Ovarieel hyperstimulatiesyndroom: Overstimulatie eierstokken

Het ovarieel hyperstimulatiesyndroom is een zeldzame aandoening die voorkomt bij vrouwen die vruchtbaarheidsmedicijnen nemen om de eiproductie te stimuleren bij een in vitrofertilisatie-behandeling (IVF). Deze geneesmiddelen veroorzaken soms een overmatige stimulatie van de eierstokken, waardoor ze zwellen, en vervolgens vocht in de buik en de borstkas lekt. Enkele symptomen omvatten een gewichtstoename, een gezwollen buik en kortademigheid. Meestal zijn de symptomen mild en geneest de patiënte snel, waardoor de prognose uitstekend is. Maar in enkele gevallen treden levensbedreigende complicaties op.

• Synoniemen ovarieel hyperstimulatiesyndroom
• Epidemiologie
• Mechanisme
• Oorzaken aandoening
• Risicofactoren van overstimulatie van de eierstokken
• Risicogroepen
• Symptomen
• Alarmsymptomen
• Diagnose en onderzoeken
• Behandeling
• Prognose
• Complicaties OHSS
• Preventie

Synoniemen ovarieel hyperstimulatiesyndroom

Het ovarieel hyperstimulatiesyndroom is eveneens gekend onder deze synoniemen:

• Hyperstimulatiesyndroom
• OHSS

Epidemiologie

Ovarieel hyperstimulatiesyndroom (OHSS) is een aandoening die vaak voorkomt bij vrouwen die vruchtbaarheidsbehandelingen ondergaan, zoals in-vitrofertilisatie (IVF) of intra-uteriene inseminatie (IUI). Het wordt gekarakteriseerd door een overdreven reactie van de eierstokken op de stimulatie van hormonen die worden gebruikt om de eicellen te laten rijpen. Hoewel OHSS zeldzaam is in algemene populaties, komt het relatief vaak voor bij vrouwen die hormonale behandelingen ondergaan.

Incidentie en prevalentie

De incidentie van OHSS varieert, maar het wordt geschat dat ongeveer 3-8% van de vrouwen die IVF ondergaan, een milde vorm van OHSS ontwikkelen. Ongeveer 0,1-2% van de vrouwen met IVF kan ernstige OHSS ervaren. Het komt vaker voor bij vrouwen die meerdere eicellen produceren door gebruik van hoge doses gonadotropinen, zoals FSH (follikelstimulerend hormoon), in vruchtbaarheidsbehandelingen.

Geografische variatie

De prevalentie van OHSS kan variëren afhankelijk van de geografische locatie en de gebruikte vruchtbaarheidsbehandelingen. In landen waar geavanceerde vruchtbaarheidszorg beschikbaar is, is de incidentie doorgaans hoger vanwege het gebruik van meer geavanceerde stimulatiemethoden. De prevalentie is ook afhankelijk van de technische vooruitgang in de IVF-behandeling en de protocollen die in verschillende centra worden gevolgd.

Toename van OHSS door vruchtbaarheidsbehandelingen

De toename van het aantal vruchtbaarheidsbehandelingen wereldwijd heeft geleid tot een stijging van het aantal gevallen van OHSS. De focus ligt op het minimaliseren van het risico, door nauwkeurige monitoring van hormoonniveaus en eierstokreacties tijdens de behandelingscyclus.

Mechanisme

Het mechanisme achter OHSS is gerelateerd aan de overmatige reactie van de eierstokken op hormonale stimulatie. Dit resulteert in de productie van een groot aantal follikels en de daaruit voortvloeiende hormonale veranderingen, vooral een verhoogde afgifte van vasculaire endotheliale groeifactor (VEGF). Dit verhoogde VEGF-niveau leidt tot verhoogde permeabiliteit van de bloedvaten in de eierstokken, wat kan resulteren in de ophoping van vloeistof in de buikholte.

Hormonale stimulatie en de eierstokken

Tijdens vruchtbaarheidsbehandelingen worden vrouwelijke patiënten vaak behandeld met gonadotropinen, zoals FSH, om de eierstokken te stimuleren om meerdere eicellen te produceren. Bij sommige vrouwen leidt deze stimulatie tot een overmatige reactie van de eierstokken, wat resulteert in een groot aantal rijpe follikels die meer vloeistof aanmaken dan het lichaam kan absorberen.

