Mazelen (morbilli) – een zeer besmettelijke kinderziekte

Mazelen is een virusziekte die voornamelijk kinderen treft. Deze zeer besmettelijke kinderziekte wordt ook wel ‘morbilli’ genoemd. Kenmerkend bij mazelen is de uitslag ofwel het exantheem over het hele lichaam of een deel ervan, zoals bij veel kinderziekten het geval is. Denk daarbij aan roodvonk en waterpokken. Het exantheem is te beschouwen als een symptoom. De uitslag bij mazelen begint doorgaans achter de oren, waarna het exantheem zich over de rest van het lichaam verspreidt. Dit stadium uit zich in ruwe, iets verhoogde en donkerrode plekjes. In de meeste gevallen zijn ze ongeveer een week zichtbaar. Mazelen is een gevaarlijke kinderziekte door de complicaties die kunnen optreden, waaronder encefalitis of pneumonie.

Inhoud

• Mazelen – een gevaarlijke kinderziekte
• Mazelenvirus
• Afweersysteem
• Vatbaarheid voor mazelen
• Mazelenvaccin
• Mazelen – eerste stadium
• Mazelen – tweede stadium
• Symptomen van mazelen
• Complicaties
• Mogelijke ernstige gevolgen bij kinderen
• Behandeling

Mazelen – een gevaarlijke kinderziekte

Het mazelenvirus komt alleen bij mensen voor. Dit virus is ultrafiltrabel en zeer besmettelijk (pathogeen). Het verspreidt zich via de lucht, zoals bij hoesten (aanhoesten), praten en niezen (druppelbesmetting). De besmettelijkheid van het mazelenvirus begint ongeveer 4 dagen voordat het exantheem optreedt en dus op het moment van de eerste ziekteverschijnselen. De incubatietijd van mazelen schommelt tussen de een en twee weken.

Mazelenvirus

Het virus maakt deel uit van de virusfamilie paramyxoviridae, een lineair en enkelstrengs RNA-genoom. In de lagere taxa ervan is het mazelenvirus (genus morbilli) gesitueerd. Het mazelenvirus is zo besmettelijk en virulent dat praktisch iedereen die ermee besmet wordt ook daadwerkelijk de ziekte krijgt. Dat is mede een van de redenen waarom mazelen een karakteristieke kinderziekte wordt genoemd, zoals roodvonk, rodehond en de bof. Als gevolg van de mogelijk ernstige complicaties is mazelen tevens een zeer gevaarlijke ziekte. Enkele van de meest voorkomende complicaties zijn middenoorontsteking en longontsteking (pneumonie).

Afweersysteem

Een gevaarlijke complicatie van een mazelenbesmetting is dat het virus het afweersysteem, of immuunsysteem, tijdelijk minder effectief maakt. Dat is ook de reden waarom kinderen met mazelen vatbaarder zijn voor andere infectieziekten. Bij de meeste kinderen herstelt het immuunsysteem zich binnen afzienbare tijd, in tien procent van de gevallen duurt dat herstel echter vijf tot tien jaar.

Vatbaarheid voor mazelen

Bij de besmette kinderen is het virus dat mazelen (morbilli) veroorzaakt aantoonbaar in de neus- en keelholte. De vatbaarheid voor deze ziekte is van oudsher altijd zeer groot geweest. Vrijwel geen enkel kind zal de dans ontspringen als het niet is ingeënt. Het merendeel van de oudere volwassenen heeft deze typische kinderziekte doorgemaakt in de vroege jeugd. Het lichaam heeft dan antilichamen gevormd, waardoor er immuniteit is ontstaan.

Gevaarlijke leeftijd
Aangezien het mazelenvirus zeer pathogeen is, zullen kinderen die geen antistoffen hebben gevormd er bijna gegarandeerd ziek door worden. Het overlijdensrisico is met name aanzienlijk bij kinderen onder een jaar en met een zwakke gezondheid. In dat opzicht is de meest gevaarlijke kinderleeftijd tussen een halfjaar en een jaar. In die periode worden de antistoffen die het kind meekrijgt van de moeder steeds minder effectief.

