Acute pericarditis: Soorten van ontsteking van hartzakje

Pericarditis is een ontsteking van het hartzakje (pericardium). Bij deze aandoening wordt fibrineus (vezelstofhoudend) materiaal afgezet in de pericardiale ruimte, wat vaak leidt tot pericardiale effusie, waarbij zich een kleine hoeveelheid vocht ophoopt tussen de twee lagen van het hartzakje. Acute pericarditis heeft verschillende oorzaken, variërend van virale infecties tot een hartinfarct, hoewel de oorzaak in veel gevallen onbekend blijft. Pijn op de borst is het meest kenmerkende symptoom. Behandeling bestaat meestal uit bedrust en medicatie. De meeste patiënten herstellen goed na behandeling van zowel de onderliggende oorzaak als de pericarditis zelf.

• Functie van het hartzakje
• Epidemiologie
• Mechanisme
• Oorzaken en soorten acute pericarditis
• Bacteriële pericarditis
• Fungale pericarditis
• Maligne pericarditis
• Post-myocardiaal infarct pericarditis
• Tuberculeuze pericarditis
• Uremische pericarditis
• Virale pericarditis
• Risicofactoren
• Risicogroepen
• Symptomen
• Alarmsymptomen
• Diagnose en onderzoeken
• Behandeling van ontsteking van het hartzakje
• Prognose van pericarditis
• Complicaties
• Preventie van pericarditis

Functie van het hartzakje

Het pericardium fungeert als een beschermende laag rondom het hart. Het bestaat uit twee lagen: het viscerale pericardium (binnenste laag) en het pariëtale pericardium (buitenste laag). Deze lagen vormen een zakje dat maximaal 50 ml pericardvloeistof bevat. Het pericardium zorgt voor smering van het hartoppervlak, voorkomt vervorming en ontwrichting van het hart en fungeert als een barrière tegen infecties.

Epidemiologie

Acute pericarditis is een relatief veelvoorkomende aandoening, goed voor ongeveer 5% van alle ziekenhuisopnames voor pijn op de borst. De incidentie varieert sterk afhankelijk van de regio en diagnostische criteria, met een hogere prevalentie in landen waar infectieuze oorzaken, zoals tuberculose, endemisch zijn. In ontwikkelde landen wordt acute pericarditis vaker toegeschreven aan virale infecties en idiopathische oorzaken.

Leeftijdsverdeling
De aandoening komt het meest voor bij patiënten tussen de 20 en 50 jaar. Hoewel acute pericarditis in alle leeftijdsgroepen voorkomt, zijn ouderen vaker getroffen door complicaties zoals tamponade, deels vanwege onderliggende comorbiditeiten.

Geslachtsverschillen
Mannen hebben een hogere incidentie van acute pericarditis dan vrouwen, vooral in jongere leeftijdsgroepen. Hormonale en immunologische verschillen kunnen bijdragen aan deze variatie, maar het exacte mechanisme blijft onduidelijk.

Seizoensinvloeden en geografische variatie
Virale acute pericarditis vertoont een piek in de wintermaanden, samenhangend met een toename van respiratoire infecties. In gebieden met een hoge prevalentie van tuberculose komt pericarditis vaker voor, wat benadrukt hoe de epidemiologie van deze aandoening sterk afhankelijk is van lokale gezondheidsomstandigheden.

Relatie met andere aandoeningen
Acute pericarditis wordt vaak geassocieerd met systemische ziekten zoals auto-immuunziekten, uremie, of maligniteiten. Patiënten met een voorgeschiedenis van hartchirurgie of myocardinfarct lopen ook een verhoogd risico.

Mechanisme

Acute pericarditis ontstaat door ontsteking van het pericard, de dubbelwandige zak die het hart omgeeft. Deze ontsteking leidt tot veranderingen in de pericardiale lagen en soms tot vochtophoping, wat kan resulteren in symptomen zoals pijn op de borst en kortademigheid.

Ontstekingsprocessen
De ontsteking wordt meestal veroorzaakt door een infectie, zoals een virale infectie, of door niet-infectieuze factoren, zoals auto-immuunziekten of trauma. Tijdens het proces migreren ontstekingscellen naar het pericard, wat leidt tot zwelling, pijn en een verhoogde productie van pericardiale vloeistof.

