Pericarditis: Ontsteking van vlies rond het hart (hartzakje)

Pericarditis is een aandoening waarbij het dunne vlies rond het hart, ook wel het hartzakje genoemd, ontstoken raakt. Dit resulteert in een gezwollen en geïrriteerd hartzakje, vaak als gevolg van een infectie, aandoening of andere factoren. De patiënt ervaart hierbij pijn op de borst door het tegen elkaar wrijven van de geïrriteerde lagen van het hartzakje. Andere mogelijke symptomen zijn koorts, ademhalingsproblemen, vermoeidheid en zwelling van de benen. In de meeste gevallen zijn deze symptomen mild en herstelt de patiënt spontaan, maar medicijnen en soms ook chirurgie zijn mogelijke behandelingsmethoden. Bij ernstige of onbehandelde pericarditis kunnen potentieel levensbedreigende complicaties optreden.

• Anatomie hart en relatie tot pericarditis
• Epidemiologie van pericarditis
• Epidemiologie
• Mechanisme
• Oorzaken: Infecties: Aandoeningen en risicofactoren
• Risicofactoren
• Risicogroepen
• Symptomen: Stekende pijn op de borst
• Alarmsymptomen
• Diagnose en onderzoeken
• Behandeling: Medicatie en chirurgie
• Prognose van pericarditis
• Complicaties
• Preventie

Anatomie hart en relatie tot pericarditis

Het hart is een essentieel orgaan in het menselijk lichaam, verantwoordelijk voor het pompen van bloed door de bloedsomloop. Het bestaat uit vier kamers: twee boezems (atria) en twee kamers (ventrikels), die worden omgeven door verschillende lagen van weefsel. Het hart bevindt zich in de borstholte, tussen de longen, en is beschermd door het pericardium, een dubbele laag van weefsel die het hart omsluit. Dit pericardium speelt een cruciale rol bij het beschermen van het hart tegen infecties, verwondingen en het reguleren van de hartfunctie.

Structuur van het pericardium

Het pericardium is verdeeld in twee lagen: de viscerale laag en de pariëtale laag. De viscerale laag is de binnenste laag die direct in contact staat met het hart, terwijl de pariëtale laag de buitenste laag is die het pericardium vormt. Tussen deze twee lagen bevindt zich een smalle ruimte, de pericardiale ruimte, die normaal gesproken een dunne hoeveelheid vloeistof bevat om wrijving tussen de lagen te verminderen wanneer het hart klopt.

Functie van het pericardium

Het pericardium heeft meerdere belangrijke functies. Het biedt fysieke bescherming aan het hart tegen infecties en verwondingen door externe krachten. Het pericardium houdt het hart op zijn plaats binnen de borstholte, voorkomt overmatige uitzetting van het hart bij een verhoogd bloedvolume, en vermindert wrijving tussen de hartwand en omliggende structuren tijdens de hartslag.

Relatie tussen pericarditis en het pericardium

Pericarditis is een ontsteking van het pericardium, meestal veroorzaakt door infecties, auto-immuunziekten, of andere aandoeningen. Wanneer het pericardium ontstoken raakt, kan dit leiden tot pijn op de borst, koorts, en een verstoring van de normale hartfunctie. Pericarditis kan acuut zijn (kortdurend) of chronisch (langdurig), afhankelijk van de oorzaak en de ernst van de ontsteking.

Epidemiologie van pericarditis

Epidemiologie

Pericarditis is een aandoening die wereldwijd voorkomt en zowel mannen als vrouwen kan treffen, hoewel het vaker voorkomt bij mannen tussen de 20 en 50 jaar oud. De incidentie van pericarditis is het hoogst bij patiënten die al andere onderliggende hartziekten hebben, zoals coronaire hartziekte of hartfalen. De prevalentie varieert ook afhankelijk van de geografische locatie, de beschikbaarheid van medische zorg en de aanwezigheid van risicofactoren zoals infecties of auto-immuunziekten.

Prevalentie en incidentie

De incidentie van acute pericarditis wordt wereldwijd geschat op ongeveer 5-10 per 100.000 personen per jaar. Chronische pericarditis, die langer aanhoudt en mogelijk leidt tot complicaties zoals pericardiale verklevingen, komt minder vaak voor, maar kan ernstigere gevolgen hebben. De prevalentie van pericarditis is hoger bij patiënten die een eerdere hartinfarct hebben doorgemaakt of andere hartziekten hebben.

