Slaapziekte: Infectie met koorts en neurologische symptomen

De Afrikaanse slaapziekte, veroorzaakt door parasieten van de soort Trypanosoma brucei, wordt overgedragen via de steek van een geïnfecteerde tseetseevlieg. De aandoening komt vooral voor op het platteland van Afrika en staat bekend om zijn twee fasen van symptomen. In de eerste fase vertoont de patiënt voornamelijk koorts, gewrichtspijn en huidletsels, terwijl in de tweede fase de hersenen worden aangetast, wat leidt tot ernstige neurologische symptomen. De ziekte kan met medicijnen worden behandeld, maar is dodelijk als deze onbehandeld blijft. Er bestaat momenteel geen vaccin tegen de slaapziekte, waardoor preventieve maatregelen cruciaal zijn om een steek van de tseetseevlieg te voorkomen.

• Synoniemen van slaapziekte
• Epidemiologie van de infectie
• Incidentie en prevalentie
• Geografische verspreiding
• Mortaliteit en morbiditeit
• Mechanisme
• Fase 1: acute Hematogene infectie
• Fase 2: chronische neurologische infectie
• Immuunrespons en ontstekingen
• Oorzaken en soorten: Trypanosoma brucei gambiense en Trypanosoma brucei rhodesiense
• Risicofactoren
• Leeftijd en geslacht
• Blootstelling aan tseetseevliegen
• Immuunsysteemstoornissen
• Risicogroepen
• Inwoners van endemische gebieden
• Landbouwers en buitenwerkers
• Kinderen en ouderen
• Symptomen van de infectie: Koorts en neurologische symptomen
• Alarmsymptomen
• Koorts en zwelling van lymfeklieren
• Gedragsveranderingen en verwardheid
• Slaapstoornissen en coma
• Diagnose en onderzoeken
• Behandeling van de Afrikaanse slaapziekte
• Prognose van de slaapziekte
• Vroege diagnose en behandeling
• Laatste stadia en complicaties
• Herstel en revalidatie
• Complicaties
• Preventie van de infectie

Synoniemen van slaapziekte

De slaapziekte is ook bekend onder de volgende synoniemen:

• Afrikaanse slaapziekte
• Encephalitis lethargica
• (Humane) Afrikaanse trypanosomiasis
• Nona

Epidemiologie van de infectie

Slaapziekte, ook wel trypanosomiasis genoemd, is een tropische parasitaire ziekte die wordt veroorzaakt door de trypanosoma parasieten en voornamelijk voorkomt in sub-Saharaans afrika. De ziekte wordt overgedragen door de beet van een tseetseevlieg en kan ernstige gezondheidsproblemen veroorzaken.

Incidentie en prevalentie

De incidentie van slaapziekte varieert sterk, maar de prevalentie is het hoogst in afrika, met de meeste gevallen in landen zoals de democratische republiek congo, zuid-Soedan en oeganda. Volgens de wereldgezondheidsorganisatie (WHO) werden de laatste jaren enkele duizenden gevallen gerapporteerd, hoewel het werkelijke aantal waarschijnlijk hoger ligt vanwege de beperkte toegang tot gezondheidszorg in afgelegen gebieden.

Geografische verspreiding

Slaapziekte komt voornamelijk voor in de tseetseevlieggebieden van afrika, die zich over grote delen van de sahel en de bossen van centraal-Afrika uitstrekken. De verspreiding wordt beïnvloed door de aanwezigheid van de vector (tseetseevlieg), maar ook door de beschikbaarheid van gezondheidszorg en preventieve maatregelen.

Mortaliteit en morbiditeit

De ziekte is potentieel dodelijk als deze onbehandeld blijft, maar met tijdige diagnose en behandeling is de prognose aanzienlijk verbeterd. Slaapziekte heeft een aanzienlijke impact op de kwaliteit van leven van patiënten, met ernstige neurologische complicaties in latere stadia van de ziekte.

Mechanisme

Slaapziekte wordt veroorzaakt door de parasieten trypanosoma brucei, die de bloedbaan infecteren en uiteindelijk het centrale zenuwstelsel aantasten. De ziekte ontwikkelt zich in twee fasen, waarbij de parasieten eerst de bloedbaan koloniseren en daarna het cerebrospinale vocht binnendringen.

