende oorzaken van secundaire bedplassen zijn onder meer:

Urineweginfectie

Een urineweginfectie kan leiden irritatie van de blaas, pijn in de onderbuik of pijn, irritatie of branderig gevoel bij het urineren (dysurie), een sterkere drang om te urineren en frequent urineren. Een urineweginfectie bij kinderen kan op zijn beurt weer wijzen op een ander probleem, zoals een anatomische afwijking.

Diabetes

Mensen met diabetes type 1 hebben een hoog suikergehalte (glucose) in hun bloed. Het lichaam verhoogt de urineproductie als gevolg van overmatige bloedglucosewaarden. Vaak moeten plassen is een veel voorkomend symptoom van diabetes.

Structurele of anatomische afwijking

Een afwijking in de organen, spieren of zenuwen die bij het urineren zijn betrokken, kan urine-incontinentie of andere plasproblemen veroorzaken waaronder bedplassen.

Neurologische problemen

Afwijkingen in het zenuwstelsel, of letsel of aandoeningen van het zenuwstelsel, kunnen van invloed zijn op het plassen.

Emotionele problemen

Een stressvolle thuissituatie, zoals leven met ouders die elkaar steeds in de haren vliegen of waar mishandeling plaatsvindt, kan ertoe leiden dat kinderen bedplassen. Grote veranderingen, zoals het voor het eerst naar schoolgaan, een nieuw broertje of zusje krijgen of verhuizen naar een nieuw huis, zijn andere stressfactoren die ook het bedplassen kunnen veroorzaken. Kinderen die fysiek of seksueel worden misbruikt, beginnen soms ook bedplassen.

Obstructief slaapapneusyndroom (OSAS)

Het obstructief slaapapneusyndroom (OSAS) is een slaapgerelateerde ademhalingsstoornis waarbij je lichaam stopt met ademen tijdens de slaap. OSAS kan worden geassocieerd met bedplassen.

Aarsmaden

Aarsmaden (enterobiasis) zijn kleine wormpjes die in de ontlasting kunnen voorkomen. Kinderen kunnen soms door een worminfectie beginnen te bedplassen. Aarsmaden kunnen de urinebuis irriteren wat kan leiden tot bedplassen.

Overmatig drinken

Overmatig drinken verhoogt de urineproductie en maakt een kind vatbaar voor bedplassen. Soms veroorzaken thee, koffie en energiedranken / koolzuurhoudende dranken ook bedplassen.

Symptomen van bedplassen

Bedplassers plassen tijdens de slaap in bed. Dit leidt tot doorweekte lakens en pyjama's. Dit kan gepaard gaan met schaamte- en schuldgevoelens. Het bedplassen kan een laag zelfbeeld tot gevolg hebben. Secundair bedplassen kan gepaard gaan met andere symptomen, afhankelijk van de onderliggende oorzaak.

Hoe vaak komt bedplassen voor?

Getallen over de prevalentie van enuresis nocturna wisselen sterk. Dit is afhankelijk van de gebruikte onderzoeksmethode, de onderzochte populatie en de gehanteerde definitie. Een onderzoek met kinderen tussen 4 en 16 jaar, met als definitie 'twee of meer nachten per maand nat in de afgelopen zes maanden', laat het volgende beeld zien. De prevalentie bij jongens van 4 tot 7 jaar was 12% en bij meisjes van 4 tot 7 jaar 8%. Bij 8- tot 11-jarigen was de prevalentie gedaald naar respectievelijk 7 en 4%.³

Jongens hebben vaker dan meisjes last van enuresis nocturna. Ook blijft het bij jongens langer bestaan. Bij kinderen van Turkse of Marokkaanse afkomst komt enuresis nocturna ongeveer twee keer vaker voor dan bij kinderen van Nederlandse afkomst. Hier is tot dusverre geen goede verklaring voor gevonden.

Bedplassen afleren bij kinderen: tips en training

Kalmte en geduld

Het in bed plassende kind kan het beste met kalmte en veel geduld bejegend worden, ook al is het zeer vervelend om telkens weer natte lakens en pyjama's te moeten wassen en het bed te moeten verschonen. Straffen of dreigen met straf werkt contraproductief. Bedplassen gebeurt niet met opzet. Houd voor ogen dat kinderen die bedplassen nog niet geleerd hebben zich 's nachts bewust te worden van de aandrang tot plassen. Blijf het kind op een positieve en vriendelijke manier benaderen, maar leg daarbij wel uit dat het de bedoeling is dat het bed droog blijft. Zeg dus niet dat bedplassen niet erg is, want dan valt de noodzaak weg om droog te blijven. Prijs het kind als het 's nachts droog is gebleven. Het kan zinvol zijn om het kind mee te laten helpen het bed te verschonen, zodra het daartoe in staat is. Op deze manier raakt hij/zij meer betrokken bij het proces om droog de nacht door te komen.