Vorming van effusie
In sommige gevallen resulteert de ontsteking in een verhoogde productie van pericardiale vloeistof. Afhankelijk van de snelheid en omvang van de ophoping kan dit leiden tot hemodynamische instabiliteit, bekend als tamponade.

Structurele en functionele gevolgen
Chronische of recidiverende ontstekingen kunnen leiden tot verdikking of verkalking van het pericard, wat de cardiale functie kan beperken. Deze aandoening, bekend als constrictieve pericarditis, is een van de ernstigere complicaties van acute pericarditis.

Oorzaken en soorten acute pericarditis

Acute pericarditis kan verschillende oorzaken hebben:

1. Besmettelijke pericarditis
• Viraal: Coxsackievirus, echovirus, bof, herpes, hiv
• Bacterieel: Staphylococcus, Streptococcus, Pneumococcus, Meningococcus, Haemophilus influenzae, Mycoplasma, Borrelia, Chlamydia
• Tuberculeus
• Fungaal: histoplasmose, coccidioidomycose, candidiasis
2. Post-myocardiaal infarct pericarditis
• Acuut myocardiaal infarct (vroeg)
• Dressler-syndroom (laat)
3. Maligne pericarditis
• Primaire tumoren van het hart (mesothelioom)
• Metastatische pericarditis door uitzaaiingen van kanker: borstkanker, longkanker, lymfoom, leukemie, melanoom
4. Uremische pericarditis
5. Myxoedemateuze pericarditis
6. Chylopericardium
7. Auto-immuunpericarditis
• Collageen-vasculaire aandoeningen: reumatoïde artritis, reumatische koorts, systemische lupus erythematosus, sclerodermie
• Door geneesmiddelen veroorzaakt: procaïnamide, hydralazine, isoniazide, doxorubicine, cyclofosfamide
8. Post-straling pericarditis
9. Postoperatieve pericarditis
• Postpericardiotomiesyndroom
10. Post-traumatische pericarditis
11. Familiale en idiopathische pericarditis

Bacteriële pericarditis

Bacteriële pericarditis is zeldzaam en kan optreden bij bloedvergiftiging (sepsis), longontsteking of als vroege postoperatieve infectie na thoracale chirurgie of trauma. Het kan ook ontstaan na endocarditis. Staphylococcus aureus is een frequente oorzaak bij hiv-patiënten. Deze vorm van pericarditis kan snel verergeren en is vaak dodelijk zonder tijdige behandeling. Symptomen zijn onder meer ademhalingsproblemen, angst, droge hoest, snelle hartslag, hartkloppingen, koorts, koude rillingen, pijn op de borst, rugpijn, vermoeidheid, en zwelling van benen en voeten. De diagnose wordt gesteld via serologische testen van pericardvloeistof en biopsie van pericardiaal of myocardiaal weefsel.

Fungale pericarditis

Fungale pericarditis is een complicatie van endemische schimmelinfecties zoals aspergillose, histoplasmose en coccidioidomycose. Deze vorm van pericarditis komt vooral voor bij patiënten met een zwak immuunsysteem, drugsverslaafden of na een hartoperatie. Symptomen zijn vergelijkbaar met die van bacteriële pericarditis.

Maligne pericarditis

Bij ongeveer 5% van de kankerpatiënten is het pericard betrokken. Longkanker, borstkanker, slokdarmkanker en Hodgkin-lymfoom zijn de meest voorkomende oorzaken. De aandoening kan leiden tot aanzienlijke pericardiale effusie door obstructie van de lymfatische drainage. Symptomen kunnen variëren afhankelijk van de onderliggende kanker en de mate van pericardiale betrokkenheid.

Post-myocardiaal infarct pericarditis

Vroeg na een infarct
Post-myocardiaal infarct pericarditis komt voor bij ongeveer 5% van de patiënten die trombolytica gebruiken, meestal binnen enkele dagen na het infarct. Het kan moeilijk zijn om de pijn te onderscheiden van terugkerende angina pectoris, maar een goede voorgeschiedenis en ECG-bewaking zijn nuttig.

