Slaapziekte: symptomen, behandeling - tseetseevlieg

De symptomen van slaapziekte zijn koorts, ernstige hoofdpijn, prikkelbaarheid en extreme vermoeidheid. De Afrikaanse slaapziekte (trypanosomiasis) is een dodelijke parasitaire ziekte die vooral in Afrika ten zuiden van de Sahara voorkomt. De parasiet (trypanosoom) wordt overgedragen op de mens door een steek van de tseetseevlieg (zie foto), die zich met bloed voeden en tussen de 0,5 tot 1,5 cm. groot zijn. In het eerste ziektestadium verspreidt de parasiet zich in de lymfevaten en de bloedsomloop. Het tweede ziektestadium tast het centrale zenuwstelsel aan. Dit kan onder meer leiden tot slaapzucht, vandaar de naam van de ziekte. Uiteindelijk leidt de ziekte tot de dood indien het niet behandeld wordt.

• Wat is de Afrikaanse slaapziekte?
• Verspreiding van de Afrikaanse slaapziekte
• Is de Afrikaanse slaapziekte een ernstige ziekte?
• Waar kun je besmet raken met Afrikaanse slaapziekte?
• Wat zijn de symptomen?
• Oost-Afrikaanse slaapziekte
• West-Afrikaanse slaapziekte
• Hoe snel treden de symptomen op?
• Onderzoek en diagnose
• Vraaggesprek, lichamelijk- en bloedonderzoek
• Differentiële diagnose
• Behandeling van de Afrikaanse slaapziekte
• Preventie

Wat is de Afrikaanse slaapziekte?

Er zijn twee soorten Afrikaanse slaapziekte (trypanosomiasis). Iedere variant is genoemd naar de regio in Afrika waarin ze worden aangetroffen: de West-Afrikaanse (chronische) en de Oost-Afrikaanse (acute) vorm. De ziekte wordt veroorzaakt door de parasiet Trypanosoma brucei rhodesiense, welke wordt overgedragen door een steek van de tseetseevlieg, een vlieg die alleen voorkomt in (delen van) Afrika. Infectie van mens op mens is niet mogelijk. De belangrijkste risicogroep is de bevolking in de rurale endemische gebieden. Voor de Nederlandse situatie geldt als belangrijkste risicogroep toeristen die op vakantie gaan in Afrikaanse landen ten zuiden van de Sahara.

Verspreiding van de Afrikaanse slaapziekte

De overbrenger (vector) van de parasiet is de tseetseevlieg. Door een beet van de tseetseevlieg wordt de parasiet (trypanosoom) overgedragen op de mens. De betreffende vlieg is besmet geraakt via contact met een mens of dier die drager is van de parasiet. Alleen bepaalde soorten tseetseevliegen kunnen de parasiet overbrengen. De vlieg steekt overdag. Slechts een gering percentage van de tseetseevliegen is met de parasiet besmet.

Is de Afrikaanse slaapziekte een ernstige ziekte?

Ja, de Afrikaanse slaapziekte is een ernstige ziekte, die zonder adequate behandeling leidt tot slaperigheid, coma en uiteindelijk de dood.

Waar kun je besmet raken met Afrikaanse slaapziekte?

Oost-Afrikaanse slaapziekte treft men aan in delen van Oost- en Centraal-Afrika, waaronder Oeganda, Kenia, Tanzania, Malawi, Ethiopië, Congo-Kinshasa, Zimbabwe en Botswana. West-Afrikaanse slaapziekte komt voor in delen van West-en Centraal-Afrika. De tseetseevlieg komt alleen voor in (tropisch) Afrika.

Wat zijn de symptomen?

Oost-Afrikaanse slaapziekte

Een steek van de tseetseevlieg is vaak pijnlijk en kan uitgroeien tot een rode pijnlijke zweer of sjanker. Koorts, ernstige hoofdpijn, prikkelbaarheid, extreme vermoeidheid, gezwollen lymfeklieren en pijnlijke spieren en gewrichten zijn vaak voorkomende symptomen van slaapziekte. Sommige mensen ontwikkelen een huiduitslag. Toenemende verwardheid, persoonlijkheidsveranderingen, onduidelijke spraak, epileptische aanvallen, en moeite met lopen en praten treden op wanneer de infectie het centrale zenuwstelsel is binnengedrongen. Onbehandeld leidt de infectie binnen enkele weken of maanden tot de dood.

