Is yoga een wetenschap?

Naarmate de grenzen van de moderne kennisvergaring opschuiven, worden er tussen yoga en de wetenschap meer muren geslecht. In de Indiase Samkya-denkschool, die de Vedantische yogafilosofie het dichtst nadert, hebben die muren echter nooit bestaan. Volgens deze oosterse denkrichting is yoga onlosmakelijk verweven met de ontwikkelingen in de natuurkunde, fysica, psychologie, astronomie en andere takken van wetenschap. Velen beschouwen yoga als een soort 'psychotechnologie', waarbij sprake is van een opmerkelijk analytische houding tegenover de menselijke psyche.

Inhoud

• Yoga en wetenschappelijk onderzoek
• Yoga en fakirs
• Meditatie en alfaritme
• Gezondheidsaspecten van yoga
• Yoga en psychologie
• Is yoga een wetenschap?
• Psychotherapie

Yoga en wetenschappelijk onderzoek

De Samkya-filosofie is de oudste van de zes filosofische scholen van India. De 'moderne' Vedanta is gelardeerd met de ideeën uit die denkschool. Oorspronkelijk betreft het een zeer dualistische visie op de wereld en het universum, vergelijkbaar met de Chinese yin- en yang-denkbeelden (licht-donker, mannelijk-vrouwelijk), zoals uiteengezet in de I Tjing. Yoga staat nog het dichtst bij de Samkya, die frappante gelijkenissen vertoont met de nieuwste inzichten in de natuurkunde en fysica. Zoals het feit dat de kleinste materiedeeltjes niet solide en onveranderlijk zijn, in tegenstelling tot wat men vroeger in het Westen dacht, en dat er tussen de deeltjes in een atoom in verhouding evenveel ruimte zit als tussen de planeten in het zonnestelsel.

Verschillen
De Samkya-filosofen waren er duizenden jaren geleden al van overtuigd dat materie een vorm van energie (elektromagnetische golven) is. Wat betreft de elementaire gelijkheid van structuur en de werking van alles wat men om zich heen ziet zijn er geen verschillen. Een in dat opzicht bekende Samkya-uitspraak luidt: 'Alles (de zichtbare wereld ofwel prakriti) is illusie'. Daaruit volgt volgens deze filosofie ook de eenheidsgedachte: 'Alles is één'. Zowel in de Samkya als in de Vedantische yogafilosofie wordt breed uitgedragen dat er om die reden – als uiterste consequentie – ook geen duidelijke scheidslijn te trekken is tussen lichaam en geest.

Yoga en fakirs

Menig onderzoek heeft aangetoond dat de yogahoudingen (asana's) en ademoefeningen (pranayama) in de hatha-yoga een gunstige invloed hebben op het fysiologisch functioneren van het lichaam. Asana's houden de gewrichten, de ruggengraat en de spieren soepel, en ze bevorderen de stofwisseling. Ook is er veel onderzoek gedaan naar de meer verborgen werkingen van zowel yoga als tai chi, onder andere door de Amerikaanse fysioloog dr. Elmer Green en de Indiase parapsycholoog dr. Ramakrishna Rao. Algemeen wordt aangenomen dat yogi's dankzij meditatie veel invloed kunnen uitoefenen op vermeende autonome fysiologische processen, zoals de hartslag, de lichaamstemperatuur en de hersengolven. Dit zou de reden zijn dat fakirs zich aan extreme omstandigheden kunnen blootstellen zonder het met de dood te moeten bekopen.

Fakirs
Fakirs laten zich bijvoorbeeld gedurende enkele dagen levend begraven en tonen nog veel meer staaltjes van uitzonderlijke lichaamsbeheersing, zoals slapen op een doornen bed om te bewijzen dat extreme pijnprikkels onderdrukt kunnen worden.

Meditatie en alfaritme

Volgens de Indiase psycholoog Ramakrishna Rao, en met hem vele andere onderzoekers, moet men de verhalen over de paranormale gaven van yogi's en fakirs met een korreltje zout nemen. Velen werden en worden immers betrapt op trucage en paranormale onzin. De merkwaardige fysieke en psychische krachttoeren van deze yogi's, fakirs en andere wonderdoeners doorstaan zelden de toets van wetenschappelijk onderzoek. Niettemin hebben experimenten van onder andere dr. Elmer Green aangetoond dat in de testperiode de hersengolven van mediterende, gevorderde yogabeoefenaars een opmerkelijk rustig alfa-ritme aannamen.

Gezondheidsaspecten van yoga

In de loop der jaren is er veel onderzoek gedaan naar de bio-elektrische processen in de hersenen van yogi's. In het dagelijks leven bevinden de hersenen zich in een bèta-ritme (13-30 hertz), maar in meditatieve toestand krijgen de alfagolven (8-13 hertz) de overhand in de vorm van een ritmisch patroon, waarbij de adem- en polsfrequentie afnemen en alle fysiologische processen langzamer verlopen terwijl het bewustzijn beslist niet vernauwd is, maar helder, transparant blijft. In wetenschapskringen is er veel discussie ontstaan over de gezondheidsbevorderende aspecten ervan.

Yoga en psychologie

In 1929 schreef dr. Carl Gustav Jung een psychologisch commentaar op enkele oude Chinese teksten. Tal van verhandelingen van deze beroemde psychiater en grondlegger van de analytische psychologie zouden daarna volgen. Sindsdien is er ook zeer veel vergelijkingsmateriaal inzake de oosterse filosofieën en de westerse psychotherapie. In zowel yoga als in de psychoanalyse bestaat het doel er onder andere uit om de mens (lichaam en geest) beter op zichzelf af te stemmen en in harmonie te brengen met zijn omgeving.

Zelfkennis
Yoga benadrukt eveneens de intense relatie tussen het individu en de 'ander' (samenleving, gemeenschap), ofwel 'de wereld' waarin hij integraal deel van uitmaakt. Net als de psychoanalyse werkt yoga op basis van zelfkennis, eigen ervaring en onderzoek naar de werking van de psyche. In beide psychologische stelsels wordt dwangmatig en geconditioneerd gedrag als negatief beschouwd, waaraan men dient te ontsnappen.

Is yoga een wetenschap?

Velen zeggen dat yoga wel degelijk een wetenschap is. Afgezien van het feit dat het begrip 'wetenschap' nog steeds moeilijk te definiëren lijkt, bestaat er echter een opvallend onderscheid tussen wetenschap en yoga. Wetenschappelijk onderzoek was en is nog altijd objectgericht. Kort gezegd, de wetenschap verzamelt gegevens om de geobserveerde realiteit te reconstrueren en aldus intellectueel te doorgronden. Het belang van yoga ligt vooral in het verwerven van kennis en het vermogen om lichaam en geest te kunnen beïnvloeden en aldus de bovengenoemde werkelijkheid (van de fenomenen) te ontstijgen.

Psychotherapie

Yoga is met andere woorden veeleer een psychologische discipline, leunend op psychotherapie, die wetenschappelijk gezien doorspekt is met onzekere factoren. In dat opzicht zou de term 'psychotechnologie' beter passen bij het beoefenen van yoga, maar dan wel met de klemtoon op de experimentele aard ervan en de analytische houding tegenover de menselijke psyche.

Lees verder

• Yoga en de mythe van de bovennatuurlijke krachten
• Geschiedenis van yoga – de begrippen yoga en yogi
• Geschiedenis van yoga – hatha yoga
• Yoga (asana's) voor beginners en gevorderden
• Is yoga een religie?