Later na een infarct
Pericarditis kan ook later in de herstelfase optreden als onderdeel van het Dressler-syndroom, een auto-immuunrespons op hartbeschadiging die 2-10 weken na het infarct optreedt. Herhalingen van post-myocardiaal infarct pericarditis komen vaak voor.

Tuberculeuze pericarditis

Tuberculeuze pericarditis wordt vaker gezien bij patiënten met hiv. Symptomen zijn chronische laaggradige koorts, dyspnoe, malaise, nachtelijk zweten en gewichtsverlies. Pericardiale aspiratie is vaak nodig om de diagnose te bevestigen.

Uremische pericarditis

Uremische pericarditis komt voor bij 6-10% van de patiënten met gevorderd nierfalen als dialyse wordt uitgesteld. Dit type pericarditis vereist dringende dialyse vanwege de hoge morbiditeit en mortaliteit.

Virale pericarditis

Virale pericarditis wordt meestal veroorzaakt door Coxsackie B-virus en echovirus. Deze vorm is meestal pijnlijk maar van korte duur en heeft zelden langetermijneffecten. Hiv kan ook bijdragen aan pericarditis, zowel direct als door een verzwakt immuunsysteem.

Risicofactoren

Infectieuze oorzaken
De meest voorkomende infectieuze oorzaak van acute pericarditis is een virale infectie, vaak door enterovirussen. Andere infectieuze oorzaken omvatten bacteriën, zoals Mycobacterium tuberculosis, en schimmels, hoewel deze minder frequent zijn.

Niet-infectieuze oorzaken
Auto-immuunziekten zoals systemische lupus erythematosus (SLE) en reumatoïde artritis verhogen het risico op acute pericarditis. Andere factoren zijn uremie, maligniteiten en bestralingstherapie.

Medicamenteuze en iatrogene factoren
Sommige medicijnen, waaronder hydralazine en isoniazide, kunnen pericarditis veroorzaken. Chirurgische ingrepen, zoals een hartoperatie, vormen ook een belangrijke risicofactor.

Risicogroepen

Patiënten met systemische ziekten
Patiënten met systemische aandoeningen zoals nierfalen of auto-immuunziekten lopen een verhoogd risico op acute pericarditis. Deze aandoeningen leiden vaak tot een verstoorde immuunrespons of een verhoogde kans op pericardiale irritatie.

Post-myocardinfarct patiënten
Acute pericarditis kan zich ontwikkelen na een myocardinfarct, vaak binnen enkele dagen tot weken. Deze post-myocardinfarctpericarditis, bekend als het syndroom van Dressler, wordt beschouwd als een immuungemedieerde reactie.

Patiënten met infectieuze blootstelling
Personen die blootgesteld zijn aan tuberculose of andere infectieuze agentia hebben een verhoogd risico op het ontwikkelen van acute pericarditis. Dit risico is vooral significant in endemische gebieden.

Symptomen

Pericarditis veroorzaakt scherpe, centrale pijn op de borst die verergert door beweging, ademhaling en liggen, en vaak verlicht wordt door naar voren te leunen. De pijn kan uitstralen naar de nek of schouders. Andere symptomen zijn koorts, verhoogde witte bloedcellen of lymfocyten, kortademigheid bij ernstige pericardiale effusie, en kenmerken van een onderliggende infectie.

Alarmsymptomen

Ernstige pijn op de borst
Acute, scherpe pijn op de borst is een kenmerkend symptoom van acute pericarditis. De pijn verergert vaak bij diepe ademhaling of liggen en vermindert bij voorover buigen.

Kortademigheid
Bij pericardiale effusie of tamponade kan kortademigheid optreden als gevolg van druk op het hart, wat de cardiale output vermindert.

Koorts en malaise
Koorts duidt vaak op een infectieuze oorzaak van pericarditis en kan gepaard gaan met algemene vermoeidheid en malaise.

Diagnose en onderzoeken

Lichamelijk onderzoek
Bij het beluisteren van de harttonen kunnen wrijvingsgeluiden worden gehoord, veroorzaakt door het op elkaar wrijven van de pericardbladen.

Diagnostisch onderzoek
Een elektrocardiografie (ECG) is diagnostisch voor pericarditis. Röntgenfoto's van de borst, echocardiografie en radionucleotide-scans hebben beperkte waarde bij ongecompliceerde acute pericarditis.