Regionale verschillen

De prevalentie van pericarditis varieert tussen verschillende regio's, met sommige landen die hogere cijfers melden, mogelijk als gevolg van infecties zoals tuberculose, die pericarditis kunnen veroorzaken. In westerse landen is de oorzaak van pericarditis vaker virale infecties, terwijl in ontwikkelingslanden infecties zoals tuberculose vaker aan de basis liggen.

Comorbiditeit en pericarditis

Pericarditis komt vaak voor in combinatie met andere aandoeningen zoals auto-immuunziekten (bijvoorbeeld lupus of reumatoïde artritis), kanker, of infecties van de luchtwegen. Deze comorbiditeiten kunnen bijdragen aan een verhoogd risico op het ontwikkelen van pericarditis of kunnen het herstel van de aandoening bemoeilijken.

Mechanisme

Het mechanisme achter pericarditis is afhankelijk van de onderliggende oorzaak, maar in het algemeen wordt het veroorzaakt door een ontsteking van het pericardium, wat leidt tot irritatie van de hartzak. Deze ontsteking kan het gevolg zijn van infecties, auto-immuunziekten, of andere systemische aandoeningen die het hart en pericardium beïnvloeden.

Infectieuze oorzaken

De meest voorkomende infectieuze oorzaak van pericarditis is een virale infectie, vooral door virussen zoals het coxsackievirus, influenzavirus, of het adenovirus. In zeldzamere gevallen kan bacteriële infectie, zoals tuberculose of een Streptococcus-infectie, de ontsteking veroorzaken. Schimmels en parasieten kunnen ook zelden pericarditis veroorzaken.

Auto-immuunreacties en pericarditis

Auto-immuunziekten zoals lupus, reumatoïde artritis en de ziekte van Still kunnen het immuunsysteem ertoe aanzetten het pericardium aan te vallen, wat leidt tot ontsteking. Bij deze aandoeningen is het mechanisme van pericarditis vaak het gevolg van een overactief immuunsysteem dat gezonde weefsels aanvalt, wat resulteert in chronische ontsteking.

Andere oorzaken van pericarditis

Pericarditis kan ook optreden als gevolg van niet-infectieuze oorzaken, zoals een hartinfarct, chirurgie of trauma aan het hart, of de aanwezigheid van een tumor. Het ontstaan van pericarditis na een hartinfarct staat bekend als de postinfarct pericarditis en wordt vaak geassocieerd met de ontsteking van de hartspier die optreedt na schade aan het myocard.

Oorzaken: Infecties: Aandoeningen en risicofactoren

Bij veel patiënten blijft de oorzaak van pericarditis onbekend, maar vaak ligt een infectie, aandoening of andere oorzaak aan de basis van de ziekte.

Infecties

Diverse infecties kunnen leiden tot pericarditis, waaronder:

• Bacteriële infecties (minder vaak)
• Sommige schimmelinfecties (zeldzaam)
• Virale infecties, zoals virussen die een borstverkoudheid of een longontsteking veroorzaken

Aandoeningen

Sommige aandoeningen die gepaard gaan met pericarditis zijn:

• Auto-immuunziekten zoals reumatoïde artritis en lupus
• Een hiv-infectie en aids
• Hypothyreoïdie (te traag werkende schildklier)
• Kanker (zoals leukemie)
• Nierfalen
• Reumatische koorts (complicatie van streptokokkeninfectie)
• Tuberculose (TBC)

Andere oorzaken

Naast infecties en aandoeningen zijn er andere factoren die pericarditis kunnen veroorzaken:

• Hartaanval
• Hartchirurgie of een trauma aan de borst, slokdarm of het hart
• Ontsteking van de hartspier (myocarditis)
• Bepaalde medicijnen, zoals procaïnamide, hydralazine, fenytoïne, isoniazide, cytostatica en immunosuppressiva
• Radiotherapie, vooral bij borstkanker of longkanker

Risicofactoren

Er zijn verschillende risicofactoren die het risico op het ontwikkelen van pericarditis verhogen. Deze factoren omvatten onder meer genetische predisposities, infecties, eerdere hartziekten, en het gebruik van bepaalde medicijnen. Het is belangrijk om deze risicofactoren te identificeren voor een betere preventie en behandeling van pericarditis.