Geen luiers dragen vanaf 3 jaar

Laat kinderen die ouder zijn dan 3 jaar geen luiers meer dragen; een kind met een luier kan bedplassen als vanzelfsprekend gaan ervaren. Zorg wel voor een goede matrasbeschermer. Het is niet verstandig en ook niet zinvol het kind 's avonds minder te laten drinken; het leidt namelijk niet tot sneller droog worden. Wel is het een goede gewoonte om het kind naar het toilet te laten gaan voor het slapengaan. Cafeïnehoudende dranken hebben een stimuleren effect op de urineproductie. Deze worden derhalve afgeraden voor de avond.

Motivatie

In de loop der jaren zijn er allerlei methoden uitgedacht om kinderen van het bedplassen af te helpen. De ervaring leert dat het kind toch zeker 6 jaar oud moet zijn om het probleem aan te pakken. Maar de belangrijkste sleutel tot succes is dat het kind gemotiveerd is. Voorts is het raadzaam om een eenmaal gekozen methode enige maanden consequent vol te houden. De belangrijkste methoden om bedplassen af te leren, zijn:

Preventief wakker maken / uit bed halen

Deze methode wordt door veel ouders/verzorgers toegepast (bij kinderen tot 6 jaar). Van tevoren wordt met het kind afgesproken dat hij/zij op een bepaald tijdstip wakker gemaakt wordt. Het kind wordt op het aangegeven tijdstip rustig gewekt, waarna men het kind zelf naar het toilet laat lopen om een plasje te doen. Maak het kind niet meer dan één keer per nacht wakker. Als blijkt dat het kind al nat is op het moment dat het opgenomen wordt, zorg dan dat hij/zij de volgende nacht een kwartiertje eerder gewekt wordt dan de nacht daarvoor. Ga zo door tot het tijdstip gevonden wordt waarop het kind nog droog is. denk eraan dat het kind niet eerder gewekt wordt dan anderhalf uur na inslapen. Blijft het kind een aantal nachten achtereen droog, maak hem/haar dan niet meer wakker. Op die manier kan bekeken worden of het zonder opnemen droog blijft. Het bezwaar dat tegen deze methode wordt ingebracht, is dat het kind niet leert wakker te worden als de blaas vol is.

Kalendermethode

Dit is een methode waarbij het kind beloond wordt. In de praktijk blijkt het goed te werken. Het is geschikt voor kinderen tot 8 jaar. De ouder of verzorger maakt samen met het kind een kalenderblad met één vakje per dag. Op het moment dat het kind 's morgens droog wakker wordt, mag hij/zij één vakje inkleuren, intekenen of bestickeren. Wanneer het kind evenwel in bed heeft geplast, wordt er geen vakje ingekleurd. Na een tiental vakjes wordt het kind beloond. De beloning en het aantal dagen dat hij droog moet zijn geweest, wordt vooraf met het kind afgesproken. Die beloning vormt voor het kind een extra stimulans om droog te blijven. Wanneer deze methode niet goed aanslaat, dan moet men er niet te lang mee doorgaan. Vruchteloos doorgaan is frustrerend en demotiverend, voor zowel ouder als kind.

Motivatiemethode

De motivatiemethode wordt toegepast bij oudere kinderen (tot 12 jaar). Stimuleer het kind droog te blijven door het een cadeautje (een zogeheten 'motivator') te geven als het droog is.

Plaswekker

De plaswekker is een doeltreffende methode om van het bedplassen af te komen. De methode is getoetst en het succespercentage is ongeveer 70%. Door middel van de plaswekker leert het kind wakker te worden wanneer de blaas een signaal afgeeft dat deze vol is. Dit gebeurt met behulp van speciale broekjes waarin een vochtsensor aanwezig is, die in verbinding staat met een plaswekker. Wanneer het kind de eerste druppels urine verliest, gaat de plaswekker af. Het kind wordt prompt gewekt en in een reflex wordt de plas opgehouden. De wekker kan worden uitgezet, waarna hij/zij de plas op het toilet afmaakt. Het systeem is zeer gevoelig. Al bij één druppeltje gaat het belletje rinkelen. De methode kan al bij kinderen vanaf 5 jaar worden toegepast.