Vasculaire endotheliale groeifactor (VEGF)

VEGF speelt een sleutelrol in het ontstaan van OHSS. De verhoogde niveaus van VEGF, die optreden als reactie op de hormonale stimulatie, verhogen de doorlaatbaarheid van de bloedvaten, wat leidt tot de lekkage van vocht in de buikholte en andere lichaamsvloeistoffen. Dit vocht kan zich ophopen in de buik en de borstholte, wat leidt tot symptomen zoals een opgeblazen gevoel, buikpijn, misselijkheid en ademhalingsproblemen.

Ongelijke ovariële respons

Een andere factor die bijdraagt aan OHSS is de ongelijke respons van de eierstokken op de behandeling. Sommige vrouwen produceren meer follikels dan anderen, wat kan leiden tot een te hoge concentratie van groeifactoren en het ontwikkelen van ernstige symptomen van OHSS. Het is essentieel om de stimulatie nauwlettend te volgen om te voorkomen dat de eierstokken te sterk reageren.

Oorzaken aandoening

Een vrouw produceert normaal gesproken één ei per maand. Sommige vrouwen hebben moeite om zwanger te raken en krijgen medicijnen (gonadotrofinen) waardoor het produceren van eieren makkelijker verloopt. Wanneer deze geneesmiddelen de eierstokken te veel stimuleren, zijn de eierstokken erg gezwollen. Hierdoor lekt vocht in de buik en de borstkas en is sprake van het ovarieel hyperstimulatiesyndroom. OHSS treedt enkel op nadat de eieren vrijkomen uit de eierstok (ovulatie: eisprong).

Risicofactoren van overstimulatie van de eierstokken

Het risico op het ontwikkelen van het ovarieel hyperstimulatiesyndroom verhoogt bij de volgende factoren:

• een groot aantal follikels
• een injectie met humaan choriongonadotrofine (HCG). Het humaan choriongonadotrofine hormoon is een hormoon dat het embryo tijdens de zwangerschap produceert. Dit zwangerschapshormoon is bij een zwangerschapstest in urine of bloed te meten
• een laag lichaamsgewicht in vergelijking met de lichaamslengte (lage BMI)
• een meerlingzwangerschap
• een zeer hoog oestrogeengehalte tijdens vruchtbaarheidsbehandelingen
• het polycysteus ovariumsyndroom (PCOS: hormonale veranderingen)
• jonger dan 35 jaar
• meer dan één dosis HCG na de ovulatie
• migraine (aanvallen van een aura en/of eenzijdige hoofdpijn)
• vorige episodes van OHSS

Risicogroepen

De risicogroepen voor OHSS zijn nauw verwant aan de risicofactoren, maar het is belangrijk om te begrijpen hoe bepaalde groepen vrouwen bijzonder kwetsbaar kunnen zijn voor het ontwikkelen van deze aandoening.

Vrouwen met PCOS

Vrouwen met PCOS worden beschouwd als een van de meest kwetsbare risicogroepen voor OHSS. Door de hormonale onevenwichtigheden bij PCOS kunnen de eierstokken overgevoelig reageren op gonadotropines, wat resulteert in een verhoogd aantal follikels en de ontwikkeling van OHSS.

Jonge vrouwen onder 30 jaar

Zoals eerder vermeld, lopen jonge vrouwen onder de 30 jaar een verhoogd risico op OHSS vanwege hun natuurlijke ovariële respons en hogere kans op het ontwikkelen van een grote hoeveelheid follikels in reactie op hormonale stimulatie.

Vrouwen die meerdere IVF-pogingen ondergaan

Vrouwen die meerdere IVF-pogingen ondergaan, vooral als ze al eerder een overmatige ovariële respons hebben gehad, lopen een verhoogd risico op OHSS. Het succes van eerdere behandelingen kan bijdragen aan het verhogen van de kans op complicaties bij vervolgbehandelingen.

Symptomen

De symptomen van OHSS treden op binnen 24 uur na een onvruchtbaarheidsbehandeling in het kader van IVF, maar kunnen na zeven tot tien dagen ernstig worden. Milde tot ernstige symptomen zijn mogelijk, al vertonen de meeste vrouwen milde symptomen zoals:

• braken
• diarree
• een (snelle) gewichtstoename (in ernstige gevallen tot 4,5 kg op 3 dagen)
• een gezwollen buik (vochtophoping in de buik: ascites)
• een lichte tot matige pijn in de buik die komt en gaat
• een verminderde urineproductie (oligurie)
• ernstige pijn of zwelling in het buikgebied (rond de eierstokken)
• kortademigheid (dyspneu)
• misselijkheid
• vermoeidheid

De eierstokken zijn pijnlijk vergroot tot soms wel een diameter van meer dan 25 cm. De klachten zijn voorts erger wanneer de patiënte lijdt aan een ernstige vorm van het ovarieel hyperstimulatiesyndroom.

