Roodvonk (scarlatina) – een sluipende besmetting

Roodvonk is een (kinder)ziekte die gepaard gaat met uitslag (exantheem). De incubatietijd van deze infectieziekte is kort, slechts enkele dagen. Karakteristiek is de bijna scharlakenrode uitslag over het hele lichaam, beginnend met rode stipjes die zich snel uitbreiden. Daarna volgt de vervelling. Typisch is ook de felrode, heftig beslagen tong. De behandeling tegen deze streptokokkeninfectie bestaat eventueel uit de toediening van antibiotica. Doorgaans verloopt roodvonk gunstig. De mogelijke complicaties zijn onder andere middenoorontsteking en – heel zelden – nierontsteking, acuut reuma en soms ook myocarditis met later hartklepgebreken.

Inhoud

• Wat is roodvonk (scarlatina)?
• Incubatietijd en besmetting
• De eerste symptomen van roodvonk?
• Exanthemische fase (uitslag)
• Gevaren van roodvonk
• Complicaties
• Behandeling

Wat is roodvonk (scarlatina)?

De bèta-hemolytische streptokok (Streptococcus pyogenes) staat aan de basis van roodvonk (scarlatine). De Latijnse benaming betekent 'scharlaken(rood)', afgeleid van de rode huiduitslag of exantheem. De verwekker is afkomstig uit de groep-A-streptokokken, die algemeen voorkomt en waarvan de niet-invasieve vormen bijvoorbeeld ook krentenbaard en keelontsteking veroorzaken. De variant die aan de basis staat van de infectieziekte roodvonk komt voornamelijk bij kinderen voor. Een infectie met de niet-invasieve bèta-hemolytische streptokok heeft feitelijk twee aangrijpingspunten: het micro-organisme en de toxines ervan, die de uitslag veroorzaken. De ziekte komt het vaakst voor bij kinderen tussen 3-7 jaar (het hele jaar door, maar vaker in de vroege zomer en winter).

Kinderziekte
Roodvonk is een van de vele exanthemische kinderziekten waar jonge kinderen doorgaans vlak achter elkaar het slachtoffer van worden. Voorbeelden daarvan zijn mazelen, rodehond en waterpokken. Vroeger was roodvonk gevaarlijk, maar tegenwoordig verloopt de ziekte doorgaans gunstig en worden de gevaren of complicaties al snel met gerichte antibiotica ondervangen. In veel zeer milde gevallen is behandeling met antibiotica niet eens nodig. Overigens kunnen ook volwassenen roodvonk krijgen. Er is geen vaccin tegen deze ziekte.

Incubatietijd en besmetting

De incubatietijd van roodvonk schommelt tussen de 2 en 4 tot 7 dagen. De besmettingsperiode van 'scarlatina' is reëel zodra de eerste ziekteverschijnselen optreden tot aan het verdwijnen van de uitslag (exantheem), waarbij aangetekend dat na de vervelling – met name de voetzolen, handpalmen en vingertoppen – de huidresten nog steeds infectieus kunnen zijn.

Hoesten en praten
Besmetting geschiedt veelal aerogeen (druppelinfectie, zoals bij niezen, hoesten, praten). Maar ook direct contact is een besmettingswijze die men bij roodvonk niet mag onderschatten, waaronder contact met kleren en de huid. In het laatste geval betreft het onder andere de huidschilfers van latere vervellingen. Het is belangrijk om te weten dat roodvonk besmettelijk is vóórdat de uitslag manifest wordt. Besmetting met deze streptokok vindt vaak sluipend plaats, aangezien kinderen de bacterie al in de keel hebben zonder klinische verschijnselen en op een moment dat niemand er nog op bedacht is dat er zich roodvonk ontwikkelt (school, kinderdagverblijf, enz).

De eerste symptomen van roodvonk?

Doorgaans zijn de aanvangssymptomen van roodvonk (scarlatina) algemeen, zoals anginaklachten (keelpijn, tonsillitis) en landerigheid, waarop snel hoge koorts volgt in combinatie met hoofdpijn. Er is sprake van een snelle pols (tachycardie) en de halsklieren zijn gezwollen. Braken komt soms voor.

