Hyperkaliëmie: Verhoogd kaliumgehalte in het bloed

Hyperkaliëmie ontstaat wanneer het kaliumgehalte in het bloed hoger is dan normaal. Hoewel acute hyperkaliëmie soms kan optreden na zware lichamelijke inspanning zonder pathologische betekenis, is een verhoogd kaliumgehalte in andere situaties vaak het gevolg van een verhoogde afgifte uit cellen of een verminderde uitscheiding van kalium. De meest voorkomende oorzaken zijn nierinsufficiëntie door verschillende aandoeningen en medicatie die de kaliumuitscheiding belemmert. Patiënten met milde hyperkaliëmie hebben vaak geen symptomen, maar in ernstige gevallen kunnen levensbedreigende hartritmestoornissen optreden. Behandeling van hyperkaliëmie vereist vaak aanpassingen in medicatie en voeding.

• Kalium en de functie ervan in het lichaam
• Epidemiologie
• Mechanisme van hyperkaliëmie
• Oorzaken van verhoogd kaliumgehalte in het bloed
• Risicofactoren
• Risicogroepen
• Symptomen: Onregelmatige hartslag (hartritmestoornissen)
• Alarmsymptomen
• Diagnose en onderzoeken
• Behandeling via voeding en medicatie
• Prognose
• Complicaties
• Preventie

Kalium en de functie ervan in het lichaam

Kalium is een essentieel mineraal en elektrolyt dat speelt bij verschillende belangrijke lichaamsfuncties, vooral in de zenuw- en spiercellen. Het is noodzakelijk voor het behoud van de osmotische balans, het reguleren van de zenuwimpulsen en het handhaven van de hartfunctie. Het lichaam heeft kalium nodig om zenuwsignalen efficiënt te kunnen overbrengen, spiercontracties te ondersteunen en de vochtbalans te behouden. De meeste kaliumvoorraden bevinden zich binnen de cellen van het lichaam, waarbij slechts een klein percentage zich in het bloed bevindt.

Functie van kalium in het zenuwstelsel

Kalium is cruciaal voor het functioneren van zenuwcellen en het uitvoeren van zenuwimpulsen. Het helpt bij de overdracht van elektrische signalen langs zenuwvezels, wat essentieel is voor het aansteken van spiercontracties, inclusief die van het hart. Zonder voldoende kalium kan het zenuwstelsel niet goed functioneren, wat kan leiden tot spierzwakte, vermoeidheid of zelfs verlamming.

Functie van kalium in het hart

Kalium speelt een fundamentele rol in de regulatie van de hartslag. Het helpt de elektrische signalen die de hartspier aansteken, te stabiliseren en zorgt ervoor dat het hart op een regelmatig tempo klopt. Een onbalans in kalium kan leiden tot ernstige hartritmestoornissen, waaronder tachycardie of bradycardie, en kan in extreme gevallen zelfs levensbedreigend zijn.

Kalium en het evenwicht van lichaamsvloeistoffen

Kalium is essentieel voor het handhaven van de juiste balans van lichaamsvloeistoffen. Het werkt samen met natrium om de osmotische druk in de cellen en het extracellulaire vocht te reguleren. Dit helpt bij de controle van de bloeddruk en voorkomt overmatige vochtophoping in weefsels, wat kan leiden tot oedeem.

Epidemiologie

Hyperkaliëmie komt relatief vaak voor in de algemene bevolking, vooral bij oudere patiënten en mensen met chronische nierziekten. De prevalentie van hyperkaliëmie is hoger bij patiënten die diuretica gebruiken, die een kaliumspiegelverstorende werking kunnen hebben. Het wordt vaak geassocieerd met ernstige aandoeningen die de nierfunctie aantasten of de celdeling verstoren.

Prevalentie en incidentie

Hyperkaliëmie komt in verschillende vormen voor, afhankelijk van de oorzaak en de mate van verhoogde kaliumspiegels. De prevalentie is hoger bij ouderen, vooral degenen die bepaalde medicaties gebruiken, zoals ACE-remmers of kaliumsparende diuretica. Ongeveer 1 op de 10 patiënten met chronische nierziekten ontwikkelt hyperkaliëmie, en dit komt vaak voor bij ziekenhuispatiënten die acuut nierfalen ervaren.

Regionale variatie in prevalentie

De prevalentie van hyperkaliëmie varieert sterk tussen verschillende regio's, afhankelijk van het niveau van medische zorg en de prevalentie van aandoeningen zoals diabetes en hypertensie. In ontwikkelde landen, waar chronische nierziekten en het gebruik van medicatie prevaleren, is de incidentie van hyperkaliëmie meestal hoger dan in ontwikkelingslanden.