Alarmsymptomen

De symptomen van OHSS kunnen variëren van mild tot ernstig. Het is belangrijk om te weten welke symptomen wijzen op een mogelijke ontwikkeling van OHSS, zodat snelle medische interventie kan plaatsvinden.

Milde symptomen

De milde symptomen van OHSS omvatten een opgeblazen gevoel, een vol gevoel in de buik, lichte buikpijn en ongemak, misselijkheid, en lichte vochtretentie in de benen. Deze symptomen komen vaak voor in de vroege stadia van OHSS en verdwijnen meestal na enkele dagen of weken met de juiste behandeling.

Ernstige symptomen

Ernstige symptomen van OHSS zijn onder meer hevige buikpijn, ademhalingsmoeilijkheden, snelle gewichtstoename (meer dan 2-3 kg per dag), ernstige misselijkheid en braken, kortademigheid, en vermoeidheid. Als deze symptomen optreden, moet onmiddellijk medische hulp worden gezocht, omdat ze wijzen op een ernstige vorm van OHSS die ziekenhuisopname kan vereisen.

Langdurige symptomen

In ernstige gevallen kan OHSS leiden tot langdurige symptomen, zoals waterzucht (ascites), nierfalen, bloedstollingsproblemen, of longembolieën. Langdurige opvolging en zorg kunnen nodig zijn om de effecten van ernstige OHSS te beheersen en complicaties te voorkomen.

Diagnose en onderzoeken

Lichamelijk onderzoek

De arts meet de grootte van het buikgebied en controleert de gewichtstoename. Hij bemerkt tevens dat de patiënte pijn heeft onder de navel aan het gebied rond de eierstokken.

Diagnostisch onderzoek
De arts voert nog onderzoeken uit om het ovarieel hyperstimulatiesyndroom te identificeren:

• Een abdominale echografie of transvaginale echografie toont de grootte van de eierstokken
• Een thoraxfoto (röntgenfoto van de borstkas)
• Een bloedonderzoek onthult informatie over de nierfunctie
• Een urineonderzoek onthult informatie over de nierfunctie

Uit deze onderzoeken komt een combinatie van de volgende resultaten in beeld wat wijst op een ovarieel hyperstimulatiesyndroom:

• acuut nierfalen
• ascites
• een longembolie (afsluiting van een slagader in de longen)
• elektrolytafwijkingen zoals hyponatriëmie (verlaagd natriumgehalte in het bloed) en hyperkaliëmie (verhoogd kaliumgehalte in het bloed)
• hemoconcentratie
• het Acute Respiratory Distress Syndrome
• hypercoagulabiliteit (dikker bloed)
• leukocytose (een verhoogd aantal witte bloedcellen)
• pleura-effusie (vochtophoping tussen borstvlies en longvlies) en pericardeffusie (vochtophoping rond het hartzakje)
• trombose (het ontstaan van een deeltje gestold bloed in de bloedvaten)
• verhoogde transaminasewaarden

Differentiële diagnose

Volgende aandoeningen bootsen de reeks van symptomen na van het OHSS en zijn daarom gekend als de differentiële diagnose:

• abdominale sepsis (bloedvergiftiging in de buik)
• appendicitis (ontsteking van het wormvormig aanhangsel van de blindedarm)
• cholecystitis (ontsteking van galblaas met buikpijn, koorts en misselijkheid)
• cysten (abnormaal met vocht gevormde holten in lichaam)
• een buitenbaarmoederlijke zwangerschap
• een gescheurde ovariële cyste (eierstokcyste)
• een hemorragische cyste
• een longembolie
• een ovariumtorsie
• een pericardeffusie
• een pleura-effusie (borstvliesuitstroming)
• een tubo-ovarieel abces (abces in eileiders en eierstokken)
• het acute respiratory distress syndrome
• longoedeem (vocht in de longen door linkerhartfalen)
• ovariumtorsie
• peritonitis (ontsteking van buikvlies door infectie in de buikholte)
• salpingitis (ontsteking van het slijmvlies van de eileiders of salpinges)

