Hormoonstelsel onder de loep – de bijnieren

De bijnieren produceren veel hormonen. Een van de bekendste is adrenaline, die de hartslag versnelt en de bloedvaten vernauwt. Dit hormoon wordt ook wel de ‘vloeibare sympathicus’ genoemd. Het heeft een hele tijd geduurd voordat de bijnierfuncties uit de nevelen der medische onwetendheid tevoorschijn kwamen. Pas in de twintigste eeuw werden belangrijke nieuwe feiten bekend. Een hoge of lage bloeddruk houdt bijvoorbeeld indirect verband met de werking van het hormoon aldosteron, dat in de bijnierschors wordt aangemaakt. De bijnier is al met al een zeer veelzijdige en onmisbare hormoonklier.

Inhoud

• Kalium-natriumgehalte en de bijnieren
• Bijnierschors en corticosteroïden
• Mineralocorticoïden
• Glucocorticoïden
• Androgene hormonen
• Bijniermerg
• Stoornissen in de bijnierfunctie
• Ziekte van Addison
• Syndroom van Cushing

Kalium-natriumgehalte en de bijnieren

De bijnieren (glandulae suprarenales of renalis) bestaan uit de bijnierschors (cortex) en het bijniermerg (medulla). Ze liggen als kapjes op de nieren met vetweefsel ertussen. Het bestaan van de bijnieren is al eeuwenlang bekend. In vervlogen dagen heerste tuberculose wereldwijd en dus ook in Europa als een soort pest, waarbij naast de longen en andere organen de bijnieren evenmin gespaard bleven. In 1885 ontdekte Addison dat tuberculeuze aantasting van de bijnieren de dood tot gevolg had. Een bijnierziekte is nog steeds naar hem vernoemd.

Keukenzout
In de jaren twintig van de vorige eeuw kon worden aangetoond dat bij Addison-patiënten mineraalspectrumstoornissen (met name het kalium-natriumgehalte in het bloed) voorkwamen die met toediening van keukenzout in geringe mate konden worden opgeheven. Daarna volgden de medische ontwikkelingen elkaar snel op en realiseerde men zich dat het bijniermerg en de bijnierschors totaal verschillende functies hebben.

Bijnierschors en corticosteroïden

De bijnierschors maakt veel hormonen aan die corticosteroïden worden genoemd. Ze zijn van cruciaal belang voor tal van levensfuncties en onder te verdelen in drie groepen:

Mineralocorticoïden

Deze hormonen beïnvloeden het kalium-natriumgehalte in het bloed door terugresorptie van water en natrium door de nieren. Ook regelen ze mede de uitscheiding van calcium en fosfor. Een belangrijk hormoon uit deze groep is aldosteron, dat op indirecte wijze de bloeddruk verhoogt of verlaagt door de natrium-kaliumbalans (water- en zouthuishouding) te beïnvloeden. Deze stof prikkelt met andere woorden de nieren om meer of minder water vast te houden.

Glucocorticoïden

Deze hormonen zetten de lever aan tot de omzetting van eiwitten in glucose (gluconeogenese). Ook remmen de bijnierschorshormonen ontstekingsreacties. Via de hersenstam en de hypofyse prikkelen ze bij verwondingen of infecties de bijnierschors tot een verhoogde aanmaak van glucocorticoïden. Daarmee wordt een te sterke afweer tegen deze belasting tegengegaan. De bijnierschors maakt hydrocortison aan. Aanverwante stoffen, zoals het chemisch nagemaakte prednison, worden terughoudend voorgeschreven bij onder andere infecties en allergische reacties.

Androgene hormonen

De bijnierschors produceert testosteron, alsook oestradiol (vrouwelijk geslachtshormoon), hoewel slechts in kleine hoeveelheden. De meningen zijn erover verdeeld of ze karakteristiek gerekend moeten worden tot bijnierschorshormonen, aangezien ze alleen in grote hoeveelheden in de geslachtsklieren worden aangemaakt.

Bijniermerg

Het bijniermerg maakt adrenaline en de daaraan verwante noradrenaline aan. Adrenaline versnelt de hartslag, vernauwt de bloedvaten en verhoogt aldus de bloeddruk. Het hormoon doet echter nog veel meer, zoals het verwijden van de luchtwegvertakkingen (bronchi) en de omzetting van glycogeen in glucose in de lever. Kortom, adrenaline zorgt ervoor dat het lichaam klaar is voor actie (vechten of vluchten, zoals bij angst). De aanverwante noradrenaline is een hormoon (en neurotransmitter) met een opwekkende werking. Te veel of te weinig noradrenaline in het bloed uit zich in respectievelijk euforie of depressiviteit. Ook andere neurotransmitters spelen daarbij een rol, zoals serotonine.

Stoornissen in de bijnierfunctie

Er zijn nogal wat stoornissen in de bijnierfunctie, zoals hoge bloeddruk, die mede veroorzaakt kan worden door een verhoogde aanmaak van bijniermerg- en bijnierschorshormonen. Met name twee aandoeningen zijn van belang.

Ziekte van Addison

Deze aandoening is te wijten aan een verminderde werking van de bijnierschors, zoals lang geleden beschreven door de Britse arts Thomas Addison (1793-1860). Doorgaans is de bijnier aangetast door tuberculose of metastasen van tumoren. Het klinische beeld kenmerkt zich vooral door extreme vermoeidheid, gewichtsverlies en abnormale pigmentatie van de huid die aan druk of licht is blootgesteld. De behandeling van de ziekte van Addison bestaat voornamelijk uit het toedienen van corticosteroïden. Ze vullen het tekort aan mineralocorticoïden en glucocorticoïden als gevolg van de hypofunctie van de bijnieren aan. De bloeddruk en het bloedsuikergehalte zijn in de regel laag.

Symptomen
De symptomen van de ziekte van Addison zijn onder meer:

• Concentratieverlies.
• Trek in zout voedsel.
• Dorst.
• Chronische diarree.
• Anorexie door verminderde eetlust.
• Lage bloedsuiker.
• Sterke pigmentatie.
• Vermoeidheid.
• Gewichtsverlies.

Syndroom van Cushing

Deze aandoening is chronisch, waarbij de bijnierschors te veel hormonen aanmaakt. De oorzaak kan een tumor zijn of een chronische toename van bijnierweefsel door mogelijk een fors verhoogde productie van bijnierschors-stimulerende hormonen (A.C.T.H.), uitgaande van de hypofyse. Andere oorzaken van dit syndroom zijn mogelijk te vinden in de hersencentra of in de hypothalamus die te veel CRH (corticotropin-releasing hormone) aanmaakt.

Symptomen
De symptomen zijn onder andere:

• Vollemaansgezicht, vetzucht.
• Abnormale haargroei.
• Striae op de buik en billen door bindweefselverzwakking.
• Vermoeidheid.
• Impotentie.
• Abnormaal veel acne.

Lees verder

• Hormoonstelsel onder de loep – de hypofyse
• Hormoonstelsel onder de loep – de schildklier
• Hormoonstelsel onder de loep – de bijschildklieren
• Anatomie & fysiologie in 10 stappen – de nieren
• Zo wordt de bloeddruk geregeld