Differentiële diagnose
Belangrijke differentiële diagnoses zijn angina en pleuritis.

Behandeling van ontsteking van het hartzakje

Als de arts de oorzaak van pericarditis kan achterhalen, behandelt hij of zij eerst deze onderliggende oorzaak. Bedrust en orale (via de mond ingenomen) NSAID's (pijnstillers zoals hoge doses aspirine, indometacine of ibuprofen) zijn effectief bij de meeste patiënten. In de dagen na een hartinfarct wordt het gebruik van NSAID's echter afgeraden, aangezien ze geassocieerd zijn met een verhoogd risico op myocardruptuur (een breuk in de hartspier).

Corticosteroïden kunnen worden ingezet wanneer de symptomen van pericarditis niet snel afnemen, maar ze hebben bijwerkingen en kunnen recidiverende symptomen veroorzaken bij dosisvermindering of -ontwenning. Ongeveer 20% van de patiënten met acute pericarditis ontwikkelt idiopathische (zonder bekende oorzaak) terugkerende pericarditis. De eerstelijnsbehandeling hiervoor is opnieuw orale NSAID's. In resistente gevallen kunnen weer orale corticosteroïden worden voorgeschreven om symptomatische verlichting te bieden, hoewel langdurig gebruik van steroïden gepaard gaat met bijwerkingen. Pericarditis die 6-12 maanden na de acute episode aanhoudt, wordt beschouwd als chronisch.

Prognose van pericarditis

Acute pericarditis heeft doorgaans een goede prognose, vooral als het idiopathisch of viraal van oorsprong is. De meeste patiënten herstellen volledig binnen enkele weken.

Recidiverende pericarditis
Een aanzienlijk aantal patiënten ervaart recidieven, vooral bij een onvolledige behandeling of aanhoudende onderliggende aandoeningen.

Complicaties en mortaliteit
Ernstige complicaties zoals pericardtamponade of constrictieve pericarditis zijn zeldzaam maar levensbedreigend. Deze complicaties verhogen de mortaliteit en vereisen onmiddellijke medische interventie.

Complicaties

Hoewel de meeste gevallen van acute pericarditis mild zijn en goed reageren op behandeling, kunnen er complicaties optreden:

• Pericardiale effusie: Ophoping van vocht in de pericardiale ruimte, wat kan leiden tot harttamponnade, een levensbedreigende aandoening die onmiddellijke behandeling vereist.[/L]
• Constrictieve pericarditis: Chronische ontsteking kan leiden tot verdikking en verlittekening van het pericardium, wat het hart belemmert om goed te functioneren.[/L]
• Myocarditis: Ontsteking van de hartspier zelf, wat kan leiden tot hartfalen of andere ernstige hartproblemen.[/L]

Preventie van pericarditis

Hoewel niet alle gevallen van pericarditis kunnen worden voorkomen, zijn er enkele maatregelen die kunnen helpen om het risico te verminderen:

• Behandeling van infecties: Tijdige en adequate behandeling van bacteriële en virale infecties kan het risico op het ontwikkelen van pericarditis verminderen.[/L]
• Immuunsysteem: Het handhaven van een gezond immuunsysteem door middel van een evenwichtige voeding, regelmatige lichaamsbeweging, en voldoende rust kan helpen om infecties en ontstekingen te voorkomen.[/L]
• Medische controle: Regelmatige medische controles voor mensen met chronische aandoeningen zoals nierfalen of auto-immuunziekten kunnen helpen om pericarditis vroegtijdig op te sporen en te behandelen.[/L]
• Medicatiegebruik: Voorzichtig gebruik van geneesmiddelen die bekend staan om het veroorzaken van pericarditis, zoals bepaalde chemotherapeutica en immunosuppressiva, en regelmatig overleg met de arts over mogelijke bijwerkingen.

Lees verder

• Pericarditis: Ontsteking van vlies rond het hart (hartzakje)
• Constrictieve pericarditis: Soort ontsteking van hartzakje
• Myocarditis: Ontsteking van de hartspier
• Endocarditis: Ontsteking van de binnenkant van het hart
• Alarmsymptomen voor hartaandoeningen: Tekenen van hartziekte