Behandeling

Milde symptomen

Een patiënte met milde symptomen heeft geen specifieke behandeling nodig. De aandoening verbetert mogelijk de kansen op een zwangerschap. De pijn kan verlicht worden door het nemen van vrij verkrijgbare pijnstillers. Het is belangrijk om dagelijks minstens tien tot twaalf glazen vocht (met elektrolyten) in te nemen. Cafeïne houdende dranken (cola, koffie) en alcohol zijn uit den boze. Daarnaast weegt de vrouw zich dagelijks om te controleren op merkbare gewichtstoename. Als er gewicht bijkomt, raadpleegt ze onmiddellijk de arts voor een eventuele medische behandeling. Zware inspanningen en geslachtsgemeenschap zijn af te raden. De vrouw mag dagelijks milde inspanningen verrichten, tenzij de arts andere aanbevelingen doet. Ze moet ook voldoende rusten, bij voorkeur met de benen omhoog om het vocht weg te laten vloeien.

Ernstige symptomen

Bij ernstige symptomen, die voorkomen bij ongeveer 1 tot 2% van de patiënten die ovariële stimulatie ondergaan, is ziekenhuisopname vereist. De patiënte krijgt intraveneus (via een ader) vocht toegediend. De arts verwijdert tevens het verzamelde vocht uit de buikholte met behulp van een naald. Een bloedonderzoek is regelmatig nodig om de elektrolytenbalans en andere problemen op te sporen, evenals om te controleren of de patiënte lijdt aan uitdroging (dehydratie). Het dragen van steunkousen en het nemen van antistollingsmedicijnen wordt aanbevolen om bloedstolsels te voorkomen. In sommige gevallen kan chirurgie noodzakelijk zijn.

Prognose

De prognose van ovarieel hyperstimulatiesyndroom (OHSS) hangt af van de ernst van de aandoening, de snelheid van diagnose en de effectiviteit van de behandelingsstrategieën. Hoewel milde gevallen vaak vanzelf verbeteren met minimale interventie, kunnen ernstige gevallen leiden tot complicaties die langdurige medische zorg vereisen. Vroege herkenning en juiste behandeling zijn cruciaal voor een gunstige uitkomst.

Milde gevallen

In milde gevallen van OHSS, waarbij symptomen zoals een opgeblazen gevoel, buikpijn en misselijkheid zich voordoen, is de prognose over het algemeen goed. De meeste vrouwen herstellen volledig zonder blijvende effecten binnen enkele dagen tot weken, vooral wanneer ze nauwlettend worden gemonitord en symptomatisch worden behandeld.

Ernstige gevallen

Ernstige gevallen van OHSS kunnen leiden tot ziekenhuisopname, vooral als er complicaties zoals vochtretentie, ademhalingsmoeilijkheden, nierfalen of bloedstollingsstoornissen optreden. Bij ernstige OHSS kan een intensieve behandeling nodig zijn, waaronder intraveneuze vloeistoftoediening, elektrolytenbalans en, in sommige gevallen, het gebruik van medicijnen om de effecten van het syndroom te verlichten.

Langdurige complicaties

Hoewel de meeste vrouwen herstellen van OHSS zonder langdurige schade, kunnen er bij ernstige gevallen langdurige complicaties optreden. Vrouwen die ernstige OHSS hebben doorgemaakt, kunnen een verhoogd risico hebben op toekomstige vruchtbaarheidsproblemen of andere complicaties bij toekomstige zwangerschappen. Het risico op herhaling van OHSS bij volgende behandelingen is ook verhoogd bij vrouwen die al eens ernstige gevallen hebben gehad.

Beheer van de prognose

Het effectief beheren van OHSS vereist een nauwe samenwerking tussen de patiënt en haar zorgteam. Dit omvat regelmatige opvolging en het zorgvuldig aanpassen van vruchtbaarheidsbehandelingen op basis van de reactie van de eierstokken. Het is van essentieel belang dat artsen en patiënten samen een plan ontwikkelen om de risico's van OHSS bij toekomstige behandelingen te minimaliseren.