Infecties

Virale infecties, zoals die veroorzaakt door het coxsackievirus, influenzavirus of hiv, zijn de belangrijkste risicofactoren voor het ontwikkelen van pericarditis. Deze infecties kunnen leiden tot ontsteking van het pericardium. Ook bacteriële infecties zoals tuberculose en schimmelinfecties kunnen bijdragen aan het ontstaan van pericarditis.

Auto-immuunziekten

Patiënten met auto-immuunziekten, zoals lupus, reumatoïde artritis, of de ziekte van Behçet, hebben een verhoogd risico op pericarditis, omdat deze aandoeningen het immuunsysteem aansteken en het pericardium kunnen aantasten. Dit maakt het belangrijk om auto-immuunziekten te behandelen om het risico op pericarditis te verminderen.

Hartziekten en chirurgie

Patiënten met een geschiedenis van hartziekten, zoals coronaire hartziekte, hartinfarcten, of hartoperaties, hebben een verhoogd risico op het ontwikkelen van pericarditis, vooral in de periode na het ondergaan van een hartoperatie of hartinfarct. Dit komt doordat de hartspier of pericardium kan worden beschadigd, wat ontstekingen kan veroorzaken.

Risicogroepen

Bepaalde groepen mensen lopen een verhoogd risico op het ontwikkelen van pericarditis. Deze groepen omvatten zowel patiënten met specifieke medische aandoeningen als demografische groepen die meer vatbaar zijn voor de aandoening.

Patiënten met hartziekten

Mensen die lijden aan hartaandoeningen zoals coronaire hartziekte of die eerder een hartinfarct hebben doorgemaakt, lopen een verhoogd risico op pericarditis. Dit komt door de verhoogde kans op beschadiging van het pericardium of de hartspier door de onderliggende aandoening.

Patiënten met auto-immuunziekten

Patiënten die lijden aan auto-immuunziekten, zoals lupus of reumatoïde artritis, hebben een verhoogd risico op het ontwikkelen van pericarditis, aangezien hun immuunsysteem het pericardium kan aanvallen. Het monitoren van deze patiënten is essentieel om tijdig pericarditis te diagnosticeren en te behandelen.

Ouderen

Oudere patiënten hebben een verhoogd risico op pericarditis als gevolg van de grotere kans op onderliggende hartziekten, verminderde immuniteit en verhoogde kans op infecties. Het is belangrijk om oudere patiënten regelmatig te controleren op tekenen van pericarditis, vooral na het doormaken van een hartinfarct of andere hartgerelateerde aandoeningen.

Symptomen: Stekende pijn op de borst

De symptomen van pericarditis ontstaan meestal plotseling en verdwijnen binnen een paar weken (acuut verloop). Soms ontwikkelen de symptomen zich geleidelijk of houden ze aan, wat wijst op chronische pericarditis.

De belangrijkste symptomen zijn:

• Stekende, scherpe of doordringende pijn in de linkerborst of achter het borstbeen, die kan uitstralen naar de nek, schouder, rug of buik
• Pijn die verergert bij diepe ademhaling, plat liggen, hoesten of slikken
• Verlichting van de pijn bij zitten of voorover buigen
• Lichte koorts, koude rillingen of zweten bij een infectie
• Ademhalingspijn en ademhalingsproblemen bij liggen
• Angst en droge hoest
• Hartkloppingen, vermoeidheid, zwakte, en zwelling van de enkels, voeten en benen

Alarmsymptomen

Bij ernstige symptomen zoals hevige pijn op de borst, kortademigheid of flauwvallen is onmiddellijke medische hulp noodzakelijk. Deze kunnen wijzen op een complicatie zoals harttamponnade of constrictieve pericarditis.

Diagnose en onderzoeken

Lichamelijk onderzoek

De arts luistert met een stethoscoop naar de hartgeluiden van de patiënt. Dit onderzoek, bekend als auscultatie, kan een specifiek geluid onthullen, namelijk het "pericardiaal wrijven". Bij ernstige symptomen kunnen ook krakende longgeluiden (reutels) worden waargenomen.