Blaastraining (retention control training)

Er zijn kinderen die overdag vaker dan acht keer moeten plassen. Dan zou het wel eens zo kunnen zijn dat ze een wat krappe blaas hebben. Een krappe blaas is ook 's nachts gauw gevuld. Door overdag de plas steeds wat langer op te houden. kan het kind ook 's nachts wat langer droog blijven. Over het effect van deze methode is enige discussie.

Medicijnen

Medicamenteuze therapie kan de nachtelijke urineproductie doen afnemen, Bij voorkeur worden ze niet langdurig gebruikt, maar ze kunnen uitkomst bieden als het kind uit logeren gaat of deel gaat nemen aan een zomer- of schoolkamp.

Huisarts inschakelen

Raadpleeg bij vermoeden van een lichamelijke afwijking of onderliggende aandoening zoals een urineweginfectie, altijd de huisarts.

Prognose

De meeste kinderen ontgroeien bedplassen wanneer ze ongeveer 7 jaar oud zijn. Op deze leeftijd is de controle over de blaas sterker en vollediger ontwikkeld. Veranderingen in levensstijl, medische behandeling en ondersteuning door familie en vrienden kunnen kinderen en volwassenen helpen om bedplassen te overwinnen.

Casus: Bedplassen (enuresis nocturna)

Patiënt

Sam, 7 jaar, scholier.

Klachten

Sam plast sinds enkele maanden regelmatig in bed, meestal twee tot drie keer per week. Hij is overdag zindelijk en heeft geen problemen met plassen. Sam schaamt zich voor het bedplassen en zijn ouders maken zich zorgen. Er zijn geen andere lichamelijke klachten.

Onderzoek

• Anamnese: Sam had nooit problemen met zindelijkheid overdag, maar begon een paar maanden geleden met bedplassen. Er is geen familiegeschiedenis van bedplassen. Geen recente veranderingen in huiselijke omstandigheden of stressvolle gebeurtenissen. Sam heeft geen pijn bij het plassen en zijn vochtinname is normaal.
• Fysiek onderzoek: Geen afwijkingen gevonden. Sam heeft een gezonde groei en ontwikkeling. Buik en nieren zijn niet gevoelig, en er zijn geen tekenen van urineweginfectie.
• Laboratoriumonderzoek: Urineonderzoek toont geen infectie of afwijkingen.

Diagnose

Primaire enuresis nocturna (bedplassen) zonder onderliggende fysieke oorzaak.

Behandeling

• Gedragstherapie: De ouders van Sam krijgen uitleg over het ontwikkelen van gezonde plasgewoonten. Sam moet voor het slapengaan naar het toilet en wordt aangemoedigd om 's nachts op te staan als hij moet plassen.
• Wekkertherapie: Overweeg een plaswekker om Sam te helpen bewust te worden van zijn blaas gedurende de nacht.
• Positieve bekrachtiging: Sam wordt aangemoedigd om een beloningssysteem te volgen voor droge nachten om het vertrouwen te vergroten.

Advies

• Vochtinname: Beperk het drinken van grote hoeveelheden vocht voor het slapengaan. Geen straffen of negatieve reacties op het bedplassen, aangezien dit vaak onbewust gebeurt en stress kan verergeren.
• Medische follow-up: Als Sam na enkele maanden therapie nog regelmatig bedplast of als er nieuwe symptomen optreden, moeten de ouders terugkomen voor verdere evaluatie.

Prognose

De meeste kinderen zoals Sam groeien vanzelf over bedplassen heen. Met geduld, gedragstherapie en ondersteuning kunnen de symptomen verminderen. Regelmatige opvolging en positieve bekrachtiging zijn belangrijk om de vooruitgang van Sam te volgen.

Noten:

1. Dr. J.A.H. Eekhof, dr. A. Knuistingh Neven, dr. W. Opstelten: Kleine kwalen bij kinderen. Elsevier Gezondheidszorg, Maarssen, tweede druk 2009, p.570.
2. Ibid, p.571.
3. Verhulst FC, Van der Lee JH, Akkerhuis GW, Sanders-Woudstra JA, Donkhorst ID. De prevalentie van enuresis bij kinderen van 4-16 jaar: een epidemiologisch onderzoek. Ned Tijdschr Geneeskd 1985;129:2260-3.

Lees verder

• Plaswekker: werking, kosten (huren/kopen) en vergoeding
• Zesde ziekte: symptomen & besmettelijk kind en volwassenen
• Kinderziekten met vlekjes op de huid, blaasjes, huiduitslag
• Vijfde ziekte: symptomen & besmettelijk kind en volwassene
• Speelgoed 1 jaar, 2 jaar en 3 jaar: jongens en meisjes