Exanthemische fase (uitslag)

Ongeveer 1-2 dagen na de bovengenoemde ziekteverschijnselen ontstaat de exanthemische fase. Die bestaat uit rode spikkels, vlekjes en soms bultjes. In veel gevallen jeuken ze, voelen ze ruw aan en krijgen ze een egale rode kleur. Vaak lopen de vlekjes in elkaar over en krijgt de huid een lichtrode tint. Merkwaardig genoeg blijft de driehoek mond-neus vrij van deze uitslag en ziet bleek. In combinatie met de rode wangen wordt dit fenomeen ook wel het ‘roodvonkmasker’ genoemd.

Frambozentong
Karakteristiek is ook de zogenoemde frambozentong of aardbeientong, die scharlakenrood en opgezwollen is, compleet met wit-rode puntjes, wat in feite gezwollen smaakpapillen zijn. Voorafgaande aan de frambozentong is de tong sterk beslagen. Dit beslag verdwijnt na ongeveer twee dagen.

Hals en borst
Het exantheem is over het hele lichaam zichtbaar, met name waar de huid het warmst is en in de huidplooien, zoals de elleboogplooien, de borst, de binnenkant van de dijen, liezen, oksels en hals. In de regel begint de uitslag in de hals en op de borst, later volgen de buik en ledematen. Op het hoogtepunt van deze fase zal de lichaamstemperatuur snel dalen. Er kunnen paresthesieën optreden in de vingers en tenen. Dit zijn stoornissen in het gevoel, waaronder tintelingen. Ook ontstaan er soms bloedinkjes, met name in de oksels, en stuwingsbloedingen. Na 4-5 dagen verdwijnt het exantheem, met in het kielzog ervan de koorts, waarna de huid wat kan vervellen, met name de handen en voeten.

Gevaren van roodvonk

Roodvonk verloopt doorgaans mild, met weinig kenmerken. Afhankelijk van de ernst van de symptomen wordt eventueel antibiotica gegeven. De infectieziekte kent echter ook heftige vormen, waarbij de behandeling intensiever dient te zijn. De lichte vormen worden vaak niet opgepikt als zijnde roodvonk, de besmettelijkheid is echter even groot en daarin schuilt dan ook vaak het gevaar. Vroeger verliep 'scarlatina' in veel gevallen virulenter dan tegenwoordig en was dan ook berucht. Met een gerichte antibioticakuur krijgen de ziekteverschijnselen een milder karakter en het voorkomt dat de besmetting zich uitbreidt naar andere kinderen.

Complicaties

De echte gevaren van roodvonk zijn de complicaties, waardoor een antibioticakuur toch vaak voor de hand ligt, hoewel dat niet altijd nodig is. Goed om te weten is dat dankzij het toedienen van antibiotica de patiënt na een dag niet of amper meer infectieus is. Ernstige, maar altijd zeldzame complicaties betreffen onder andere de nieren en het hart, maar bijvoorbeeld ook:

• Middenoorontsteking (otitis media), doorgaans beide oren.
• Sinusitis (bijholteontsteking).
• Longontsteking (pneumonie).
• Hersenvliesontsteking.
• Opgezwollen klieren, die soms abcessen vormen.
• Nierfunctiestoornissen, waaronder de gevaarlijke acute glomerulonefritis (meestal in de 2de tot 4de week).
• Acuut gewrichtsreuma.
• Sepsis (bloedvergiftiging).
• Hartaandoeningen, waaronder endocarditis en myocarditis met aangedane hartkleppen indien er sprake is van een endocarditis. In het eerste geval is het hartvlies aan de binnenkant van het hart ontstoken, in het tweede geval de hartspier.

Behandeling

Roodvonk (scarlatina) kan heftig, maar daarentegen ook zeer mild en bijna onmerkbaar verlopen, waarbij zelfs geen koorts optreedt. Het besmettingsgevaar blijft echter groot. Roodvonk wordt doorgaans behandeld met een gerichte antibioticakuur, indien de huisarts dat nodig vindt. De prognose van roodvonk is gunstig, meestal verloopt de genezing spontaan. Er is geen vaccin tegen roodvonk.

Lees verder

• Mazelen (morbilli) – een zeer besmettelijke kinderziekte
• Waterpokken (varicella) – besmetting en symptomen
• Difterie (kroep) – een bijna vergeten infectieziekte
• Anatomie & fysiologie in 10 stappen – de huid
• Bof (parotitis epidemica) – een onschuldige kinderziekte?