Hormoonstelsel onder de loep – de alvleesklier (pancreas)

De alvleesklier is een bijzonder orgaan. Enerzijds is de pancreas belangrijk om de spijsvertering goed te laten verlopen, anderzijds zorgt de hormoonfunctie ervoor dat het bloedsuikergehalte op peil blijft, zowel in rust als bij inspanning. De glucosehuishouding is een ingewikkeld proces waarin ook de bijnieren een grote rol spelen door de productie van adrenaline. Zodra de grenswaarde van de glucosespiegel in het bloed wordt bereikt, gaan de nieren glucose uitscheiden. Dat wordt de nierdrempel genoemd en is belangrijk bij het diagnosticeren van suikerziekte (diabetes). In dit complexe proces vervult de alvleesklier een spilfunctie.

Inhoud

• Dubbele functie van de alvleesklier
• Eilandjes van Langerhans
• Alfa-cellen
• Bèta-cellen
• Endocriene functie
• Insuline, glycogeen en adrenaline
• Hypoglykemie en hyperglykemie
• Diabetes (suikerziekte)

Dubbele functie van de alvleesklier

De alvleesklier (pancreas) loopt aan een uiteinde taps toe en bevindt zich dwars en links in de buikholte, enigszins verstopt achter de maag. De pancreaskwabjes maken alvleeskliersap aan dat in de twaalfvingerige darm wordt uitgescheiden, zoals natriumbicarbonaat, lipase, trypsine en amylase. Het betreft enzymen die belangrijk zijn voor een goed verloop van de spijsvertering, zoals de afbraak van koolhydraten, vetten en eiwitten. Dit wordt de exocriene functie van de alvleesklier genoemd.

Insuline en glucagon
Bepaalde celgroepen in de pancreas produceren hormonen. Deze eilandjes van Langerhans, genoemd naar de ontdekker ervan, maken de hormonen insuline en glucagon aan, twee belangrijke stoffen die een regulerende functie vervullen in de glucosehuishouding.

Eilandjes van Langerhans

De bovengenoemde cellenclusters in de alvleesklier bestaan uit twee soorten en hebben tegengestelde functies:

Alfa-cellen

Alfa-cellen produceren het hormoon glucagon, dat er mede voor zorgt dat glycogeen wordt omgezet in glucose zodra het lichaam daar om vraagt, bijvoorbeeld bij inspanning, zoals sportactiviteiten.

Bèta-cellen

Deze cellen maken insuline aan. Dit hormoon zet glucose om in glycogeen, dat voor later gebruik in de lever en spieren wordt opgeslagen.

Endocriene functie

Dat de alvleesklier ook een endocriene functie heeft, wil zeggen dat de geproduceerde stoffen rechtstreeks in het bloed worden uitgescheiden, in tegenstelling tot de spijsverteringssappen (exocriene functie).

Insuline, glycogeen en adrenaline

De met de voeding opgenomen koolhydraten worden in het spijsverteringskanaal afgebroken tot enkelvoudige suikers, zoals glucose en fructose. Dat gebeurt zowel in de mondholte, met behulp van speeksel, als in de dunne darm. Het in de alvleesklier aangemaakte amylase breekt de meervoudige koolhydraten af, waaronder zetmeel. De in het bloed opgenomen enkelvoudige suikers worden als glycogeen opgeslagen in de spieren en lever. Zodra de glucosespiegel daalt, wordt het glycogeen weer afgebroken tot glucose, dat nodig is voor de celstofwisseling (verbranding).

Wisselwerking
Deze wisselwerking staat onder invloed van zowel insuline, die glucose transformeert in glycogeen, als glucagon dat juist het omgekeerde bewerkstelligt. In het laatstgenoemde geval speelt ook adrenaline een rol, dat in de bijnieren wordt aangemaakt. Een typisch voorbeeld is de schrikreactie, waarbij adrenaline vrijkomt dat samen met glucagon het glycogeen omzet in glucose, zodat het bloedsuikergehalte snel kan stijgen (vecht- of vluchtreactie). Ook (chronische) stress heeft dat effect. De bloedsuikerspiegel is dan hoger dan normaal.

Hypoglykemie en hyperglykemie

Dankzij de wisselwerking van insuline, glucagon en adrenaline blijft het bloedsuikergehalte stabiel. De glucosespiegel wordt dan niet te laag of te hoog. Bij gezonde mensen zullen de schommelingen binnen aanvaardbare grenzen blijven. Het begrip nierdrempel wil zeggen dat de grenswaarde van bijvoorbeeld glucose overschreden wordt waardoor de nieren glucose gaan uitscheiden. Dat gebeurt doorgaans alleen na een zeer copieuze en koolhydraatrijke maaltijd.

Hoge en lage glucosewaarden
Als de glucosespiegel boven een bepaalde waarde uitstijgt, ontstaat er hyperglykemie. Een te laag bloedsuikergehalte wordt hypoglykemie genoemd. Normaliter zullen de bovengenoemde eilandjes van Langerhans meteen reageren en insuline of glucagon produceren die de bloedsuikerspiegel stabiliseren. Te hoge of te lage glucosewaarden zijn bij gezonde mensen dus nooit structureel... tenzij er sprake is van een onbehandelde diabetes mellitus.

Diabetes (suikerziekte)

Bij suikerziekte (diabetes) spelen veel factoren een rol in de verstoorde glucosehuishouding. Enerzijds speelt mee dat in de alvleesklier de eilandjes van Langerhans te weinig insuline aanmaken, anderzijds is ook de suikerverbranding in de lichaamscellen niet adequaat. Daardoor verbrandt het lichaam meer vet dan normaal en ontstaan er bijproducten, zoals aceton en acetylazijnzuur, waardoor de zuurgraad van het bloed hoger wordt (acidose).

Leefstijl
Zo zijn er nog meer oorzakelijke factoren bij het ontstaan van diabetes. Van voedselintolerantie tot erfelijke aspecten, leefstijlfactoren (diabetes II) en immuniteitsproblemen, waarbij het afweersysteem de eilandjes van Langerhans (insulineproductie) niet tolereert. De behandeling van diabetes bestaat kortom uit het creëren van een (wankel) evenwicht dat met onder andere het juiste dieet en de toediening van insuline enigszins gewaarborgd blijft.

Lees verder

• Hormoonstelsel onder de loep – de hypofyse
• Spijsvertering onder de loep – de alvleesklier (pancreas)
• Eerste hulp bij hypoglykemie en hyperglykemie
• Metformine bij suikerziekte (diabetes type 2)
• Suikerziekte (diabetes mellitus 1 en 2) door de eeuwen heen