Cyste: Abnormaal gevormde zakvormige holte in lichaam

Een cyste (cystis) is een vaak goedaardige, blaas- of zakvormige holte met vloeibare, stroperige of taaie inhoud. Deze abnormaal gevormde ‘zakjes’ kunnen zich vrijwel overal in het lichaam bevinden. Veel cysten zijn asymptomatisch, maar sommige kunnen voelbaar en pijnlijk zijn. In zeldzame gevallen kunnen cysten kwaadaardige cellen bevatten. Medische behandeling is niet altijd nodig, maar soms kan het noodzakelijk zijn om de cyste te laten verwijderen of het vocht weg te laten zuigen. Over het algemeen zijn de vooruitzichten voor de meeste patiënten met cysten uitstekend.

• Terminologie: Cyste versus abces
• Oorzaken van abnormaal gevormde zakvormige holtes in het lichaam
• Soorten cysten
• Locatie
• Symptomen
• Geen of weinig symptomen
• Gevaarlijke cysten
• Diagnose en onderzoeken
• Behandeling
• Prognose
• Complicaties van cysten
• Preventie van cysten

Terminologie: Cyste versus abces

Een cyste is geen normaal onderdeel van het weefsel waarin het zich bevindt. Het heeft een duidelijk omschreven membraan, de cystewand, dat het scheidt van het omliggende weefsel. Wanneer de holte gevuld is met pus, wordt gesproken van een abces, niet van een cyste. Een abces ontstaat meestal in een reeds bestaande holte in het lichaam, terwijl cysten zich ook in normale weefsels kunnen vormen.

Oorzaken van abnormaal gevormde zakvormige holtes in het lichaam

Cysten zijn zakvormige holtes gevuld met vocht die ontstaan door abnormale weefselgroei of verstoppingen. De meeste cysten zijn goedaardig en ontstaan door verstoppingen in de natuurlijke afwateringssystemen van het lichaam. Sommige cysten kunnen echter deel uitmaken van een tumor en zijn mogelijk kwaadaardig. Voorbeelden van dergelijke cysten zijn keratocysten en dermoïdcysten.

Oorzaken van cysten kunnen zijn:

• cellulaire afwijkingen
• chronische ontstekingsaandoeningen
• blokkades in lichaamseigen afwateringskanalen
• embryonale ontwikkelingsfouten
• genetische oorzaken
• infecties
• parasieten
• tumoren
• verstoppingen van kanalen die leiden tot vloeistofopbouw
• verwondingen

Soorten cysten

Er zijn honderden soorten cysten, waarvan de meest bekende zijn:

• aneurysmatische botcyste: een holte in het bot gevuld met bloedvaten
• arachnoïdale cyste: een cyste gevuld met hersenvocht, gelegen tussen het spinnenwebvlies in de hersenen
• atheroomcyste: goedaardige cyste door schade aan de huid
• Baker’s cyste: ophoping van gewrichtsvloeistof in de knieholte
• borstcyste: een vloeistofgevulde zak in de borst
• branchiogene cyste: aangeboren cyste in het halsgebied, soms met fistel
• colloïd cyste: cyste in de hersenen met gelatineachtig materiaal
• conjunctivale cysten: met vloeistof gevulde cysten op of onder de conjunctiva (oogbindvlies)
• dacryops: goedaardige cyste in de traanklier (traankliercyste)
• dentogene cyste: pathologische holten in de onder- en/of bovenkaak, bekleed met epitheel van de gebitselementen en gevuld met vocht of brij
• dermoïdcyste: abnormale groei in de opperhuid, haarfollikels en talgklieren (zoals in en rond het oog)
• echinokokkose: cysten door infectie met lintworm
• eruptiecyste: met bloed gevulde cyste aan de occlusale zijde van doorbrekende (melk)gebitselementen
• keratocyste: aangeboren cyste in het mediastinum (ruimte tussen de longen), gevuld met heldere vloeistof
• levercyste: dunwandige cysten in de lever gevuld met vloeistof, vaak gepaard met buikpijn, schouderpijn en een vol gevoel
• lumbale synoviale cyste: cyste in de wervelkolom die symptomen van spinale stenose veroorzaakt
• maxillaire cyste: cysten in het bovenkaakgebied (sinussen)
• nabothische cyste (ovula nabothi): met slijm gevulde cyste op het oppervlak van de baarmoederhals
• niercyste: cysten in de nieren; sommige cysten zijn aangeboren, zoals bij polycystische nierziekte
• oorcysten: goedaardige cysten in het oor
• ovariumcyste / ovariaalcyste / eierstokcyste: vloeistofopbouw binnen of op het oppervlak van een eierstok (ook wel adnexale cyste genoemd)
• pancreascyste: zakvormige holtes gevuld met vloeistof in de alvleesklier; vaak aangeduid als ‘pseudocysten’
• perianale of pilonidale cyste: cyste die gewoonlijk huidafval bevat, vaak rond het staartbeentje, de bilspleet of de anus, kan leiden tot pijn aan het stuitje
• pericardiale cyste: cysten rondom het hartzakje
• pineale cyste: met vloeistof gevulde holte in de pineale klier van de hersenen
• polycysteus ovarium syndroom: vergrote eierstokken door hormonale veranderingen
• schildkliercyste: met vloeistof of hard materiaal gevulde cyste in de schildklier
• sinuscyste: abnormale weefselgroei, meestal nabij de sinussen
• slijmvliescyste: een dun zakje met heldere vloeistof op de lippen, mond of andere delen van het lichaam
• Tarlov cyste: met vloeistof gevulde zakjes aan de basis van de ruggengraat
• testiculaire cyste: met vloeistof gevulde cysten in de testikels

Locatie

Cysten kunnen zich in vrijwel elk type lichaamsweefsel bevinden, maar komen vooral voor in de huid, de nieren, de borst en de eierstokken. Andere plaatsen waar cysten kunnen voorkomen zijn:

• alvleesklier (pancreas)
• baarmoeder
• baarmoederhals
• bijholte
• blaas
• borstbeen
• darmen
• eileider
• enkel
• hals
• hersenen
• hoofd
• keel
• kin
• knie, knieholte, boven de knie
• lever
• mond
• nek
• onderrug
• oor
• rug
• tandvlees
• vagina
• voet
• wang

Symptomen

Geen of weinig symptomen

Veel goedaardige cysten veroorzaken geen of weinig symptomen en worden vaak niet opgemerkt. Ze kunnen soms echter voelbaar en/of zichtbaar zijn als een bultje of knobbeltje (huidknobbeltje). Cysten veroorzaken zelden pijn, hoewel borstcysten en ontstoken cysten een uitzondering kunnen vormen. Ook kunnen cysten symptomen veroorzaken die verband houden met het orgaan waarin ze zich bevinden, zoals hoofdpijn bij een cyste in de hersenen. De grootte van cysten varieert van microscopisch klein tot zo groot dat ze problemen met organen kunnen veroorzaken.

Gevaarlijke cysten

Cysten zijn zelden gevaarlijk, maar kunnen problemen veroorzaken afhankelijk van hun grootte en locatie. Ze kunnen druk uitoefenen op nabijgelegen structuren en weefsels. Daarnaast kan een cyste in een orgaan het risico verhogen op kanker in hetzelfde orgaan. Hoewel cysten meestal goedaardig zijn, kunnen ze in zeldzame gevallen kwaadaardige cellen bevatten en zo ontaarden in kanker. Bijvoorbeeld, sommige pancreascysten kunnen leiden tot pancreaskanker, en ovariumcysten kunnen bijdragen aan eierstokkanker.

Diagnose en onderzoeken

De diagnose van cysten wordt gesteld door middel van palpatie (betasten), een echografie, een röntgenfoto, een CT-scan, een MRI-scan en indien nodig een naaldbiopsie.