Mechanisme van hyperkaliëmie

Het mechanisme achter hyperkaliëmie is gerelateerd aan een verstoring van de normale balans tussen kalium in de cellen en kalium in het bloed. Normaal gesproken bevindt het grootste deel van het kalium zich binnen de cellen, en wordt een klein percentage in het bloedplasma aangetroffen. Verstoringen in dit evenwicht kunnen leiden tot een abnormale ophoping van kalium in het bloed.

Verminderde uitscheiding via de nieren

De nieren spelen een belangrijke rol in het uitscheiden van overtollig kalium. Wanneer de nieren niet goed functioneren, bijvoorbeeld bij chronisch nierfalen, kan de uitscheiding van kalium verminderen, wat leidt tot verhoogde bloedkaliumspiegels. Medicijnen die de nierfunctie beïnvloeden, zoals ACE-remmers, kunnen dit mechanisme versterken.

Verstoring van de cellulaire kaliumbalans

Bij acute aandoeningen, zoals trauma, brandwonden of hemolyse, kunnen cellen beschadigd raken, wat leidt tot de afgifte van kalium in het bloed. Dit veroorzaakt een plotselinge stijging van het kaliumgehalte in het bloed, wat leidt tot hyperkaliëmie. Bij aandoeningen zoals sepsis kan de afgifte van kalium uit de cellen ook worden beïnvloed door de systemische ontstekingsreactie.

Oorzaken van verhoogd kaliumgehalte in het bloed

Kalium is essentieel voor een goede celwerking en wordt via voeding in het lichaam opgenomen. De nieren verwijderen overtollig kalium via de urine om een evenwichtige balans te behouden. Wanneer de nieren niet goed functioneren, kunnen ze het kalium niet effectief uitscheiden, waardoor het kaliumgehalte in het bloed stijgt. Deze ophoping kan worden veroorzaakt door verschillende aandoeningen en medicatie.

Aandoeningen

De volgende aandoeningen kunnen leiden tot hyperkaliëmie:

• Acidose (verhoogde zuurgraad van het bloed)
• Hemolytische anemie (afbraak van bloedcellen)
• Brandwonden over grote delen van het lichaam
• De ziekte van Addison (onvoldoende hormoonproductie door de bijnieren)
• Diabetes mellitus (suikerziekte) en diabetische ketoacidose
• Ernstige maag- of darmbloedingen
• Het Gordon-syndroom
• Het Mainzer-Saldino-syndroom (afwijkingen van nieren, ogen en skelet)
• Ovarieel hyperstimulatiesyndroom (overstimulatie van de eierstokken)
• Klierkoorts
• Leukemie
• Nierfalen
• Rhabdomyolyse (afbraak van spierweefsel)
• Schade aan spieren en cellen door straatdrugs, alcoholmisbruik, onbehandelde aanvallen, chirurgie, kneuzingen, trauma’s of bepaalde infecties
• Trombocytose (verhoogd aantal bloedplaatjes)
• Tumoren

Medicatie
Bepaalde geneesmiddelen kunnen hyperkaliëmie veroorzaken. Medicijnen die vaak worden geassocieerd met een verhoogd kaliumgehalte zijn:

• Antibiotica zoals penicilline en trimethoprim
• Azoolantimycotica voor de behandeling van vaginale schimmelinfecties en andere schimmelinfecties
• Bloeddrukverlagende geneesmiddelen, zoals angiotensine-omzettend enzymremmers (ACE-remmers), angiotensine-receptorblokkers en bètablokkers
• Bloedverdunners zoals heparine
• Chemotherapie (bepaalde vormen)
• Kaliumsparende diuretica, zoals triamtereen, amiloride (Midamor) en spironolacton (Aldactone)
• Kaliumsupplementen of zoutvervangers
• Kruidensupplementen zoals lelietje-van-dalen, Siberische ginseng, meidoornbessen, of preparaten van gedroogde paddenhuid of gif (bufo, chan su, senso)
• Niet-steroïde anti-inflammatoire geneesmiddelen (NSAID’s)

Risicofactoren

Verschillende risicofactoren kunnen het risico op hyperkaliëmie verhogen, vooral in combinatie met andere onderliggende gezondheidsproblemen. Risicofactoren zijn vaak te herleiden naar aandoeningen die de nierfunctie beïnvloeden of die de kaliumhuishouding verstoren.

