De fysieke dood – lijkvlekken en circulatievlekken

De dood treedt in zodra alle functies van de vitale organen, zoals het hart en de hersenen, op onomkeerbare wijze zijn uitgevallen. Het vaststellen van de dood maakt deel uit van de thanatologie, ofwel de leer van de doodsverschijnselen, hoewel deze tak van wetenschap veel breder is dan deze definitie doet vermoeden. Ook speelt thanatologie een belangrijke rol in de gerechtelijke geneeskunde. Er zijn tal van fysieke kenmerken die de dood aankondigen. Lijkvlekken zijn in de regel blauwrode tot paarsrode markeringen op het lichaam. Ze vormen een van de verschijnselen die vlak na de dood ontstaan. Vaak worden circulatievlekken vóór het overlijden voor lijkvlekken aangezien. Hoewel de markeringen op elkaar kunnen lijken, ontstaan circulatievlekken in de terminale fase, doorgaans vlak vóórdat de dood een feit is.

Inhoud

• Als de dood nadert – de kenmerken
• Verschijnselen van het sterven
• Thanatologie
• Gerechtelijke geneeskunde en doodsverschijnselen
• Circulatievlekken zijn geen lijkvlekken
• Lijkvlekken (livor mortis) vormen zich kort na de dood
• Lijkvlekken in de gerechtelijke geneeskunde

Als de dood nadert – de kenmerken

Doodgaan is afscheid nemen van het leven. En dat kan tergend traag gaan indien het een lang ziekbed betreft. Het gevoel, zoals pijn, is het eerste zintuig dat het laat afweten. Ook het gezichtsvermogen neemt steeds meer af door het verzwakken van de willekeurige en onwillekeurige spieren. Uiteindelijk volgt de dood. Vaak blijft het gehoor het langst in stand.

Verschijnselen van het sterven

Er zijn tal van kenmerken die er bij een traag stervensproces op duiden dat het einde nadert. De belangrijkste verschijnselen zijn voor iedereen waarneembaar, zoals:

• De slikreflex verdwijnt langzaam. Algehele spierverzwakking is er vaak de oorzaak van dat de stervende urine en ontlasting laat gaan en dat hij wegzakt in de kussens.
• Een rochelende ademhaling door slijmophoping in de luchtpijp en bronchiën (longoedeem). In de laatste fase wordt vaak een Cheyne Stokes-ademhaling waargenomen.
• Soms terminale koorts, wat zichtbaar is aan een verhevigde transpiratie.
• De bloeddruk daalt. De handen, voeten en de neus worden koud.
• De pols wordt zwakker.
• Het doodsmasker (facies Hippocratica) wordt gevormd door karakteristieke gelaatstrekken, een spitse neus en kin, ingevallen slapen, een vaalgrauwe of bleke teint. Deze typerende gelaatsvorm ontstaat mede doordat het bloed de capillairen (haarvaten) niet meer kan bereiken.
• Circulatievlekken op de ledematen als gevolg van een slechte bloedcirculatie, onder andere merkbaar aan het nagelbed dat zich niet meer 'vult' met bloed.

Thanatologie

Thanatologie is de leer of wetenschap van de kenmerken van de dood, maar het begrip is feitelijk veel breder. Deze wetenschap richt zich tevens op het omgaan met sterven, doodgaan als zodanig, het rouwproces en de voorstellingen van de mens als het gaat om de dood.

Thanatos
De oorsprong van het begrip gaat terug tot in de Griekse tijd, waarbij Thanatos de verpersoonlijking van de dood was. Deze mythologische figuur, zoon van de nacht (Nux) en broer van de slaap (Somnus), wordt vaak verzinnebeeld met koolzwarte vleugels. Thanatologie heeft een belangrijke functie in onder andere de gerechtelijke geneeskunde.

Gerechtelijke geneeskunde en doodsverschijnselen

De gerechtelijke geneeskunde heeft als taak het op wetenschappelijke wijze toepassen van de geneeskunde ten behoeve van de rechtsspraak en criminologie. Dat is belangrijk omdat inzake de kenmerken van de dood er allerlei tekenen kunnen zijn dat er mogelijk geen sprake is van een natuurlijke dood. De arts overlegt aan de overheid (burgerlijke stand) een overlijdensverklaring door middel van lijkschouwing. Het is een door de Wet vereiste handeling op geneeskundig-gerechtelijk terrein. De arts overtuigt zich er aldus van dat er sprake is van natuurlijk overlijden.