Mazelenvaccin

Sinds 1987 maakt het mazelenvaccin deel uit van het BMR-vaccin (bof, mazelen en rodehond). De bijwerkingen ervan, die na een week tot 10 dagen kunnen optreden, zijn in wezen gering en kortdurend... als ze al optreden. De meest voorkomende bijwerkingen zijn lichte koorts, uitslag en sufheid, ongeveer een week na de toediening van het vaccin. De BMR-vaccinatie wordt gegeven bij 14 maanden en bij negen jaar. De BMR-0 geeft men in principe aan kinderen vanaf 6 maanden die afreizen naar landen waar het mazelenvirus veel voorkomt, veelal buiten Europa en de VS, en aan kinderen die een hoog gezondheidsrisico lopen in Nederland. In normale gevallen betreft het dus twee vaccinatiepunten waarbij de beschermingsgraad bijna 100 procent te noemen is. De vaccinatie beschermt vrijwel volledig tegen deze kinderziekte.

Ontwikkelingslanden
De sterfte ten gevolge van de complicaties van mazelen is vooral hoog in Afrikaanse en Aziatische ontwikkelingslanden. Mede de ondervoedingsproblemen stuwen de kindersterfte door mazelen sterk omhoog, waarbij het vooral gaat om kinderen onder de vijf jaar, de meest risicovolle leeftijdsgroep in ontwikkelingslanden. De WHO (Weredgezondheidsorganisatie) zet zich dan ook zeer actief in om de vaccinatiegraad in die landen omhoog te krijgen.

Nederland
In Nederland komt mazelen nauwelijks meer voor, hoewel er soms uitbraken zijn bij migranten en bevolkingsgroepen die hun kinderen om religieuze of andere redenen niet laten inenten. De relatief geringe uitbraken bij die groepen zijn mede te danken aan het feit dat de algemene inentingsgraad in Nederland hoog is en de niet gevaccineerde kinderen dus minder risico lopen besmet te worden, de zogenaamde groepsimmuniteit. Dit geeft uiteraard een vertekend beeld inzake het risico bij het niet inenten van kinderen. Indien de dekkingsgraad jaarlijks op een sluipende wijze daalt, wordt het risico op uitbraken natuurlijk ook groter.

Mazelen – eerste stadium

Doorgaans begint mazelen relatief onschuldig met een ontsteking van het neus- en oogslijmvlies. Ook hoesten hoort bij de symptomen. Al met al lijkt het beginstadium op een verkoudheid met verhoging en later koorts, bronchitisklachten, conjunctivitis en algehele malaise. Het ziektebeeld doet bovendien denken aan pseudokroep.

Koplikse vlekjes
Karakteristiek voor de ontwikkeling van mazelen zijn de zogenaamde vlekjes van Koplik of Koplikse vlekjes. Dit zijn witte plekjes waaromheen een rode ring of hof. Ze bevinden zich hoofdzakelijk in het wangslijmvlies. Voor de diagnose mazelen moet men er in deze fase echter snel bij zijn, want de vlekjes zijn slechts enkele dagen zichtbaar. In veel gevallen zijn de vlekjes niet eens goed herkenbaar. Na drie tot vier dagen lijkt het leed geleden, maar de schijn bedriegt ondanks het feit dat het kind opknapt. Al snel slaat de koorts opnieuw toe en vormt zich de beruchte uitslag (exantheem). Het voorgaande wordt ook wel het eerste stadium van mazelen genoemd.