Chronische nierziekte

Chronische nierziekte is de belangrijkste risicofactor voor hyperkaliëmie. Wanneer de nieren niet goed werken, kan het kalium zich ophopen in het bloed, wat leidt tot hyperkaliëmie. Dit komt vaak voor bij patiënten met diabetische nefropathie of hypertensieve nefropathie.

Medicatiegebruik

Bepaalde medicijnen, zoals kaliumsparende diuretica, ACE-remmers, en angiotensine-II-receptorantagonisten, kunnen bijdragen aan de ontwikkeling van hyperkaliëmie. Deze medicijnen beïnvloeden de kaliumuitscheiding in de nieren, waardoor het kaliumgehalte in het bloed kan toenemen.

Risicogroepen

Er zijn specifieke risicogroepen die vatbaarder zijn voor het ontwikkelen van hyperkaliëmie, waaronder ouderen, patiënten met chronische nierziekten en patiënten die bepaalde medicijnen gebruiken. Het is essentieel om de gezondheidsstatus van deze patiënten regelmatig te controleren om ernstige complicaties te voorkomen.

Ouderen

Ouderen hebben een verhoogd risico op het ontwikkelen van hyperkaliëmie, vooral als ze medicatie gebruiken die de nierfunctie beïnvloedt. Het is belangrijk dat ouderen regelmatig hun kaliumgehalte laten controleren, vooral als ze diuretica of bloeddrukmedicatie gebruiken.

Patiënten met diabetes

Patiënten met diabetes, vooral diegenen met chronische nierziekte als gevolg van hun diabetes, lopen een groter risico op hyperkaliëmie. Het beheersen van hun bloedsuikerspiegel en het nauwlettend volgen van hun nierfunctie kan helpen het risico op hyperkaliëmie te verminderen.

Symptomen: Onregelmatige hartslag (hartritmestoornissen)

Hyperkaliëmie kan soms asymptomatisch zijn. Wanneer symptomen optreden, kunnen ze bestaan uit misselijkheid, spierzwakte, en een langzame, zwakke of onregelmatige hartslag (hartritmestoornissen). In ernstige gevallen kan de patiënt bewusteloos raken bij een te langzame hartslag (bradycardie) of zelfs een hartstilstand ervaren.

Alarmsymptomen

Hyperkaliëmie kan ernstige symptomen veroorzaken, waaronder hartritmestoornissen, spierzwakte, en in ernstige gevallen, hartstilstand. Het is belangrijk om alarmsymptomen te herkennen, zodat snel medische hulp kan worden ingeschakeld.

Hartritmestoornissen

Een van de meest zorgwekkende symptomen van hyperkaliëmie is het optreden van hartritmestoornissen. Hoge kaliumspiegels kunnen de normale elektrische geleiding van het hart verstoren, wat leidt tot levensbedreigende aritmieën zoals ventriculaire fibrillatie of asystolie.

Spierzwakte en verlamming

Spierzwakte of verlamming kunnen optreden bij hyperkaliëmie als gevolg van de invloed van kalium op de spiercontractie. Dit kan in ernst variëren van lichte zwakte tot volledige verlamming van de ledematen.

Diagnose en onderzoeken

Lichamelijk onderzoek

Hyperkaliëmie is niet altijd eenvoudig te diagnosticeren, omdat de symptomen vaak mild zijn en op andere aandoeningen kunnen wijzen. De arts voert een lichamelijk onderzoek uit en luistert met een stethoscoop naar de hartslagen, een procedure die bekend staat als auscultatie. Verder wordt informatie verzameld over medicatie, kruiden, vitaminen, en supplementen, evenals over bestaande aandoeningen.

Diagnostisch onderzoek
Om hyperkaliëmie te bevestigen, kan de arts een bloedonderzoek uitvoeren om het kaliumgehalte te meten. Een elektrocardiografie (hartfilmpje) kan ook noodzakelijk zijn. Regelmatig bloedonderzoek is aan te raden in de volgende situaties:

• Bij chronische nierziekte
• Bij het gebruik van geneesmiddelen voor hart- en vaatziekten of hoge bloeddruk (hypertensie)
• Bij het gebruik van zoutvervangers
• Bij het gebruik van kaliumsupplementen

Resultaten kaliumgehalte in het bloed

Normale resultaten
Het normale kaliumgehalte in het bloed ligt tussen 3,6 en 5,2 millimol per liter (mmol/L).

Milde hyperkaliëmie
Een kaliumconcentratie tussen 5,1 en 6,0 mmol/L wordt beschouwd als milde hyperkaliëmie.