Complicaties OHSS

In zeldzame gevallen resulteert OHSS in levensbedreigende complicaties. Deze omvatten:

• ademhalingsproblemen
• bloedstolsels/bloedproppen in grote vaten, meestal in de benen
• de dood (zeer zeldzaam, meestal als gevolg van een hypovolemische shock)
• een ernstige verstoring van de elektrolytenbalans
• een ernstige vochtophoping in de buik of soms borstkas (ascites)
• een miskraam
• elektrolytenstoornissen (natrium, kalium, …)
• het openbreken van een cyste in een eierstok, wat leidt tot ernstige bloedingen
• het verdraaien van een eierstok
• nierfalen

Preventie

Preventie van ovarieel hyperstimulatiesyndroom richt zich op het minimaliseren van het risico van overmatige eierstokreactie bij vruchtbaarheidsbehandelingen. Dit kan door middel van zorgvuldige monitoring, aangepaste medicatiedoseringen en strategieën die de kans op een overmatige reactie verkleinen.

Ongedifferentieerde gonadotropinbehandeling

Een belangrijke preventiestrategie voor OHSS is het gebruik van gedoseerde gonadotropinebehandelingen die speciaal zijn aangepast aan de individuele reactie van de patiënt. Het nauwkeurig afstemmen van de medicatiedoseringen helpt bij het voorkomen van een overmatige eierstokreactie. In sommige gevallen kan het gebruik van een lagere dosis gonadotropinen of het toepassen van alternatieve stimulatietechnieken noodzakelijk zijn.

Monitoring van eierstokreacties

Tijdens vruchtbaarheidsbehandelingen moeten vrouwen zorgvuldig worden gemonitord met behulp van echografie en bloedonderzoek om de respons van de eierstokken op hormonale stimulatie te beoordelen. Regelmatige controle helpt artsen te bepalen of de behandeling moet worden aangepast om het risico op OHSS te verminderen.

Gebruik van GnRH-antagonisten

Het gebruik van GnRH-antagonisten, die de afgifte van luteïniserend hormoon (LH) blokkeren, is een andere preventieve maatregel. Dit voorkomt een te vroege eisprong en verlaagt het risico op OHSS. Door de eisprong te beheersen, kan het aantal rijpe eicellen beter worden gereguleerd en de kans op een te sterke ovariële respons worden verminderd.

Cyclusonderbreking en cryopreservatie

In gevallen waar de risico’s van OHSS hoog zijn, kan een arts besluiten om de cyclus te onderbreken en de eicellen te cryopreservatie (bevriezen) voor later gebruik. Dit biedt de mogelijkheid om de cyclus te beëindigen zonder de risico’s van een verergering van OHSS, en de eicellen kunnen later worden gebruikt in een veilige behandeling.

Vermijden van overmatige follikelstimulatie

Een andere belangrijke preventiemethode is het vermijden van overmatige follikelstimulatie bij vrouwen die een hoge kans hebben om OHSS te ontwikkelen, zoals vrouwen met polycysteus-ovariumsyndroom (PCOS). Artsen kunnen bij deze vrouwen kiezen voor aangepaste behandelingsprotocollen, zoals het gebruik van lagere doses gonadotropinen of het toepassen van een langzamer stijgende dosis.

Herstel na een milde vorm van OHSS

Na een milde vorm van OHSS kan het herstelproces worden versneld door de patiënt voldoende rust en voedingsondersteuning te bieden. Het handhaven van een evenwichtig voedingspatroon, rijk aan eiwitten en natriumbeperkingen, kan helpen bij het verminderen van vochtophoping in het lichaam. Verder is het belangrijk dat de patiënt in de herstelperiode regelmatig wordt gecontroleerd op tekenen van verergering van de symptomen.

Met de juiste preventieve strategieën kan het risico op het ontwikkelen van ovarieel hyperstimulatiesyndroom aanzienlijk worden verminderd, waardoor vrouwen een veilige en succesvolle vruchtbaarheidsbehandeling kunnen ondergaan. Het is essentieel dat artsen en patiënten goed geïnformeerd zijn over de risico’s en symptomen van OHSS, evenals de beschikbare preventiemethoden om de kans op ernstige complicaties te minimaliseren.

Lees verder

• Eierstokcysten (cysten in eierstok): Soorten en symptomen
• Eierstokkanker: Kanker in eierstokken met weinig symptomen
• Eierstokpijn: Oorzaken van pijn aan eierstok of eierstokken
• Eierstoktumoren: Typen en symptomen van tumor op eierstokken
• Polycysteus ovarium syndroom: Hormonale onevenwichtigheden