Mazelen – tweede stadium

Koort en uitslag kenmerken deze fase, ongeveer een week na de eerste klachten. Het exantheem begint meestal achter de oren en vervolgens op het hele gezicht, waarna het zich over het lichaam verspreidt. In tegenstelling tot het exantheem dat bij roodvonk optreedt, is de uitslag (vlekjes) bij mazelen ruw van structuur, onregelmatig van vorm en iets verheven en donkerrood tot paarsrood. Geleidelijk lijken de vlekken in elkaar over te lopen en ontstaat er een egale roodheid. Het exantheem zakt vervolgens weg naar de extremiteiten. In de vlekkerige exantheemfase zal de koorts het hoogst zijn (tot wel 41 °C). Na een week verdwijnen de vlekken, zakt de koorts en zal er genezing optreden. Van enkele dagen voor het optreden van de uitslag tot vijf dagen na het ontstaan van de uitslag is het kind zeer besmettelijk. De genezing is overigens relatief, gezien het risico op complicaties bij mazelen.

Symptomen van mazelen

• Slechte eetlust, apathie, suf, slaperig.
• Koorts, oogvliesonststeking (conjunctivitis) en rhinitis (loopneus). Met name in de beginfase van mazelen.
• Koplikse vlekjes op vooral het wangslijmvlies.
• Droge hoest.
• Darmproblemen, waaronder diarree.
• Ongeveer 3-4 dagen na de eerste fase ontstaat de beruchte huiduitslag, die doorgaans achter de oren begint.
• Hoge koorts.

Complicaties

De complicaties van mazelen zijn met name superinfecties door streptokokken of pneumokokken. Enkele van de complicaties zijn dan ook een longontsteking (bronchopneumonie) en een middenoorontsteking (otitis media). De zo gevreesde encefalitis (hersenontsteking) komt overigens zelden voor. Complicaties treden relatief het vaakst op bij kinderen met een slechte afweer of een gebrekkig immuunsysteem. Ook ondervoeding is berucht, vandaar de gevaren van mazelen in met name de ontwikkelingslanden. De risico's worden groter bij oudere mazelenpatiënten, maar bijvoorbeeld ook bij zwangeren en volwassenen met een gebrekkige afweer, zoals tijdens een chemokuur, bij leukemie, enzovoorts.

Mogelijke ernstige gevolgen bij kinderen

• Longontsteking (pneumonie), die in principe levensbedreigend is.
• Inbreuk op het immuunsysteem.
• Luchtweginfecties, zoals kroep en bronchitis.
• Koortsstuipen (convulsies), bij hoge koortspieken.
• Oorontsteking (otitis media), met soms blijvende gehoorschade.
• Encefalitis (hersenontsteking), de meest ernstige complicatie van mazelen, hoewel die zelden voorkomt.

Behandeling

Er is geen specifieke behandeling van een besmetting met het mazelenvirus. De complicaties – onder andere de superinfecties – van mazelen zijn te voorkomen of te behandelen met antibiotica. Naast de kunstmatige, actieve immunisatie (preventie) met een verzwakt en levend mazelenvaccin, is het ook mogelijk om binnen enkele dagen na het contact met een mazelenpatiënt gammaglobulinen toe te dienen, waarin zich antistoffen bevinden van iemand die de mazelen heeft doorgemaakt (gebonden aan het genoemde eiwit). In het laatste geval zal het kind de ziekte niet doormaken of is er sprake van een minder ernstige vorm.

BMR-vaccin
De laatstgenoemde methode werd vroeger veel toegepast bij kinderen met een verhoogd risico toen (vervroegde) vaccinatie nog niet regulier was bij kinderen met onder andere een slechte voedingstoestand en/of andere gezondheidsproblemen. Het mazelenvaccin maakt deel uit van de BMR-vaccinatie (bof, mazelen, rodehond) met 14 maanden en 9 jaar.

Lees verder

• Roodvonk (scarlatina) – een sluipende besmetting
• Waterpokken (varicella) – besmetting en symptomen
• Difterie (kroep) – een bijna vergeten infectieziekte
• Bof (parotitis epidemica) – een onschuldige kinderziekte?
• Anatomie & fysiologie in 10 stappen – de huid