Fase 1: acute Hematogene infectie

In de vroege fase van slaapziekte bevinden de parasieten zich voornamelijk in het bloed. De parasieten vermeerderen zich snel en veroorzaken symptomen zoals koorts, hoofdpijn en zwelling van de lymfeklieren, vaak gepaard met vermoeidheid en spierpijn.

Fase 2: chronische neurologische infectie

In de latere stadia van slaapziekte dringen de parasieten het centrale zenuwstelsel binnen en veroorzaken ernstige neurologische symptomen, zoals gedragsveranderingen, verwarring, verstoorde slaap (het kenmerkende symptoom van de ziekte), en uiteindelijk coma en de dood indien onbehandeld.

Immuunrespons en ontstekingen

De parasieten veroorzaken een chronische ontstekingsreactie in het lichaam, die zowel het zenuwstelsel als andere weefsels aantast. Het immuunsysteem reageert met een verhoogde productie van cytokinen, die bijdragen aan de ontsteking en de ziekteprogressie versnellen.

Oorzaken en soorten: Trypanosoma brucei gambiense en Trypanosoma brucei rhodesiense

Besmetting en overdracht
De infectie wordt overgedragen door zowel mannelijke als vrouwelijke tseetseevliegen, die parasieten van het geslacht Trypanosoma overdragen. Hoewel zeldzaam, kan de ziekte ook van een zwangere moeder op haar ongeboren kind worden overgedragen. Infectie door besmette naalden en seksueel contact komen sporadisch voor, evenals transmissie via bloedtransfusies.

Soorten parasieten
Trypanosoma brucei gambiense
Deze parasiet komt voor in 24 landen in West- en Centraal-Afrika en is verantwoordelijk voor de meerderheid van de slaapziektegevallen. De meeste gevallen worden gerapporteerd uit Centraal-Afrika, met landen zoals de Democratische Republiek Congo, Angola, Soedan, de Centraal-Afrikaanse Republiek, de Republiek Congo, Tsjaad en het noorden van Oeganda. Ongeveer 7.000 tot 10.000 nieuwe gevallen worden jaarlijks door de Wereldgezondheidsorganisatie gerapporteerd. Deze vorm van de ziekte, ook bekend als de West-Afrikaanse slaapziekte, kan lange tijd sluimerend blijven en na maanden of jaren symptomen vertonen. Bij veel patiënten is de infectie dan al uitgebreid naar de hersenen.

Trypanosoma brucei rhodesiense
Deze parasiet komt voor in 13 landen in Oost- en Zuid-Afrika, met een hogere incidentie in Oeganda, Tanzania, Malawi en Zambia. Minder dan 2% van de gevallen betreft deze soort. De Wereldgezondheidsorganisatie meldt dat de jaarlijkse incidentie enkele honderden gevallen bedraagt. Trypanosoma brucei rhodesiense veroorzaakt een acute vorm van de ziekte die snel vordert en het centrale zenuwstelsel aantast. Deze vorm staat bekend als de Oost-Afrikaanse slaapziekte.

Risicofactoren

De risicofactoren voor slaapziekte zijn nauw verbonden met de aanwezigheid van de tseetseevlieg en de mate van blootstelling aan deze vector. Mensen die in of nabij gebieden wonen waar tseetseevliegen voorkomen, lopen het grootste risico.

Leeftijd en geslacht

Slaapziekte kan iedereen treffen, maar jonge volwassenen en ouderen lijken vaker de ernstige stadia van de ziekte te ontwikkelen. Mannen hebben doorgaans een hoger risico dan vrouwen, mogelijk vanwege hun grotere kans op blootstelling aan tseetseevliegen door werk in buitengebieden zoals de landbouw.

Blootstelling aan tseetseevliegen

De grootste risicofactor is blootstelling aan de tseetseevlieg in endemische gebieden. Mensen die in of nabij bossen en graslanden wonen, hebben een verhoogd risico, vooral in landen waar vectorcontroleprogramma's onvoldoende zijn.

Immuunsysteemstoornissen

Hoewel slaapziekte iedereen kan treffen, kunnen mensen met een verzwakt immuunsysteem, zoals hiv-patiënten, kwetsbaarder zijn voor ernstigere vormen van de ziekte. Een verzwakt immuunsysteem kan de effectiviteit van de natuurlijke afweer tegen de parasiet verminderen.