Circulatievlekken zijn geen lijkvlekken

Er is een duidelijk verschil tussen circulatievlekken en lijkvlekken, hoewel de begrippen regelmatig door elkaar worden gehaald. Circulatievlekken ontstaan in de laatste terminale fase van het stervensproces. Naast de fysieke en mentale verschijnselen, zoals een zwakke pols (draadpols), een onregelmatige ademhaling, de facies Hippocratica, de cyanose (blauwzucht) en de onthechting, ontstaan er vrijwel altijd circulatievlekken die zich vormen als gevolg van een dramatisch verslechterde bloedcirculatie (vandaar ook het optreden van cyanose).

Dalende bloeddruk
De donkere vlekken op veelal de extremiteiten zijn een teken dat het hart het bloed niet goed meer kan rondpompen en de bloeddruk ontoereikend is. Deze eilandjes van bloed worden circulatievlekken genoemd, hoewel ze in de volksmond vaak als lijkvlekken worden betiteld.

Lijkvlekken (livor mortis) vormen zich kort na de dood

Lijkvlekken, of livores, zijn blauwrode tot paarsrode of donkerpaarse vlekken op de laagst gelegen lichaamsdelen. In veel gevallen is dat de rug of rond het zitvlak, afhankelijk of de overledene liggend of zittend is gestorven. Deze vlekken worden echter weggedrukt op plaatsen waar het lijk de vloer, het bed of de stoelzitting raakt. Hoe hoger de lichaamsdelen, hoe bleker de huid. Lijkvlekken komen tot stand doordat het hart niet meer klopt en het bloed dus niet meer door het bloedvatenstelsel en de organen wordt gepompt.

Zwaartekracht
Door de zwaartekracht zakt het bloed naar de laagstgelegen lichaamsdelen. Lijkvlekken verschijnen ongeveer vijftien minuten tot een halfuur na het intreden van de dood. Ze vormen zich ook als gevolg van zuurstofgebrek (hypoxie), waarbij geen zuurstof meer aan de rode bloedkleurstof (hemoglobine) kan worden gebonden.

Lijkvlekken in de gerechtelijke geneeskunde

Aan lijkvlekken valt veel af te lezen, onder andere of er sprake is geweest van veel bloedverlies of extreme anemie (bloedarmoede). In die gevallen ontstaan er geen of nauwelijks zichtbare lijkvlekken. De uitgebreidheid van de lijkvlekken, en de intensiteit ervan, is bovendien gerelateerd aan aderlijke bloedstuwing, de mate waarin het bloed gestold is en de bloedverdeling (hypostase). In de gerechtelijke geneeskunde kan de constatering van lijkvlekken, en de hoedanigheid ervan, belangrijk zijn in het verloop van het 'vrijgeven van het lijk'.

Onnatuurlijke dood
Bij vergiftiging door koolmonoxide en andere verbindingen, waaronder cyaan, ontstaat CO-hemoglobine en kunnen de lijkvlekken helderrood worden. Hetzelfde gebeurt als het lijk enkele uren in de kou heeft gelegen. De reden daarvan is dat de huid dan meer doorlaatbaar is voor zuurstof. Indien het lijk in de eerste pakweg vier uur na het intreden van de dood verplaatst wordt, en vervolgens in een andere houding gelegd, kunnen op de laagstgelegen plaatsen nieuwe lijkvlekken ontstaan en andere lijkvlekken (gedeeltelijk) verdwijnen. Zo zijn er tal van aspecten die kunnen wijzen op bijvoorbeeld een onnatuurlijke dood. Een grauwbruine kleur van de lijkvlekken duidt op vergiftiging, zoals met kaliumchloraat. Asfyxie (zuurstoftekort) door verstikking uit zich vaak in een snelle ontstolling dat sterk geprononceerde lijkvlekken doet ontstaan.

Lees verder

• Fysieke kenmerken van het sterven (stervensproces)
• De dood komt in fasen
• Acute hartdood (hartstilstand)
• Wie is bang voor de dood?
• De fysieke dood – lijkstijfheid (rigor mortis)