West-Afrikaanse slaapziekte

Dit is de chronische variant en verloopt langzamer dan de Oost-Afrikaanse variant. Een steek van de tseetseevlieg is vaak pijnlijk. Soms, binnen 1 tot 2 weken, ontwikkelt zich op de plek waar je gestoken bent een rode pijnlijke zweer. Enkele weken tot maanden later treden er ziekteverschijnselen op, zoals koorts, huiduitslag, zwelling rond de ogen (gezichtsoedeem) en handen, ernstige hoofdpijn, extreme vermoeidheid, pijnlijke spieren en gewrichten. Verder ontwikkel je lymfadenitis, vooral in de hals, dit wordt het teken van Winterbottom genoemd. Gewichtsverlies treedt op als de ziekte verder voortschrijdt. Toenemende verwardheid, persoonlijkheidsveranderingen, onduidelijke spraak, prikkelbaarheid, concentratieverlies, toevallen, en moeite met lopen en praten doen zich voor wanneer de infectie het centrale zenuwstelsel aantast. Naast gedrags- en motorische stoornissen, kunnen gevoelsstoornissen optreden. Deze symptomen worden erger naarmate de ziekte vordert. Het belangrijkste symptoom is slaapzucht en een ernstig verstoord slaappatroon. Zonder behandeling leidt de ziekte tot slaperigheid, coma en uiteindelijk de dood.

Hoe snel treden de symptomen op?

Bij de Oost-Afrikaanse slaapziekte treden de symptomen binnen 1 tot 4 weken op nadat je geïnfecteerd bent. Bij de West-Afrikaanse slaapziekte treden de symptomen pas binnen enkele maanden tot jaren op na een steek van een geïnfecteerde tseetseevlieg.

Onderzoek en diagnose

Vraaggesprek, lichamelijk- en bloedonderzoek

Naast lichamelijk onderzoek en een anamnese, een grondig vraaggesprek met de arts, is een volledig bloedonderzoek nodig om de diagnose slaapziekte te bevestigen. De arts merkt hierbij anemie (bloedarmoede), trombocytopenie (waarbij er te weinig bloedplaatjes of trombocyten in het bloed aanwezig zijn), hypoalbuminemie (een verlaagd gehalte aan eiwitten in het bloed), een verhoogde bezinkingssnelheid (BSE, de snelheid waarmee de rode bloedcellen in een buisje bloed onder invloed van de zwaartekracht naar beneden zakken) en hypergammaglobulinemie (pathologische polyklonale toeneming van immunoglobuline, ook antistoffen of antilichamen genoemd) op. Voorts kan aan de hand van een lumbaalpunctie de stand van het ziekteprogressie worden bepaald. Een enkele keer is een aspiratie van de lymfeklieren en het beenmerg vereist. Soms is aanvullend beeldvormend onderzoek nodig van het hoofd: een CT-scan, een MRI-scan of een EEG, een onderzoek waarbij hersenactiviteit elektrisch wordt gemeten.

Differentiële diagnose

Differentieel-diagnostisch kan gedacht worden aan brucellose, borreliose, buiktyfus, cryptokokkenmeningitis (een ernstige gistinfectie), hersenvliesontsteking (met hoofdpijn, koorts en een stijve nek), een hiv-infectie, leishmaniasis, malaria, toxoplasmose en tuberculose (tbc).

Behandeling van de Afrikaanse slaapziekte

Lange tijd was Melarsoprol het enige medicijn tegen de slaapziekte. Dit farmacon is samengesteld op basis van arsenicum en is in ongeveer vijf procent van de gevallen dodelijk en veroorzaakt ernstige allergische reacties. De meer recente behandeling, een combinatie van nifurtimox en eflornithine, kent minder (heftige) bijwerkingen. Ook kan het patiënten die zich reeds in een ver stadium van de slaapziekte bevinden genezen.

Preventie

Je kunt de volgende maatregelen nemen om te voorkomen dat de tseetseevlieg je steekt:

• Draag bedekkende kleding (lange broek, lange mouwen en sokken).
• De tseetseevlieg kan door dunne stoffen steken; kies daarom voor dikkere stoffen van bijvoorbeeld Care Plus. Deze zijn heel dicht geweven en daar kunnen ze niet doorheen prikken.
• Draag neutraal gekleurde kleding. De tseetseevlieg wordt namelijk aangetrokken door felle kleuren en zeer donkere kleuren.
• Inspecteer voertuigen op de aanwezigheid van tseetseevliegen alvorens ze te betreden. De vliegen worden aangetrokken door bewegende voertuigen.
• Vermijd struiken. De tseetseevlieg is minder actief tijdens de warmste periode van de dag. Ze rusten dan in struiken, maar ze zullen je steken als ze gestoord worden.
• Gebruik een muskietennet tijdens het rusten of slapen.
• Gebruik een insectenwerend middel. Hoewel insectenwerende middelen niet bewezen effectief zijn in het voorkomen van beten van de tseetseevlieg, zijn ze wel effectief in het voorkomen van andere insectenbeten die (nare) ziekten kunnen veroorzaken.

Lees verder

• Westnijlvirus: symptomen, besmetting en behandeling
• Ebola virus: symptomen, oorzaak, uitbraak en behandeling
• Chikungunya(-koorts): symptomen, oorzaak en behandeling
• Schistosomiasis: infectie parasitaire wormen Schistosoma
• Japanse encefalitis: symptomen, inenting en behandeling