Risicogroepen

Slaapziekte komt vooral voor in bepaalde risicogroepen, die vaak te maken hebben met specifieke sociaal-economische en geografische factoren.

Inwoners van endemische gebieden

Mensen die in endemische gebieden wonen, zoals delen van centraal- en west-Afrika, lopen een veel groter risico op infectie. De aanwezigheid van de tseetseevlieg is de belangrijkste risicofactor in deze regio’s.

Landbouwers en buitenwerkers

Mensen die werken in de landbouw of andere buitenberoepen in risicogebieden zijn vaak vaker in contact met tseetseevliegen, die in bossen en graslanden gedijen. Deze beroepsgroepen vertonen een verhoogde blootstelling en dus een groter risico op infectie.

Kinderen en ouderen

Kinderen zijn vaak kwetsbaarder voor infectie door een zwakker immuunsysteem. Ouderen kunnen ook verhoogd risico lopen, vooral wanneer ze andere gezondheidsproblemen hebben die hun weerstand verlagen.

Symptomen van de infectie: Koorts en neurologische symptomen

Na een steek van een tseetseevlieg ontwikkelt de patiënt vaak een pijnlijke, rode huidplek op de bijtplaats. Na de infectie vermenigvuldigen de trypanosomen zich in de subcutane weefsels, het bloed en de lymfe.

Hemo-lymfatische fase
De symptomen in deze fase verschijnen meestal één tot drie weken na de steek. De patiënt kan koortsaanvallen, hoofdpijn, gezwollen gezicht, gezwollen lymfeklieren, huidletsels, gewrichtspijn en jeuk ervaren.

Neurologische fase
In de tweede fase, die ongeveer één tot twee jaar na de steek optreedt, tasten de parasieten het centrale zenuwstelsel aan. De patiënt vertoont aanhoudende hoofdpijn (waarbij pijnstillers vaak niet effectief zijn), gedragsveranderingen, stemmingswisselingen, verwardheid, verlies van eetlust, gewichtsverlies, gevoelsstoornissen, coördinatieproblemen en epileptische aanvallen (vooral bij kinderen). Slaapstoornissen zijn ook een belangrijk symptoom, waarbij de patiënt zowel overdag slaperig als 's nachts slapeloos kan zijn. Zonder behandeling is de slaapziekte vaak fataal.

Alarmsymptomen

De eerste symptomen van slaapziekte kunnen zich in de vroege stadia manifesteren, vaak verward met andere aandoeningen. Het herkennen van alarmsymptomen is cruciaal voor een tijdige diagnose en behandeling.

Koorts en zwelling van lymfeklieren

In de vroege fase van de ziekte ervaren patiënten vaak koorts en zwelling van de lymfeklieren (stadium 1). Deze symptomen kunnen gemakkelijk worden verward met andere infecties, waardoor een snelle diagnose moeilijker is.

Gedragsveranderingen en verwardheid

In de latere stadia, wanneer de parasieten het zenuwstelsel aantasten, kunnen patiënten gedragsveranderingen vertonen, waaronder verwarring, somberheid en desoriëntatie.

Slaapstoornissen en coma

Een ander opvallend symptoom van slaapziekte is een verstoorde slaapcyclus, wat leidt tot de bekende "slaapziekte". Patiënten kunnen periodes van slapeloosheid afwisselen met perioden van diepe slaperigheid. In ernstige gevallen kan de patiënt in coma raken.

Diagnose en onderzoeken

Lichamelijk onderzoek
De arts voert een grondig lichamelijk onderzoek uit, waaronder een anamnese (uitgebreid vraaggesprek). Tijdens de eerste fase kan de arts gezwollen lymfeklieren, een versnelde hartslag (tachycardie) en splenomegalie (vergrote milt) waarnemen. In de tweede fase kunnen gedragsveranderingen, gevoelsstoornissen, psychose, verhoogde spierstijfheid (spasticiteit) en bevingen opgemerkt worden.

Diagnostisch onderzoek
Een volledig bloedonderzoek is nodig om de diagnose te bevestigen. Dit kan anemie, trombocytopenie, hypoalbuminemie (verlaagde albuminewaarden in het bloed), een verhoogde bezinkingssnelheid en hypergammaglobulinemie aan het licht brengen. Een lumbale punctie (ruggenprik) wordt uitgevoerd om het hersenvocht te onderzoeken en de ziekteprogressie te beoordelen. Soms is een aspiratie van de lymfeklieren en het beenmerg nodig. In sommige gevallen kan beeldvormend onderzoek van het hoofd, zoals een CT-scan, MRI-scan of EEG, worden uitgevoerd.