Behandeling

Medische behandeling
De behandeling van een cyste hangt af van de locatie, de grootte, de symptomen en de algemene gezondheid van de patiënt. Veel cysten, zoals niercysten en borstcysten, hebben geen behandeling nodig. Als de cyste symptomen veroorzaakt of zich in een gevoelige locatie bevindt, kan de arts besluiten het materiaal uit de cyste te verwijderen via naaldaspiratie (vochtopzuiging). In sommige gevallen kan een chirurgische verwijdering van de cyste noodzakelijk zijn.

Thuisbehandeling
Het is niet aanbevolen om zelf aan een cyste te knijpen, omdat dit kan leiden tot verergering van de onderliggende oorzaak of infectie. Topische behandelingen zoals theeboomolie, aloë vera of ricinusolie kunnen soms helpen, maar het is belangrijk eerst een arts te raadplegen voordat deze huismiddeltjes worden toegepast.

Prognose

De prognose van een cyste hangt af van de oorzaak en grootte van de cyste. De meeste cysten zijn klein en goedaardig en vereisen geen behandeling, met een uitstekende prognose. Cysten die verband houden met infecties, maligne cellen, of die groot zijn, vereisen nauwlettende opvolging door een arts. Soms kan een operatie of aspiratie nodig zijn om symptomen te verlichten of de cyste te verwijderen. Cysten kunnen terugkeren, vooral als alleen de inhoud is verwijderd zonder de cystevorm of -bekleding te verwijderen, of door de onderliggende oorzaken.

Complicaties van cysten

Infectie
Cysten kunnen geïnfecteerd raken, wat leidt tot ontsteking, pijn, en zwelling. Een geïnfecteerde cyste kan pus produceren en vereisen mogelijk antibiotische behandeling.

Pijn
Hoewel veel cysten geen pijn veroorzaken, kunnen sommige cysten pijn doen, vooral als ze druk uitoefenen op omliggende weefsels of organen. Dit kan vooral het geval zijn bij borstcysten en bij cysten die ontstoken of gebarsten zijn.

Druk op nabijgelegen structuren
Grote cysten kunnen druk uitoefenen op omliggende structuren, zoals organen en zenuwen. Dit kan leiden tot symptomen zoals pijn, ongemak, of functionele beperkingen van de aangetaste organen.

Verstoring van organen
Cysten in vitale organen zoals de lever, nieren, of hersenen kunnen de normale functie van deze organen verstoren. Dit kan leiden tot symptomen zoals buikpijn, schouderpijn, of neurologische symptomen, afhankelijk van de locatie.

Kwaadaardigheid
In zeldzame gevallen kunnen cysten kwaadaardige cellen bevatten of ontaarden in kanker. Voorbeelden zijn sommige ovariumcysten die kunnen bijdragen aan eierstokkanker en pancreascysten die kunnen leiden tot pancreaskanker.

Terugkeer
Na behandeling kunnen cysten soms terugkeren, vooral als alleen de inhoud is verwijderd zonder de cystevorm of -bekleding te verwijderen. Terugkerende cysten kunnen opnieuw problemen veroorzaken en mogelijk verdere behandeling vereisen.

Preventie van cysten

De meeste cysten zijn niet te voorkomen. Het voorkomen van infecties en het beheersen van genetische aandoeningen kunnen helpen om bepaalde cysten te voorkomen. Regelmatige medische controles kunnen bijdragen aan vroege opsporing en behandeling van cysten.

Lees verder

• Atheroomcyste: Goedaardige cyste door schade aan huid
• Botcysten: Met vloeistof gevulde gebieden in bot
• Goedaardige oorcysten: Soms pijn en voorts geen symptomen
• Levercysten: Buikpijn, schouderpijn en vol gevoel bij cyste
• Longcysten: Oorzaken van cysten in de longen