Diagnostisch onderzoek
Om pericarditis te bevestigen en de oorzaak vast te stellen, voert de arts de volgende onderzoeken uit:

• CT-scan van het hart
• Echocardiografie (onderzoek van het hart met geluidsgolven)
• Elektrocardiografie (onderzoek van de elektrische spieractiviteit van het hart)
• MRI-scan van de borstkas en het hart
• Radionuclide scanning
• Thoraxfoto (röntgenfoto van de borstkas)

Daarnaast wordt een bloedonderzoek uitgevoerd om de aanwezigheid van infecties of ontstekingen te controleren.

Differentiële diagnose

De symptomen van pericarditis kunnen lijken op die van andere aandoeningen, zoals:

• Acute gastritis
• Angina pectoris
• Aortastenose
• Brandend maagzuur
• Coronair vasospasme
• Aortadissectie
• Longembolie
• Maagzweer
• Myocardinfarct
• Slokdarmruptuur
• Myocardischemie
• Oesofageale spasme
• Oesofagitis

Behandeling: Medicatie en chirurgie

De behandeling van pericarditis hangt af van de oorzaak. Veel patiënten herstellen met het gebruik van hoge doses niet-steroïdale anti-inflammatoire geneesmiddelen (NSAID's). Bij bacteriële infecties worden antibiotica voorgeschreven, en schimmeldodende medicijnen (antimycotica) worden gebruikt bij schimmelinfecties. In sommige gevallen zijn corticosteroïden noodzakelijk om de ontsteking te remmen.

In ernstige gevallen kan chirurgische ingreep nodig zijn, zoals een pericardiale punctie of het verwijderen van (een deel van) het hartzakje. Bij chronische of recidiverende pericarditis kan pericardectomie noodzakelijk zijn, waarbij het hartzakje wordt verwijderd.

Prognose van pericarditis

De prognose van pericarditis varieert afhankelijk van de oorzaak en de ernst van de aandoening. De meeste patiënten met acute pericarditis herstellen volledig binnen enkele weken tot maanden met de juiste behandeling. Bij recidiverende of chronische pericarditis kunnen de symptomen echter langdurig aanhouden, wat leidt tot een verminderde levenskwaliteit. De prognose is minder gunstig bij patiënten met ernstige onderliggende aandoeningen, zoals kanker of nierfalen.

Complicaties

Pericarditis kan leiden tot enkele ernstige complicaties als de aandoening onbehandeld blijft of als het een ernstig verloop heeft:

• Harttamponnade: Een levensbedreigende complicatie waarbij zich te veel vocht ophoopt in het hartzakje. Dit belemmert de hartfunctie en kan leiden tot een lage bloeddruk, shock, en uiteindelijk overlijden als het niet tijdig wordt behandeld. Behandeling omvat meestal een pericardiale punctie om het overtollige vocht af te voeren.
• Constrictieve pericarditis: Bij deze zeldzame complicatie verdikt het hartzakje, waardoor het hart zich niet goed kan vullen met bloed. Dit leidt tot symptomen zoals vermoeidheid, kortademigheid, en vochtophoping in het lichaam. Vaak is een pericardectomie (chirurgische verwijdering van het hartzakje) noodzakelijk om de druk op het hart te verlichten.

Preventie

Preventie van pericarditis richt zich op het vermijden van risicofactoren en het beheersen van onderliggende aandoeningen:

• Infectiepreventie: Het snel en adequaat behandelen van virale en bacteriële infecties kan helpen om pericarditis te voorkomen.
• Beheersing van chronische ziekten: Patiënten met auto-immuunziekten, kanker of andere chronische aandoeningen moeten hun ziekte goed onder controle houden om het risico op pericarditis te verminderen.
• Medicamenteuze preventie: Bij patiënten met een verhoogd risico op recidiverende pericarditis kan langdurige behandeling met ontstekingsremmers of colchicine worden overwogen om herhaling te voorkomen.
• Vermijden van hartletsel: Het voorkomen van trauma aan de borstkas en het hart, bijvoorbeeld tijdens chirurgische ingrepen, kan het risico op pericarditis verkleinen.

Lees verder

• Acute pericarditis: Soorten van ontsteking van hartzakje
• Constrictieve pericarditis: Soort ontsteking van hartzakje
• Myocarditis: Ontsteking van de hartspier
• Endocarditis: Ontsteking van de binnenkant van het hart
• Alarmsymptomen voor hartaandoeningen: Tekenen van hartziekte