Differentiële diagnose
De arts kan de slaapziekte verwarren met andere aandoeningen, waaronder:

• Brucellose
• De ziekte van Lyme (bacteriële infectie door tekenbeet met symptomen aan huid, hart, hersenen, spieren en/of gewrichten)
• Buiktyfus (bacteriële infectie met koorts en buikpijn)
• Cryptokokkenmeningitis (schimmelinfectie die longen, huid en hersenen aantast)
• Hiv-infectie
• Leishmaniasis
• Malaria
• Meningitis (hersenvliesontsteking met hoofdpijn, koorts en een stijve nek)
• Toxoplasmose (parasitaire infectie met symptomen aan hersenen, longen, hart, ogen en/of lever)
• Tuberculose

Behandeling van de Afrikaanse slaapziekte

De diagnose en behandeling van de slaapziekte dienen zo vroeg mogelijk te gebeuren om de neurologische fase te voorkomen. Er is geen vaccin beschikbaar, dus de behandeling bestaat uit geneesmiddelen die variëren afhankelijk van het stadium van de ziekte.

Behandeling in de hemo-lymfatische fase
In de hemo-lymfatische fase kan de behandeling relatief eenvoudig zijn met geneesmiddelen zoals pentamidine of suramine.

Behandeling in de neurologische fase
In de neurologische fase, waar de parasieten het centrale zenuwstelsel aantasten, zijn de geneesmiddelen complexer en vaak toxischer. Behandelingen zoals eflornithine en nifurtimox worden gebruikt. Deze geneesmiddelen moeten vaak met grote voorzichtigheid worden toegediend en kunnen moeilijker zijn om effectief te zijn vanwege de moeilijkheid om de hersenbarrière te passeren.

Opvolging
Na behandeling is het essentieel om de patiënt gedurende minstens twee jaar regelmatig te controleren. Dit omvat het uitvoeren van lumbale puncties om te bevestigen dat de parasieten volledig uit het lichaam zijn verwijderd en om te controleren op eventuele terugkerende infecties.

Prognose van de slaapziekte

De prognose van slaapziekte hangt sterk af van het stadium waarin de ziekte wordt gediagnosticeerd en behandeld. Wanneer de ziekte in een vroeg stadium wordt behandeld, is de prognose vaak goed.

Vroege diagnose en behandeling

Bij vroege diagnose en behandeling met de juiste medicijnen is de prognose positief en kunnen de meeste patiënten herstellen zonder blijvende schade. De behandeling is effectief, vooral als het immuunsysteem niet ernstig aangetast is.

Laatste stadia en complicaties

Zonder behandeling kan slaapziekte leiden tot ernstige neurologische schade, waaronder verlies van motorische functies, mentale achteruitgang en uiteindelijk de dood. De complicaties van onbehandelde slaapziekte kunnen levensbedreigend zijn.

Herstel en revalidatie

Na een succesvolle behandeling kunnen patiënten herstellen, maar de revalidatie kan lang duren, vooral voor degenen die het chronische stadium van de ziekte hebben doorgemaakt. Neurologische en psychologische ondersteuning kunnen nodig zijn voor volledig herstel.

Complicaties

Zonder behandeling kan de ziekte gemiddeld zes tot zeven jaar duren, waarna de patiënt in een coma terechtkomt en meestal binnen drie jaar na de steek overlijdt.

Preventie van de infectie

Preventie richt zich voornamelijk op het vermijden van tseetseevliegen. Dit kan door het dragen van beschermende kleding over armen en benen, omdat tseetseevliegen kunnen door dunne materialen bijten. Het dragen van felgekleurde of donkere kleding moet worden vermeden, omdat dit de vliegen aantrekt. Ook moet men dichtbegroeide gebieden en struiken vermijden waar tseetseevliegen zich vaak bevinden. Hoewel tseetseevliegen normaal gesproken niet actief zijn overdag, kunnen ze steken als ze worden verstoord. Insectenwerende middelen bieden geen garantie tegen tseetseevliegen, maar kunnen wel andere ziekten helpen voorkomen. Controleer ook voertuigen grondig, aangezien tseetseevliegen worden aangetrokken door bewegende objecten.