Matige hyperkaliëmie
Bij een kaliumgehalte van 6,1 tot 7,0 mmol/L spreken artsen van matige hyperkaliëmie.

Ernstige hyperkaliëmie
Kaliumwaarden boven de 7 mmol/L duiden op ernstige hyperkaliëmie. Een kaliumgehalte hoger dan 7,0 mmol/L is gevaarlijk en vereist onmiddellijke behandeling.

Behandeling via voeding en medicatie

Ziekenhuis

Bij zeer hoge kaliumgehaltes of een ernstige gezondheidssituatie krijgt de patiënt spoedbehandeling. Dit kan omvatten:

• Intraveneuze toediening van calcium om de effecten van verhoogd kalium op spieren en hart te verminderen
• Intraveneuze toediening van glucose en insuline om het kaliumgehalte te verlagen
• Nierdialyse bij verminderde nierfunctie
• Geneesmiddelen die kalium uit de darmen verwijderen voordat het wordt geabsorbeerd
• Natriumbicarbonaat bij hyperkaliëmie als gevolg van acidose
• Diuretica (plaspillen) indien nodig

Het is cruciaal dat patiënten hun medicatie nauwkeurig volgen en niet stoppen zonder medisch advies.

Voeding
Voedingsaanpassingen kunnen zowel preventief als therapeutisch bijdragen aan de behandeling van hyperkaliëmie. Overweeg de volgende tips:

• Beperk of vermijd asperges, avocado's, aardappelen, tomaten en tomatensaus, pompoen en gekookte spinazie
• Beperk sinaasappels en jus d'orange, nectarines, kiwi's, rozijnen, bananen, meloen, honingdauw, pruimen en andere gedroogde vruchten
• Gebruik geen zoutvervangers bij een zoutarm dieet

Medicatie

Bij een niet-dringende behandeling kan het nodig zijn om kaliumsupplementen te verminderen of te stoppen. De arts kan ook alle gebruikte medicijnen, vitaminen, supplementen en kruiden herzien en zo nodig alternatieve behandelingen voorstellen.

Prognose

De prognose bij hyperkaliëmie hangt sterk af van de onderliggende oorzaak, de ernst van de aandoening, en de snelheid van interventie. Bij tijdige diagnose en adequate behandeling kunnen veel patiënten volledig herstellen zonder blijvende gevolgen. Als hyperkaliëmie echter niet snel en effectief wordt behandeld, kan dit leiden tot ernstige complicaties zoals hartritmestoornissen of hartstilstand. Patiënten met chronische nieraandoeningen of ernstige aandoeningen die hyperkaliëmie veroorzaken, kunnen een verhoogd risico op herhaalde episodes en langdurige gezondheidsproblemen hebben. Regelmatige opvolging en controle zijn cruciaal om herhaling te voorkomen en om de algehele gezondheid te monitoren.

Complicaties

Hyperkaliëmie kan leiden tot ernstige en soms levensbedreigende complicaties, waaronder:

• Hartritmestoornissen: Verhoogd kalium kan de elektrische activiteit van het hart verstoren, wat leidt tot onregelmatige hartslagen of zelfs hartstilstand.
• Spierzwakte: Hoge kaliumspiegels kunnen spierzwakte of verlamming veroorzaken door de invloed op de neuromusculaire functie.
• Nierfalen: Aanhoudende hyperkaliëmie kan de nieren verder beschadigen, vooral bij patiënten met reeds bestaande nierproblemen.
• Acidose: Hyperkaliëmie kan bijdragen aan een verstoord zuur-base-evenwicht in het lichaam, wat de algehele gezondheid kan beïnvloeden.

Preventie

Preventieve maatregelen voor hyperkaliëmie richten zich op het voorkomen van de oorzaken en het beheren van risicofactoren:

• Gezonde nierfunctie: Zorg voor goede niergezondheid door een gezond dieet, voldoende hydratatie en het vermijden van overmatige zout- en kaliuminname.
• Medicatiebeheer: Wees voorzichtig met medicatie die hyperkaliëmie kan veroorzaken. Overleg regelmatig met een arts over het gebruik van kaliumsparende diuretica en andere risicovolle medicijnen.
• Voeding: Volg dieetadviezen om kaliuminname te reguleren, vooral als je een risico op hyperkaliëmie hebt. Beperk voedingsmiddelen die rijk zijn aan kalium indien aanbevolen door een arts.
• Regelmatige controle: Laat regelmatig bloedonderzoek uitvoeren om kaliumspiegels en nierfunctie te monitoren, vooral als je risico loopt door bestaande aandoeningen of medicatiegebruik.